Türkiye'de arkeoloji

Türkiye'de arkeoloji, ülke sınırları içinde yapılan her türlü kazı ve restorasyon çalışmasını kapsar. Osmanlı döneminde büyük oranda yabancılar tarafından yapılan bu çalışmaları, gerçekleştiren ilk yerli isim Osman Hamdi Bey'dir. Kendisi ilk Türk arkeolog olarak kabul edilmesinin yanında, ülkenin ilk arkeoloji müzesi olan İstanbul Arkeoloji Müzesi'nin kurucusudur.

Osmanlı Dönemi

Türkiye topraklarındaki arkeolojinin yerli olarak gelişimine bakarsak, ilk adım bu eserlerinin korunmasına yönelik bilincin gelişmesidir. Bunun ilk örneklerinde biri Ahmet Fethi Paşa tarafından kimi eserlerin Aya İrini Kilisesinde toplanmasıdır. Toplanan eserler ile “Mecma-i Esliha-i Atika (Eski Silahlar Koleksiyonu)” ve “Mecma-ı Âsâr-ı Atika (Eski Eserler Koleksiyonu)” oluşturulmuştur. Daha sonra 1869 yılında "Müze-i Hümayun (Saray Müzesi)" adı altıntaki kuruluş oluşturulur, kurum aynı zamanda İstanbul Arkeoloji Müzesi'nin ilk şeklidir. Bir dönem kapatılan müze, 1881 yılında Osman Hamdi Bey'in müze müdürü olarak atanmasından sonra çağdaş bir müze kimliği kazanmaya başlar.

Cumhuriyet Dönemi

Cumhuriyet döneminde arkeolojik kazılar yoğunluk kazanmaya başladı. 1931'de Türk Tarih Kurumu, 1934'te İstanbul Üniversitesi'ne bağlı Türk Arkeoloji Enstitüsü, iki yıl sonra da Ankara'da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi kuruldu. 1933'te Türk Tarih Kurumu adına ilk kazılar, Hamit Zübeyr Koşay başkanlığında Ahlatlıbel'de yapıldı. 1935'te Koşay ve Remzi Oğuz Arık Çatalhöyük kazılarına başladılar. Ayrıca Türkiye’de 1930'lardan başlayarak Alman, Fransız, İngiliz ve Hollanda arkeoloji enstitüleri kuruldu. Bu dönemde yerli ve yabancı uzmanlar birçok eski yerleşim bölgesinde araştırma ve kazılar gerçekleştirdiler. Kazılardan çıkarılan eski yapıtları korumak ve sergilemek için yeni müzeler açıldı. Bunların başında, dünyanın en önemli arkeoloji müzelerinden biri olan İstanbul Arkeoloji Müzesi gelir. Antakya'da 1932 yılında başlatılan kazı çalışmaları sonucunda 1934 yılında Hatay Arkeolojı Müzesi kurulur. Hatay Arkeoloji Müzesi'nde dünyanın en büyük ikinci mozaik koleksiyonunun segilendiği bilinir.

Arkeolojik çalışmalar

1994 yılında Alman arkeolog Klaus Schmidt tarafından keşfedilen Urfa Göbeklitepe'de kazı çalışmaları, o tarihten bu yana sürüyor. Bölgenin önemini, “Bu kalıntılara rastladığım zaman önümde iki seçenek vardı. Ya hiç kimseye bir şey söylemeden hemen burayı terk edecektim ya da hayatımın geri kalanını burada geçirmeye razı olacaktım. Ben ikincisini seçtim.” diyerek ifade eden Schmidt’i, Stanford Üniversitesi’nden Ian Hodder da “Göbeklitepe her şeyi değiştirecek” diyerek destekliyor.^{[kaynak belirtilmeli]}

Arkeoloji dünyasına bomba gibi düşen Göbeklitepe kazısı için Witwaterstand Üniversitesi’nden David-Lewis Williams, “Göbeklitepe dünya üzerinde bulunmuş en önemli tapınak” ifadesini kullanırken Steve Mithen, “Göbeklitepe aklımın alabileceğinin çok ötesinde” yorumunu yapıyor.^{[kaynak belirtilmeli]} 12 bin yıllık olduğu tespit edilen tapınaklar, avcılık ve toplayıcılıkla geçinen göçebe toplulukların tarımı öğrenerek yerleşik yaşama geçtiği tezini de çürütüyor çünkü söz konusu tapınakları yapanların çanak çömlek kullanmayı bilmediği düşünülüyor.^{[kaynak belirtilmeli]}

Yasal Durum

Tarihsel olarak bu konuda çıkarılmış yasalar ve ilgili resmî kurumlar;^[1]

Kanunlar

1869 Asar-ı Atika Nizamnamesi^[2]
1874 Asar-ı Atika Nizamnamesi
1884 Asar-ı Atika Nizamnamesi
1906 Asar-ı Atika Nizamnamesi
1951 Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Teşkili Kanunu
1973 Eski Eserler Kanunu
1983 Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu

Kurumlar

Eğitim

Arkeoloji Bölümü Türkiye'de birçok üniversite tarafından 4 yıllık bir süreçte vermektedir. Türkiye'de; Arkeoloji veya Arkeoloji ve Sanat Tarihi adı altında 47 üniversite eğitim verilmektedir.^[3] Arkeolojiyle ilgili farklı üniversiteler farklı ana bilim dalları olsa da Türkiye'deki yaygın başlıca ana bilim dalları şunlardır:

Prehistorya, Pleistosen çağdan Holosen çağa kadar insanın evrimleşme süreci ve yerleşik yaşama geçişine kadarki dönemi inceler.
Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi, Önasya coğrafyasında tarımın başlamasından demir çağın sonuna uzanan zaman dilimini araştırır.
Klasik Arkeoloji Yunan ve Roma dönemlerini ele alır.

Yurtdışındaki Eserler

Gerek izinsiz kazılar gerekte bir Osmanlı politikası olan yabancılara kazı izni verip çıkan eserlerin paylaşılması durumu sonucudunda, Türkiye topraklarından çıkarılan birçok eser, yurtdışında sergilenmektedir. Örneğin; Almanyadaki Bergama Müzesi ve Avusturyadaki Efes Müzesi isimlerini aldıkları Anadoludaki antik kentlerden eserler sergilemektedirler.

Bazı eserlerin ise ülke dışına çıkarılması, Osmanlı öncesi döneme dayanır. 1204 yılında 4. Haçlı Seferi sonrası yağmalanan İstanbul'dan pek çok eser Avrupa'ya taşınmıştır. Venedik'te bulunan "St. Mark Atları", bu eserlerin en bilinenlerindendir. Ama yurtdışındaki tüm eserlerin ilgili ülkelerle diyolog sonucu, Türkiye geri dönmesi için çalışılmaktadır.

Turizm

Kültür Bakanlığına bağlı Müze ve Ören Yerlerinine ait Ziyaretçi Verileri^[4]
Sıra	İsim	2008	2009	2010
—	Türkiye	22,662,590	21,233,722	25,881,558
1	Topkapı Sarayı Müzesi	2,526,251	2,371,311	2,995,708
2	Ayasofya Müzesi	2,206,968	2,370,540	2,761,069
3	Efes Ören Yeri	1,678,756	1,756,336	1,845,447
4	Mevlana Müzesi	1,584,170	1,360,595	1,670,651
5	Hierapolis Ören Yeri	1,231,089	1,261,026	1,448,194

Ayrıca bakınız

Literatür

Gölbaş, Alper. (2016). Türk Arkeolojisinin Kuramı. Uluslararası Sosyal araştırmalar Dergisi

Kaynakça

^ Türkiye'de Kültür Mirası ile İlgili Mevzuat^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Edhem Eldem, Osman Hamdi Bey Sözlüğü, Asar-ı Atika Nizamnamesi maddesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (Ankara 2010). 53-63.
^ Gölbaş, Alper. "Türkiye'de Nasıl Arkeologluk Yapılır?".
^ "Kültür Bakanlığı Ziyaretçi İstatistikleri". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2011.

Dış bağlantılar

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) projesi^{[ölü/kırık bağlantı]}
İstanbul Arkeoloji Müzesi-Tarihçe
Yurt Dışından İadesi Sağlanan Eserler^{[ölü/kırık bağlantı]}
Türkiye'deki ören yerleriyle ilgili bilgiler (Current Archaeology in Turkey), University of New England^{[ölü/kırık bağlantı]} (Türkçe ve İngilizce)
İdris YÜCEL, "Between science and empire: the diplomatic struggle over Mesopotamian antiquities in Lisbon (1914–1926)", Mediterranean Historical Review, 2016, 31/2.
İdris YÜCEL, "Suriye’de Fransız Mandası ve Asar-ı Atika Araştırmaları", 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, ATAM, 2015.

[1] Türkiye'de Kültür Mirası ile İlgili Mevzuat^{[ölü/kırık bağlantı]}

[2] Edhem Eldem, Osman Hamdi Bey Sözlüğü, Asar-ı Atika Nizamnamesi maddesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (Ankara 2010). 53-63.

[3] Gölbaş, Alper. "Türkiye'de Nasıl Arkeologluk Yapılır?".

[4] "Kültür Bakanlığı Ziyaretçi İstatistikleri". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]