Lahor Subahı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Lahor Subahı
1580 - 1758
Lahor Subahı bayrağı
Babür İmparatorluğunun orijinal bayrağı
Jean Baptiste Joseph Gentil tarafından yaptırılan Babür İmparatorluğu'nun Lahor Subahı'nın özenle resmedilmiş haritası (1770)
Jean Baptiste Joseph Gentil tarafından yaptırılan Babür İmparatorluğu'nun Lahor Subahı'nın özenle resmedilmiş haritası (1770)
BaşkentLahor
HükûmetÖzerk yönetim
Yasama organıBabür Darbarı
Tarihî dönemErken modern çağ
• Babür'ün bölgeyi fethi
1519
• Kuruluş
1580
• Yıkılış
1758
Öncüller		 Ardıllar
Babür İmparatorluğu
Dürrânîler
Sih Konfederasyonu
Günümüzdeki durumuHindistan Hindistan
Pakistan Pakistan

Lahor Subahı (Pencapça: لہور دا صوبہ; Farsça: صوبه لاہور), günümüzde Pakistan ve Hindistan arasında bölünmüş olan orta Pencap bölgesini kapsayan Babür İmparatorluğu'nun bir vilayetiydi. Ekber Şah tarafından 1580 yılında gerçekleştirilen idari reformlar kapsamında Babür İmparatorluğu'nun orijinal 12 Subah'ından biri olarak kurulmuştur. Eyalet, son genel valisi Adina Beg'in 1758'de ölümünden sonra büyük bir kısmı Dürrânîler'e dahil olarak varlığını yitirmiştir.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Robert Wilkinson (1805) tarafından Babür haritasında tasvir edilen Lahor Subahı

Lahor Subahı güneyde Multan Subahı ve Delhi Subahı, kuzeyde Keşmir Subahı, batıda Kabil Subahı ve kuzey doğuda yarı özerk tepe eyaletleri ile sınırlıydı.[1]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Babür kontrolünün sağlanması[değiştir | kaynağı değiştir]

1519'da Babür, ilk olarak İndus nehrini geçti ve Bhera ve Khushab'a kadar tüm Sind Sagar Doab'ın kontrolünü ele geçirdi ve 1524'te Lahor'u yağmaladı. Ardından Lahor'daki Mir Abdül Aziz de dahil olmak üzere yeni işgal ettiği bölgelerdeki kilit pozisyonlara temsilciler atadı.[2] Kutila, Harur ve Kahlur gibi birkaç önemli tepe kalesini almaya devam etti.[1] 1526 yılına gelindiğinde İndus'tan Sutlej'e kadar tüm bölge onun kontrolü altındaydı.

Babür'ün ölümünden sonra oğlu Kamran, Delhi'de bulunan Hümâyun Şah'ın da onayıyla bir hareketle Sutlej'e kadar olan bölgeyi ilhak etti. Stratejik öneme sahip bu bölgede kaynak sıkıntısı çeken Hümayun Şah, Şir Şah'a karşı mücadelesinde zorlandı ve Kabil'e kaçtı.[1] Bölge artık Surîler'in bir parçası haline geldi.

Şir Şah, Nilab'dan Lahor'a kadar olan bölgeyi Roh'tan gelen Afganlarla iskan etme politikası başlattı.[3] Ardından Babürlülerle dost olduklarından şüphelendiği Gakkharlara karşı seferler başlattı.[3] Bu dönemde Şir Şah, Jhelum yakınlarındaki Rohtas Kalesi'ni inşa ettirdi. Şir Şah'ın halefi İslam Şah'ın ölümünün ardından. 1556 yılında Surîler dört ayrı parçaya bölündü. Pencap bölgesi, Delhi ve Agra'yı da kontrol eden Sikandar Suri'nin kontrolü altına girdi. Ancak Hümâyun Şah komutasındaki Babür kuvvetleri 1556'da Panipat Savaşı'nda Sikandar'ı yenerek Pencap ve kuzey Hindistan'da Babür İmparatorluğu'nu yeniden kurdu.

Sonraki yirmi dört yıl boyunca Babürlüler, Pencap'taki güçlerini kademeli olarak pekiştirdiler. Yerel Zamindarları, tepe kalelerini ve Afgan kalıntılarını bastırmak için seferler düzenlendi. Gakkharlar, Rai Sarang'ın oğlu Kamal Han'ın yönetiminde Babür yönetimine dahil edildi ve asimile edildi.[1] 1566 ve 1581'de Ekber Şah'in üvey kardeşi Mirza Hakim, Lahor'u işgal etmek için seferler düzenledi ancak başarısız oldu.

1580 yılında Ekber Şah, topraklarını biri Lahor Subahı olmak üzere on iki subah halinde yeniden düzenledi.

Prens Aurangzeb'in Lahor sarayına gelişini (9 Ocak 1640) ve Şah Cihan tarafından karşılanışını tasvir eden Murar'a ait minyatür tablo

Şah Cihan, Ağustos 1638 ile 1642 tarihleri arasında Babür sarayını, Afganistan yakınlarındaki Kandahar kalesinin kontrolü için, o sırada Safevilerle savaşmakta olan orduları nedeniyle, Lahor'a kaydırdı.[4] I. Alemgir Şah (o zamanlar prens) 9 Ocak 1640'ta Lahor'a kısa bir ziyarette bulundu.[4]

Gerileme[değiştir | kaynağı değiştir]

I. Bahadır Şah'ın 1712'de ölümünün ardından Babür İmparatorluğu, güçlü ve rekabet halindeki soyluların etkisindeki bir dizi hükümdar tarafından yönetildi. İmparatorluk otoritesinin aşınması kısa sürede yerel yöneticilerin bağımsızlık ilan etmeye başladığı eyaletleri de etkiledi. Toprak kaybı ve eyaletler üzerinde askeri etki kuramama, imparatorluk genelinde gelir kaybına ve mali krize yol açtı.[1] Lahor Subahı'nda valilerin görev süresi arttı ve kalıtsal bir görev olarak görülmeye başlandı.[5] 1713 ve 1745 yılları arasında valilik görevi sadece iki kişi, baba ve oğul Abdulsamed Han ve Zekeriya Han tarafından yürütülmüştür.[1]

Zekeriya Han'ın ölümü subahtaki Babür egemenliğinin sonunu daha da hızlandırdı. İmparator Muhammed Şah ile veziri Kamruddin arasındaki anlaşmazlık yeni valinin atanmasında gecikmeye yol açtı.[1] Sonunda, Kamruddin hem Lahor hem de Multan sancaklarının valisi oldu ve önce Mir Mümin Han'ı, daha sonra da Yahya Han'ı iki sancakta kendisine vekâlet etmek üzere vali olarak atadı.[1]

Zekeriya Han'ın ölümünden beri güçlü bir yönetimin olmaması Yahya Han'ı zor durumda bıraktı. Sihlerin artan baskınları ve Zekeriya Han'ın oğlu Hayatullah Han'ın isyanı ile uğraşmak zorunda kaldı.[1] 21 Mart 1747'de Hayatullah Han, Yayha Han'ı savaşta başarıyla mağlup etti. Yahya Han'ın görevden alınması, subahta meşru olarak atanmış bir valinin yerinden edilmesinin ilk örneğiydi. Babür nezdinde konumunu meşrulaştırma girişimleri başarısız olunca Hayatullah Han, Durrani İmparatorluğu Emiri Ahmed Şah Durrani ile ittifak kurdu. Buna karşılık Babür hükûmeti, Dürrânîler'i yenmesi halinde onu meşru kılmayı ve kendisine Kabil, Keşmir, Thatta, Lahor ve Multan subaşılıklarını vermeyi teklif etti ve o da bu teklifi kabul etti. Ocak 1748'de Hayatullah Han Afganlar tarafından yenilgiye uğratıldı ve Delhi'ye kaçtı.[1]

Lahor'u işgal eden Afganlar Delhi'ye doğru ilerlediler ancak Mart 1748'de Sirhind'de yenilgiye uğradılar. Afganları geri püskürten Babürlüler, Kamruddin'in oğlu Müinülmülk'ü Lahor ve Multan sancaklarına vali olarak atadı. Dürrâni aynı yıl ikinci bir istila başlattı ve bunun sonucunda Çahar Mahal, yani Sialkot, Gujrat, Pasrur ve Aurangabad'ın gelirlerini Afganlara veren bir barış anlaşması imzalandı. Ardından, Delhi'de bulunan yeni Babür veziri Safdar Jung'un kışkırtmasıyla önce Çahar Mahal'in gelirlerini toplamakla görevlendirilen Afgan Nazir Han'ın, daha sonra da Hayatullah Han'ın isyanıyla karşılaştı.[1] Her iki isyanı da başarıyla bastırmasına rağmen Müinülmülk, Çahar Mahal'in gelirlerini ödemediği için Dürrâni'nin saldırısına uğradı. Delhi'deki merkezi hükûmetten destek alamayınca, önceki iki seferinde kendisine yardım etmiş olan Sih paralı askerlerini tekrar askere aldı.[1] Abdali ile uzun süren çatışma subah boyunca geniş çaplı yıkıma yol açtı ve 1752'de Müinülmülk nihayet Afgan kuvvetleri tarafından yenilgiye uğratıldı. Lahor subahı artık Afganlar tarafından ilhak edilmişti, ancak Müinülmülk 4 Kasım 1753'teki ölümüne kadar yönetimde kaldı. Babürlüler subahta otorite iddia etmeye devam ettiler ve Afgan otoritesine meydan okumak için kendi valileri Mir Mümin Han'ı atadılar, hatta 1756'da subahı kısa süreliğine yeniden işgal ettiler, ancak çabucak yenildiler.[1] 1758'de Subah'ın son valisi Adina Beg, Maratalar'dan yardım istedi ve Afganları eyaletten kovdu. Ancak zamansız ölümü, Dürrânîler'in 1761'de burayı tekrar işgal etmesine neden oldu.[6]

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Subah, subedarlar (genel vali) tarafından yönetiliyordu. Görevleri arasında barışı korumak, kuzeydeki tepe eyaletlerini zapt etmek, mahkemede davalara bakmak, eyalet memurlarını denetlemek ve kamu yararına işler yapmak vardı.[1] Genellikle tek bir vali atanırdı, ancak Ekber Şah'ın hükümdarlığı sırasında kısa bir süre için, birinin mahkemeye çıkması veya hastalanması durumunda iki vali atadı.[7] Ekber Şah ayrıca, Pencap'ta Atka Khail ile yaşadığı deneyimin ardından, çok güçlü olmalarını önlemek için valilerin düzenli olarak değiştirilmesi gerektiğine inanıyordu. Bu nedenle, tarihinin büyük bölümünde valiler subahta yalnızca kısa süreler görev yaptı.[7]

Tüm mali işlerden bir diwan sorumluydu ve tüm faujdarlar, jagirdarlar, zamindarlar, aminler, karoriler ve qanungoların gelir konularını diwan'a havale etmeleri gerekiyordu.[1] 1595 yılında divan validen bağımsız hale getirildi ve doğrudan merkezi hükûmetteki divan-ı ala'nın kontrolü altına alındı.

Bir taşra bakshisi, askeri işleri kontrol ederdi. Mansabdarların görevlerini yerine getirmelerini sağlar ve bu konuda rapor sunarlardı. Bakshi aynı zamanda subahın elçisi olarak görev yapar ve tüm olayları merkezi hükûmete bildirirdi.[1]

Subah'ın başkenti Lahor'da davaları dinleyen, soruşturmaları yürüten ve hüküm veren bir kadı atandı.[1]

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Babürlüler döneminde Lahor şehri, 17. yüzyılda 400.000 ila 700.000 arasında değişen nüfusuyla Orta Çağ dünyasının en büyük şehirlerinden biri haline gelmiştir.[8][9] Buna karşılık 1600 yılında Avrupa'da sadece üç şehrin nüfusu 200.000'den fazlaydı.[8] İngiliz şair John Milton, 1670 tarihli destansı şiiri Kayıp Cennet'te Lahor'dan, Adem'in Cennet tepesinden gördüğü en müreffeh şehirlerden biri olarak, bahsetmiştir.[10]

Zamzama Topu (1757), Lahor'da dökülmüştür

Silahlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Lahor, Delhi ile birlikte Babür İmparatorluğu'nun en önemli askeri teçhizat üretim merkeziydi.[11] 1757 yılında Lahor Subahı geçici olarak Ahmed Şah Abdali'nin kontrolüne geçtiğinde, Lahor Subahının eski Babürlü valisi Müinülmülk'ün demirci ustası Şah Nazir tarafından Zamzama topu dökülmesi emredildi.[12] Bu top, Hint alt kıtasında şimdiye kadar yapılmış en büyük toplardan biriydi.

Çelik imalatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Lahor aynı zamanda paslanmaz çeliğin, özellikle de ünlü Wootz çeliğinin önemli bir üretim merkeziydi.[13] 17. yüzyılda, 1668 yılında Lahor'da Diyaeddin Muhammed tarafından bir gök küresi yapılmıştır.[14] Küre, paslanmaz olması için tek parça halinde üretilmiştir. Bu karmaşık süreç, Diyaeddin Muhammed'in çalıştığı Lahor atölyesinde icat edilmediyse bile tamamen geliştirilerek mükemmel hale getirilmişti.[15] Babür İmparatorluğu döneminde Lahor'da bu türden yaklaşık yirmi küre üretilmiştir.

Mimarî[değiştir | kaynağı değiştir]

Lahor Subahı, özellikle de Lahor şehri, çok sayıda Babür mimarisine sahiptir. Lahor'un refahı ve merkezi konumu, Lahor'da, Delhi ya da Agra'dan daha fazla Babür mimari yapısı bulunmasını sağlamıştır.[16] Lahor bu dönemde kültürel zirvesine ulaşmış, düzinelerce cami, türbe, yatır ve kentsel altyapı bu dönemde geliştirilmiştir. Cihangir Şah, Lahor'a gömülmeyi tercih etmiş ve türbesi 1637 yılında Lahor'un Shahdara Bagh banliyösünde, türbesi de yakınlarda olan eşi Nur Cihan tarafından yaptırılmıştır. Oğlu Şah Cihan 1628-1658 yılları arasında hüküm sürmüştür ve 1592 yılında Lahor'da doğmuştur. Lahor Kalesi'nin büyük bir bölümünü lüks beyaz mermerlerle yenilemiş ve 1633 yılında ikonik Naulakha Köşkü'nü inşa ettirmiştir.[17] Şah Cihan, 1635 yılında Şahi Hamamı ve 1641 yılında Şalemar Bahçeleri ve abartılı bir şekilde dekore edilmiş Vezir Han Camii gibi Lahor'un en ünlü ve ikonik anıtlarından bazılarını yaptırmıştır. Lahor'daki Babür anıtlarının en büyüğü olan Badşahi Camii 1673 yılında Evrengzib döneminde, ikonik Alamgiri kapısı ise 1674 yılında Lahor Kalesi'nde inşa edilmiştir.[18]

Önemli valiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ali Merdan Han'ın Portresi

Aşağıda, Babürlüler tarafından atanan önemli Lahor valilerinin bir listesi yer almaktadır.[7][19]

16. Yüzyıl

  • Said Khan
  • Raja Bhagwan Das
  • Rai Singh
  • Khawaja Şemsuddin Hawafi

17. Yüzyıl

  • Qulij Khan Andajani
  • Asaf Khan
  • Wazir Khan
  • Mutamad Khan
  • Ali Merdan Han
  • Said Han Bahadur
  • Qulij Khan
  • Cafer Han
  • Dara Shikoh
  • Khwaja Muin Khan
  • Bahadur han
  • İzzet han

18. Yüzyıl

  • Zabardast Khan
  • Abdülsamed Han
  • Zakariyah Khan
  • Yahya Khan
  • Müinülmülk
  • Mir Mümin Han
  • Adina Beg, Pencap'ın son Babür valisi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q Singh, Surinder (1985). The Mughal Subah of Lahore, 1581-1751: A Study of Administrative Structure and Practices. Panjab University. Şablon:Pn
  2. ^ Shyam, Radhey (1978). Babur. Janaki Prakashan. s. 291. 
  3. ^ a b Prasad, Ishwari (1976). The Life and Times of Humayun. Central Book Depot. s. 92. 
  4. ^ a b "Murar - The Arrival of Prince Awrangzeb at the court at Lahore (9 January 1640)". The Royal Collection Trust (www.rct.uk) (İngilizce). 5 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2023. 
  5. ^ Singh, Surinder (1985). The Mughal Subah of Lahore, 1581-1751: A Study of Administrative Structure and Practices. Panjab University. 
  6. ^ Roy, Kaushik (2004). India's Historic Battles: From Alexander the Great to Kargil. Permanent Black, India. ss. 80-1. ISBN 978-81-7824-109-8. 
  7. ^ a b c Husain, Afzal (1970). "Provincial Governors Under Akbar (1580-1605)". Proceedings of the Indian History Congress. 32: 269-277. JSTOR 44141074. 
  8. ^ a b Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-882905-8. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2023. 
  9. ^ Zwart, Pim de; Zanden, Jan Luiten van (20 Eylül 2018). The Origins of Globalization: World Trade in the Making of the Global Economy, 1500-1800 (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-42699-2. 
  10. ^ "Dawn Features; December 1, 2003". December 2003. 23 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2022. 
  11. ^ Timothy Clifford (1983). A Century of Collecting, 1882-1982: A Guide to the Manchester City Art Galleries. Manchester City Art Gallery. ISBN 9780901673206. Under the Mughals, Delhi and Lahore had been the most important centres for the production of military equipment. 
  12. ^ New Frontiers of Metallurgy in Archaeology of Punjab Pakistan By Dr Parvaiz Habibullah Educational Press. Pakistan Chowk, Karachi 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  13. ^ Metallurgy in India: A Retrospective (İngilizce). India International Publisher. 2001. 30 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2023. 
  14. ^ "Celestial globe". National Museums Scotland (İngilizce). 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2020. 
  15. ^ Savage-Smith, Emilie (1985). Islamicate Celestial Globes: Their History, Construction, and Use. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. ss. 34. 
  16. ^ "Short Cuts". The Economist. 19 Mart 2016. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2016. For centuries Lahore was the heart of Mughal Hindustan, known to visitors as the City of Gardens. Today it has a greater profusion of treasures from the Mughal period (the peak of which was in the 17th century) than India's Delhi or Agra, even if Lahore's are less photographed. 
  17. ^ "International council on monuments and sites" (PDF). UNESCO. 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Nisan 2015. 
  18. ^ "Lahore Fort Alamgiri Gate". Asian Historical Architecture. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017. 
  19. ^ Ali, M. Athar (1970). "PROVINCIAL GOVERNORS UNDER SHAH JAHAN—AN ANALYSIS". Proceedings of the Indian History Congress. 32: 288-319. JSTOR 44141077. 

Daha fazla bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Irfan Habib (1999) [İlk basım 1963]. The Agrarian System of Mughal India, 1556–1707. 2nd. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-807742-8. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Lahor_Subahı&oldid=32552195" sayfasından alınmıştır