Kara Üüs Yazıtı
Kara Üüs Yazıtı veya E-39 numaralı Yazıt Hakasyanın kuzeyinde Krasnoyarsk Krayı sınırına yakın bölgede Yenisey vadisinde Kara Üüs (Öğüz) deresinde Biçiktig-Tag tepesinin sırtında bulunmuş olan yazıttır.[1] Yazıttaki Eski Türkçe harfler türlü sebeplerle bozulduğu için açık bir şekilde okumak mümkün değildir.
Özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]
1887 yılında, J.R. Aspelin tarafından Sülek yerleşimine yakın bir kayada bulunmuştur. Burada kaya üzerinde hem petroglifler hem de yazılar vardır. Eski Türkçe akarsu anlamına gelen Ögüz sözünün Hakas Türkçesindeki üüs şekli Rusçada ve ardından Batı dillerinde "İyus, yüs, yus" gibi yazımı sebebiyle Kara-Yüs yazıtı da olarak bilinir. İlk kez 1895 yılında Türkolog Radloff tarafından Kara-Yüs yazıtı olarak yayımlanmıştır.
Hakasça Biçiktig Tag (Yazılı dağ), Rusçada Sulek Pisanitsa denilen Sülek petroflifleri Hakasya'nın kuzeyinde Orconikidze aymağı (ilçesi) dolayında Üüs (nehir) vadisinde Arga-Pazı (Argabaşı) köyüne 18 km uzaklıkta yer almaktadır. Eski yazı ve çizim eserleri Sülek köyü yakınındaki Pisannaya dağı etrafında dağınık şekildedir. Sulek Pisanitsa, yaklaşık 600 metre yüksekliğinde, tamamen farklı dönemlere ait binlerce çizimle kaplı bir kayadır.
Çizimler gravür tekniğinde izli çizgilerle yapılmıştır. Bu çizgilerle çeşitli görüntüleri tasvir edilmiştir. At üstünde erler bir av sahnesini canlandırıyor. Erler avlanır vaziyette yaban hayvanlarına ok atıyorlar. XIX. yüzyıla kadar Hakasya topraklarında yaşamış olan develerin çizimleri bile var. Develer çizimde birbirlerini ısırıyor. Yaban domuzu ve leoparların şekilleri de var. İyi korunmuş çizimlerden biri, kaldırdığı elinde sopa gibi bir şey tutan at üzerinde bir eri tasvir ediyor. Bazı yerlerde kayaların üzerinde kırmızı lekeler vardır, bu lekeler çizimlerin daha iyi görünmesini sağlamak için Sovyet döneminde bir grup TV ekibinin burayı kızıl renge boyaması sonucudur. Böyle kalmış ve artık temizlenmiyor. Oyulmuş çizgilerin benzersiz görüntüleri vardır. Eski Türklerde mukaddes anne olarak bilinen Umay tanımıyla ilişkili olarak üç boynuzlu bir başlığı bulunmaktadır. Bu Köktürkler ve Uygurlar döneminde Türk ülkesinde kabul gören dinlerden Budizmin de etkisini andırmaktadır.
Takriben VIII-IX yüzyıllara ait olduğu sanılmaktadır. Yazılı kısım 6 satırdan oluşmuştur. Türk Bitig E-39 numaralı yazıt
Metin[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bengü kaya
- İç ordu başı Andalıg öldü
- ...........
- İşitmedikçe varıp iç arada
- Sonsuz kaya
- Ancak işitip Bay-Apam devlete çok faydası oldu. Alp agu.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Sülekteki Biçiktig Tag hakkında Hakasça malumatlar https://www.khakaschiry.ru/news/detail.php?ID=2467 14 Şubat 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ek Okumalar:
- S. Ye. Malov, Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva-Leningrad 1952
- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, I-IV, İstanbul 1936-1941
- Wilhelm Radloff, Atlas der Alterthümer der Mongolei, Petersburg 1892
- Wilhelm Radloff, Die alttürkische Inschriften der Mongolei, St. Petersburg 1895
- Talât Tekin, "On a Misinterpreted Word in the Old Turkic Inscriptions", UAJb., c. 35IB (1964), ss. 134-144.
- Talât Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications: 69, Bloomington 1968
- D. D. Vasil’yev, Korpus tyurksikh runiçeskikh pamyatnikov basseyna yeniseya, Leningrad 1983