Ibıray Altınsarin
| Ibıray Altınsarin | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 20 Ekim 1841 Kostanay, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 17 Temmuz 1889 (47 yaşında) Kostanay, Rus İmparatorluğu |
| Meslek | Eğitimci, Yazar |
| Milliyet | Kazak |
| Dönem | 19.yüzyıl |
Ibıray (İbrahim) Altınsarin ( d. 20 Ekim 1841 - ö. 17 Temmuz 1889), Kazak (Kazakça: Ыбырай Алтынсарин; Rusça: Ибрай Алтынсарин) eğitimci, dilbilimci, yazar.
Çağdaş Kazak edebiyatının kurucusu olarak tanınır. Yazılı Kazak Edebiyatının Kiril alfabesi ile yazılmış ilk örneklerini yazmıştır. Kazak Türkçesinin ilk edebi eseri olan “Qazaq Qrestomatyası" (Kazak Antolojisi) (1879) onun eseridir. Yazdığı gramer kitabıyla da Kazak Türkçesine ait ilk gramer çalışmasını yapmıştır. Arap alfabesi ile yazılmış Kazakça eseri ve Rusça yazılmış eserleri de vardır. Rus klasiklerini Kazakçaya çevirmiştir. Eserlerinin büyük çoğunluğunun çocuklara yönelik olması nedeniyle Kazak çocuk edebiyatının atası olarak tanınır.[1]
Hayatını Kazak halkının eğitimine adayan Altinsarin, Orenburg ve Torgay illeri başta olmak üzere tüm Kazak topraklarında okullar açmış ve Rus eğitim sistemini Kazak çocuklarına uygulamıştır. Çiftçilikle geçinen halkına çağdaş tarımın yöntem ve usullerini öğretmek için çaba harcamıştır.
Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]
1841’de Torgay bölgesi Nikoloyevsk ilçesi Arakaragay kasabasında(günümüzdeki Kostanay bölgesi, Zatobol köyünde dünyaya geldi. Babası eğitim almamış bir köy imamı idi.[2] Üç yaşında yetim kaldı ve tanınmış bir Kazak beyi olan dedesi Balkoja Janbırşin tarafından büyütüldü. Üç yıl kadar molladan eğitim aldıktan sonra Kazak çocuklarının okutulup tercüman olması için Ruslar tarafından açılan bir okula devam etti. Rus, Tatar, Arap ve Fars dillerini öğrendi.
1857’de okuldan mezun olduktan sonra tercüman olarak görev yaptı. 1859'da dedesinin yakın dostu ve Orenburg Sınır Komisyonu başkanı olan tanınmış doğu bilimci Vasiliy Vasilyeviç Grigoryev'in tercümanlığına başladı; bu sırada onun zengin kütüphanesinden yararlanma imkânı buldu. Puşkin’den başlayıp Tolstoy’a kadar Rus edebiyatı klasiklerini, Batı edebiyatı klasiklerinden Shakespeare, Goethe, Byron gibi yazarların eserlerini okuyarak kendini geliştirdi. Aynı dönemde doğu edebiyatıyla da tanıştı. Kazak tarihini, dilini, edebiyatını ve halk kültürünü araştırıp bu yönde yeni malzemeler topladı.[1] Bu görevi sırasında Kazan Üniversitesinin profesörü misyoner Nikolay İvanoviç İlminskiy ile tanıştı. Her akşam onun evine giderek anlamadığı Rusça kelimeleri ondan öğrendi. Grigoryev, Altınsarin ile İlminski’nin her akşam çalıştıklarını duyunca Altınsarin’i gündüz işlerinden de serbest bırakıp İlminski ile sürekli olarak çalışmasına imkân sağladı.[3] İki sene Ilminski ile birlikte çalıştılar. Altinsarin, hayatının geri kalanında kendini eğitim hizmetine adadı ve bu hizmeti boyunca Ilminski ile sıkı ilişkisini sürdürdü ancak onun misyonerlik faaliyetlerine katılmadı ve karşı çıktı.[3]
1860 yılında Kazak çocuklarının okuyacağı okulların açılmasına izin verilmesiyle birlikte Altınsarin, Torgay şehrinde bu okulu açmak için işe koyuldu. Halktan ve yöneticilerden yeterince destek alamayınca köy köy dolaşarak destek topladı. Bir yandan da tercümanlık görevine devam ediyor ve dört öğrenciye kendi evinde ders veriyordu. Okul, 8 Ocak 1864’te açıldı. Halktan toplanan yardımlarla okulun yanına bir de yurt açıldı.[1]
Eğitim çalışmaları devam ederken halk içinde şiir, hikâye, kıssa, destan gibi sözlü edebiyata ait olan malzemeyi derleyip yazıya geçirmek için yoğun çaba harcadı. 1874 yılında açılan Coğrafya Enstitüsünün Orenburg bölümüne atandı.
Kazakların yerleşik hayat geçmeleri gereğini görerek erkek çocuklarının marangozluğu, demir ustalığını ve diğer işleri; kız çocuklarının ise, iç giyim, elbise dikme, örgü örme, halı dokuma, at kılından kemer yapma gibi işleri öğrenebileceği okulların açılması için çalışmalar yürüttü.
1879 yılında Torgay’daki okullara müfettiş oldu. Bu görev ona istediği okulları açma fırsatı verdi. Torgay ve civarına liseler açarak her lise için kütüphane kurdu. Torgay’ın bütün kazalarına yatılı kız okulları açılması için çaba harcadı. Onun isteği ile 1891’de Torgay’da, 1893’te Kostanay’da, 1895’te Karabutak’ta ve 1896 yılında Aktöbe’de yeni kız okulları açıldı.[1] Açılan okullar için yeni türde kitapların basılması gerektiğini düşünerek Rus ve Batı edebiyatından çocuk edebiyatına ait eserleri inceleyip yeni eserler yazdı; böylece Kazak çocuk edebiyatının temelini attı.[1]
1883 yılında “Qazaq Gazeti” adıyla ilk günlük Kazak gazetesini çıkardı. Gazete, Rusça ve Kazak Türkçesiyle 45x35 cm formatında 8 sayfadır. İlk dört sayfası Kazak Türkçesi, son dört sayfası ise onun Rusça çevirisidir.
Kendisi Orenburg'a taşınmak yerine Torgay'da yaşamayı sürüdüren Altinsarin, Kostanay halkının yerleşik hayata geçmesi için çaba harcadı. Tobıl ırmağının kıyısındaki Arkarağay’da yaptığı evde hayatının sonuna kadar yaşadı. 17 Temmuz 1889'da hayatını kaybetti. 1991'de Kostanay'da bir anıt mezar yapılmıştır.[4]
Ölümünden sonra Ilminski, Alltınsarin’in mektupları ve resmî yazılarını Orenburg ve Torgay şehirlerini dolaşarak araştırmış ve 1891 yılında Kazan’da "Altınsarin Hakkında Hatıralar" adlı kitabını yayımlamıştır.
Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]
- Kırgızca (Kazakça) Okuma Kitabı
- Kazaklara Rusçayı Öğretmenin Temel Kuralı
- Müslümanlığın Temeli – (İslâm’ın Şartları)
- Orenburg Bölgesi Kazaklarının Ölen Adamı Gömme ve Ona Yemek Verme Geleneği Üzerine Deneme ve Orenburg Bölgesi Kazaklarının Dünür Olma, Kız Alma ve Düğün Yapma Geleneği Üzerine Deneme
- Kazak Gazetesi
- Altınsarin’in Yazdığı Mektuplar
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e "Ekrem Ayan, Kazak Bozkırında İlk Öğretmen- Ibıray Altinsarin, The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt 6 Sayı 5, Mayıs 2013" (PDF). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Mart 2015. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "ekrem" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Sinan Akgül, 18. ve 19. Yüzyıllarda İlminski’nin Eğitim Çalışmaları Bağlamında Kazakistan’ın Milli Eğitim Politikası ve Ibıray Altinsarin, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 4, Sonbahar 2009
- ^ a b "Ekrem Ayan, Ibıray Altınsarin ve Nikolay İvanoviç İlminski'nin Kazak Eğitim Sisteminde Etkileri, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt 3/7, Sonbahar 2008" (PDF). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Mart 2015.
- ^ "The mausoleum of Ibray Altynsarin, Culturemap.kz sitesi Erişim tarihi:19.03.2015". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2015.
