Fula dili
| Fula dili | |
|---|---|
| Fulfulde, Pulaar, Pular,𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪 | |
| Bölge | Sahel |
| Etnisite | Fula halkı |
| Konuşan sayısı | 24 milyon (2007)ne2007 |
| Dil ailesi | Nijer-Kongo
|
| Yazı sistemi | Latin Arap Adlam |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ff |
| ISO 639-2 | ful |
| ISO 639-3 | ful – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: fuc – Pulaar (Senegambia, Moritanya) fuf – Pular (Gine, Sierra Leone) ffm – Maasina Fulfulde (Mali, Gana) fue – Borgu Fulfulde (Benin, Togo) fuh – Western Niger (Burkina, Nijer) fuq – Orta-Doğu Nijer (Nijer) fuv – Nijeryan Fulfulde (Nijerya) fub – Adamawa Fulfulde (Kamerun, Çad, Sudan) fui – Bagirmi Fulfulde (CAR) |
| Glottolog | fula1264[1] |
Fula İngilizce telaffuz: [ˈfuːlə],[2] Fulani İngilizce telaffuz: [fʊˈlɑːniː][2] veya Fulah[3][4][5] (Fula: Fulfulde, Pulaar, Pular; Fransızca: Peul), Batı ve Orta Afrika'da 20 ülkeye yayılan bir süreklilik içinde çeşitli lehçeler olarak konuşulan bir dildir.
Terminoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Fula halkına olduğu gibi, dile uygulanan birkaç isim vardır. Bu dile Pulaar, Pular veya batıda Fulfude olarak duyabilirsiniz.
Morfoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Fula, sözel, isim ve değiştirici kelimelerin türetildiği, verbo-nominal köklere dayanır. Anlamı değiştirmek için (bazen kök ve çekişsel son arasında geldikçe yanlış olarak adlandırılan infix'ler olarak adlandırılan) sonekler kullanır. Bu eklerin çoğu, Fula'da edatların İngilizce olarak yapıldığı gibi aynı amaçlara hizmet eder.
İsim sınıfları
[değiştir | kaynağı değiştir]| Numara | Sınıf adı | Anlamı | Örnek |
|---|---|---|---|
| o | Tekil kişi | laam-ɗo ‘chief’; also loan words | |
| ɓe | Çoğul kişi | laam-ɓe ‘chiefs’ | |
| ngel | Diminutive tekil | loo-ngel ‘little pot’ | |
| kal | Diminutive nicelik | con-al ‘small quantity of flour’ | |
| ngum/kum | Diminutive Pejorative | laam-ngum/laam-kum ‘worthless little chief’ | |
| kon/koy | Diminutive çoğul | ullu-kon/ullu-koy ‘small cats/kittens’ | |
| nde | Çeşitli, küresel nesneler, yerler, zamanlar dahil | loo-nde ‘storage pot’ | |
| ndi | Çeşitli, sayılamayan isimler dahil | com-ri ‘tiredness’ | |
| ndu | Çeşitli | ullu-ndu ‘cat’ | |
| nga | Çeşitli, bazı büyük hayvanlar dahil | nood-a ‘crocodile’ | |
| nge | esas olarak 'İnek', 'ateş', 'güneş' için. | nagg-e ‘cow’ | |
| ngo | Çeşitli | juu-ngo ‘hand’ | |
| ngu | Çeşitli | ɓow-ngu ‘mosquito’ | |
| ngal | Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli | ɗem-ngal ‘tongue’ | |
| ngol | Çeşitli, genellikle uzun şeyler | ɓog-gol ‘rope’ | |
| ngii/ngil | Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli | ɓog-gii/ɓog-gii ‘big rope’ | |
| ka | Çeşitli | laan-a ‘boat’ | |
| ki | Çeşitli | lek-ki ‘tree’ | |
| ko | Çeşitli | haak-o ‘soup’ | |
| kol | 'Buzağı' 'Sıpa' | ñal-ol ‘calf’, mol-ol ‘foal’ | |
| ɗam | özellikle sıvılar için | lam-ɗam ‘salt’, ndiy-am ‘water’ | |
| ɗum | Nötr | maw-ɗum ‘big thing’ | |
| ɗe | İnsan Olmayan Çoğul | juu-ɗe ‘hands’ | |
| ɗi | İnsan Olmayan Çoğul | na'i ‘cows’ |
Ses
[değiştir | kaynağı değiştir]Fula'daki fiiller genellikle 3 seste sınıflandırılır: aktif, orta ve pasif. Her kök, tüm seslerde kullanılmaz. Bazı orta sesli fiiller yansıtıcıdır.
Ortak bir örnek, kök loot- fiillerdir
- lootude, yıkamak için (bir şey) [aktif ses]
- lootaade, yıkamak (kendini) [orta ses]
- looteede, yıkandı [pasif ses]
Ünsüz mutasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Dilin bir başka özelliği de, tekil ve çoğul isimlerle fiillerin fiilleri arasındaki ilk ünsüz mutasyonudur (Pular hariç, fiillerde ünsüz bir mutasyon yoktur, sadece isimlerde).
Basitleştirilmiş bir şema şöyledir:
- w ↔ b ↔ mb
- r ↔ d ↔ nd
- y ↔ j ↔ nj
- w ↔ g ↔ ng
- f ↔ p
- s ↔ c
- h ↔ k
Zamirler
[değiştir | kaynağı değiştir]Fula'nın kapsayıcı ve özel birinci şahıs çoğul zamirleri vardır. Kapsayıcı zamirler hem konuşmacıyı hem de konuşulanları içerirken, özel zamirler dinleyicileri dışlar.
Verilen bir isme karşılık gelen zamirler, isim sınıfı tarafından belirlenir. Erkekler ve kadınlar aynı isim sınıfına ait olduğu için, İngilizce "he" ve "she" ifadeleri aynı zamirle Fula'ya çevrilir. Ancak, diyalektiğe bağlı olarak, her biri kendi zamiri olan 25 farklı isim sınıfı vardır. Bazen bu zamirlerin her ikisinin de nominatif bir davası vardır (yani, fiil öznesi olarak kullanılır) ve bir nezaketçi formun yanı sıra bir nümerik ya da dantif bir davanın (yani fiil nesnesi olarak kullanılır) vardır. Göreceli zamirler genel olarak aday ile aynı şekli alırlar.
Yazma sistemleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Latin alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Latin alfabesi kullanılarak yazıldığında Fula, dilde anlamlı olarak farklı sesleri ayırt etmek için aşağıdaki ek özel "çengelli" karakterleri kullanır: Ɓ/ɓ [ɓ], Ɗ/ɗ [ɗ ], Ŋ/ŋ [ŋ], Ɲ/ɲ [ ɲ], Ƴ/ƴ [ʔʲ]. Harfler c, j ve r, sırasıyla sesleri temsil eder [c], [ɟ] ve [r]. Çift ünlü karakterler sesli harflerin uzamış olduğunu gösterir. Bir kesme işareti (ʼ) glottal durak olarak kullanılır. Sesli sesleri ve uzunluklarını gösteren beş sesli harf sistemini kullanır.. Nijerya'da ʼy yerine ƴ ve Senegal'de Ñ/ñ yerine ɲ kullanılır.
Örnek Fula alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]a, aa, b, mb, ɓ, c, d, nd, ɗ, e, ee, f, g, ng, h, i, ii, j, nj, k, l, m, n, ŋ, ɲ (ny veya ñ), o, oo, p, r, s, t, u, uu, w, y, ƴ, '
| Fula Alfabesi | |||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | B | Mb | Ɓ | C | D | Nd | Ɗ | E | F | G | Ng | H | I | J | Nj | K | L | M | N | Ŋ | Ɲ | O | P | R | S | T | U | W | Y | Ƴ | ' |
| Küçük harf | |||||||||||||||||||||||||||||||
| a | b | mb | ɓ | c | d | nd | ɗ | e | f | g | ng | h | i | j | nj | k | l | m | n | ŋ | ɲ | o | p | r | s | t | u | w | y | ƴ | ' |
| Fonetik değeri | |||||||||||||||||||||||||||||||
| a | b | mb | ɓ | c | d | nd | ɗ | e | f | g | ŋɡ | h | i | ɟ | nɟ | k | l | m | n | ŋ | ɲ | o | p | r | s | t | u | w | j | ʔʲ | ʔ |
İnternette Fula
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıda Fula / Fulfulde Latin alfabesini kullanan farklı ülkelerden bazı web siteleri:
- Nijerya: mafindi.com
- Moritanya: pulaar.org
- Moritanya: pulaagu.com
- Gine: jowlol.org
- Gine: tabaldefouta.org
- Gine: misiide.net
- Gine: webpulaaku.net
- Sierra Leone: peeral.com
Arap alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Fula has also been written in the Arabic script or since before colonization by many scholars and learned people including Usman dan fodio and the early emirs of the northern Nigeria emirates. Fula, Arap alfabesinde ya da Ajami pek çok bilim adamı ve Usman dan fodio ve Kuzey Nijerya emirlerinin ilk emirleri gibi öğrenilmiş kişiler tarafından kolonizasyondan önce yazılmıştır.
Aslında, Fula birçok Arapça kelimelerini korur.
Adlam Alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| Adlam alfabesi | |
|---|---|
| Tür | Alfabe |
| Diller | Fula |
| Oluşturan | Ibrahima Barry ve Abdoulaye Barry |
| ISO 15924 | , |
| Unicode aralığı | U+1E900–U+1E95F |
| Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA. | |
Fulfulde yazacak bir alfabe yaratmak için 50'li ve 60'lı yıllarda başarısız çabalar vardı. Bununla birlikte, 1990'larda, Gine nehrinin Gine bölgesinden iki genç erkek, Ibrahima ve Abdoulaye Barry, tüm Fulani dil seslerini doğru bir şekilde temsil eden bir alfabe yaratmada başarılı oldular. Alfabe sağdan sola yazılır ve 5 sesli harf ve 23 ünsüz 28 harf içerir.[7][8]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Eserler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Arnott, D.W. The Nominal and Verbal Systems of Fula.3 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. London: Oxford University Press, 1970. Print.
- Arnott, D. W. 'Fula'. In International Encyclopedia of Linguistics, vol. 2. W. Frawley (ed). Oxford University Press, 2003.
- McIntosh, Mary. Fulfude Syntax and Verbal Morphology. London: St Edmundsbury Press Lt, 1984. Print.
- Paradis, Carole. Lexical Phonology and Morphology: The Nominal Classes in Fula. New York: Garland Publishing, Inc, 1992. Print.
- Wilson, W. A. A. (1989). Atlantic. In John Bendor-Samuel (Ed.), The Niger–Congo Languages, pp. 81–104.
- Grammar of the Fulde Language: With an Appendix of Some Original Traditions and Portions of Scripture Translated Into Fulde: Together with Eight Chapters of the Book of Genesis. Church Missionary House. 1876. 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018.
- Grammar of the Fulde Language: With an Appendix of Some Original Traditions and Portions of Scripture Translated Into Fulde: Together with Eight Chapters of the Book of Genesis. Church Missionary House. 1876. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Fula". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ a b Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student’s Handbook, Edinburgh
- ^ "Fulah". Ethnologue (19 bas.). 2016. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018.
- ^ "Documentation for ISO 639 identifier: ful". ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress. 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2017.
Name: Fulah
- ^ "Documentation for ISO 639 identifier: ful". ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2017.
Name: Fulah
- ^ "B. Peul. Alphabet et Inventaire des sons réprésentés," page 8 11 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. du Rapport Final de la Réunion d'un groupe d'experts pour l'unification des alphabets des langues nationales 4 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bamako, 1966. (Presented on Bisharat.net)
- ^ The Alphabet That Will Save a People From Disappearing 28 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kaveh Waddell, Nov 16, 2016, The Atlantic
- ^ Hasson, Randall. "The ADLaM Story – How Alphabet Changes Culture". The Randall M. Hasson Blog. 21 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2018.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Fulfulde Ajami script how to
- Fula- Language Gulper25 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- fulfulde app on googleplay11 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Fulfulde Language Family Report (SIL) – includes maps of the dialects
- D. W. Arnott. The Nominal and Verbal Systems of Fula General Introduction19 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. webPulaaku
- Listen to a sample of Adamawa Fulfulde from Global Recordings Network
- Adlam alphabet12 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
