Fula dili

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Fula dili
Fulfulde, Pulaar, Pular,𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪
BölgeSahel
EtnisiteFula halkı
Konuşan sayısı24 milyon  (2007)ne2007
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin
Arap
Adlam
Dil kodları
ISO 639-1ff
ISO 639-2ful
ISO 639-3ful – kapsayıcı kod
Bireysel kodlar:
fuc – Pulaar (Senegambia, Moritanya)
fuf – Pular (Gine, Sierra Leone)
ffm – Maasina Fulfulde (Mali, Gana)
fue – Borgu Fulfulde (Benin, Togo)
fuh – Western Niger (Burkina, Nijer)
fuq – Orta-Doğu Nijer (Nijer)
fuv – Nijeryan Fulfulde (Nijerya)
fub – Adamawa Fulfulde (Kamerun, Çad, Sudan)
fui – Bagirmi Fulfulde (CAR)
Glottologfula1264[1]

Fula İngilizce telaffuz: [ˈfuːlə],[2] Fulani İngilizce telaffuz: [fʊˈlɑːniː][2] veya Fulah[3][4][5] (Fula: Fulfulde, Pulaar, Pular; Fransızca: Peul), Batı ve Orta Afrika'da 20 ülkeye yayılan bir süreklilik içinde çeşitli lehçeler olarak konuşulan bir dildir.

Terminoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Fula halkına olduğu gibi, dile uygulanan birkaç isim vardır. Bu dile Pulaar, Pular veya batıda Fulfude olarak duyabilirsiniz.

Morfoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Fula, sözel, isim ve değiştirici kelimelerin türetildiği, verbo-nominal köklere dayanır. Anlamı değiştirmek için (bazen kök ve çekişsel son arasında geldikçe yanlış olarak adlandırılan infix'ler olarak adlandırılan) sonekler kullanır. Bu eklerin çoğu, Fula'da edatların İngilizce olarak yapıldığı gibi aynı amaçlara hizmet eder.

İsim sınıfları[değiştir | kaynağı değiştir]

Numara Sınıf adı Anlamı Örnek
1.
 o Tekil kişi laam-ɗo ‘chief’; also loan words
2.
 ɓe Çoğul kişi laam-ɓe ‘chiefs’
3.
 ngel Diminutive tekil loo-ngel ‘little pot’
4.
 kal Diminutive nicelik con-al ‘small quantity of flour’
5.
 ngum/kum Diminutive Pejorative laam-ngum/laam-kum ‘worthless little chief’
6.
 kon/koy Diminutive çoğul ullu-kon/ullu-koy ‘small cats/kittens’
7.
 nde Çeşitli, küresel nesneler, yerler, zamanlar dahil loo-nde ‘storage pot’
8.
 ndi Çeşitli, sayılamayan isimler dahil com-ri ‘tiredness’
9.
 ndu Çeşitli ullu-ndu ‘cat’
10.
 nga Çeşitli, bazı büyük hayvanlar dahil nood-a ‘crocodile’
11.
 nge esas olarak 'İnek', 'ateş', 'güneş' için. nagg-e ‘cow’
12.
 ngo Çeşitli juu-ngo ‘hand’
13.
 ngu Çeşitli ɓow-ngu ‘mosquito’
14.
 ngal Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli ɗem-ngal ‘tongue’
15.
 ngol Çeşitli, genellikle uzun şeyler ɓog-gol ‘rope’
16.
 ngii/ngil Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli ɓog-gii/ɓog-gii ‘big rope’
17.
 ka Çeşitli laan-a ‘boat’
18.
 ki Çeşitli lek-ki ‘tree’
19.
 ko Çeşitli haak-o ‘soup’
20.
 kol 'Buzağı' 'Sıpa' ñal-ol ‘calf’, mol-ol ‘foal’
21.
 ɗam özellikle sıvılar için lam-ɗam ‘salt’, ndiy-am ‘water’
22.
 ɗum Nötr maw-ɗum ‘big thing’
23.
 ɗe İnsan Olmayan Çoğul juu-ɗe ‘hands’
24.
 ɗi İnsan Olmayan Çoğul na'i ‘cows’

Ses[değiştir | kaynağı değiştir]

Fula'daki fiiller genellikle 3 seste sınıflandırılır: aktif, orta ve pasif. Her kök, tüm seslerde kullanılmaz. Bazı orta sesli fiiller yansıtıcıdır.

Ortak bir örnek, kök loot- fiillerdir

  • lootude, yıkamak için (bir şey) [aktif ses]
  • lootaade, yıkamak (kendini) [orta ses]
  • looteede, yıkandı [pasif ses]

Ünsüz mutasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Dilin bir başka özelliği de, tekil ve çoğul isimlerle fiillerin fiilleri arasındaki ilk ünsüz mutasyonudur (Pular hariç, fiillerde ünsüz bir mutasyon yoktur, sadece isimlerde).

Basitleştirilmiş bir şema şöyledir:

  • w ↔ b ↔ mb
  • r ↔ d ↔ nd
  • y ↔ j ↔ nj
  • w ↔ g ↔ ng
  • f ↔ p
  • s ↔ c
  • h ↔ k

Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Fula'nın kapsayıcı ve özel birinci şahıs çoğul zamirleri vardır. Kapsayıcı zamirler hem konuşmacıyı hem de konuşulanları içerirken, özel zamirler dinleyicileri dışlar.

Verilen bir isme karşılık gelen zamirler, isim sınıfı tarafından belirlenir. Erkekler ve kadınlar aynı isim sınıfına ait olduğu için, İngilizce "he" ve "she" ifadeleri aynı zamirle Fula'ya çevrilir. Ancak, diyalektiğe bağlı olarak, her biri kendi zamiri olan 25 farklı isim sınıfı vardır. Bazen bu zamirlerin her ikisinin de nominatif bir davası vardır (yani, fiil öznesi olarak kullanılır) ve bir nezaketçi formun yanı sıra bir nümerik ya da dantif bir davanın (yani fiil nesnesi olarak kullanılır) vardır. Göreceli zamirler genel olarak aday ile aynı şekli alırlar.

Yazma sistemleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin alfabesi kullanılarak yazıldığında Fula, dilde anlamlı olarak farklı sesleri ayırt etmek için aşağıdaki ek özel "çengelli" karakterleri kullanır: Ɓ/ɓ [ɓ], Ɗ/ɗ [ɗ ], Ŋ/ŋ [ŋ], Ɲ/ɲ [ ɲ], Ƴ/ƴ [ʔʲ]. Harfler c, j ve r, sırasıyla sesleri temsil eder [c], [ɟ] ve [r]. Çift ünlü karakterler sesli harflerin uzamış olduğunu gösterir. Bir kesme işareti (ʼ) glottal durak olarak kullanılır. Sesli sesleri ve uzunluklarını gösteren beş sesli harf sistemini kullanır.. Nijerya'da ʼy yerine ƴ ve Senegal'de Ñ/ñ yerine ɲ kullanılır.

Örnek Fula alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

a, aa, b, mb, ɓ, c, d, nd, ɗ, e, ee, f, g, ng, h, i, ii, j, nj, k, l, m, n, ŋ, ɲ (ny veya ñ), o, oo, p, r, s, t, u, uu, w, y, ƴ, '

Fula Alfabesi
A B Mb Ɓ C D Nd Ɗ E F G Ng H I J Nj K L M N Ŋ Ɲ O P R S T U W Y Ƴ '
Küçük harf
a b mb ɓ c d nd ɗ e f g ng h i j nj k l m n ŋ ɲ o p r s t u w y ƴ '
Fonetik değeri
a b mb ɓ c d nd ɗ e f g ŋɡ h i ɟ nɟ k l m n ŋ ɲ o p r s t u w j ʔʲ ʔ

[6]

İnternette Fula[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıda Fula / Fulfulde Latin alfabesini kullanan farklı ülkelerden bazı web siteleri:

Arap alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Fula has also been written in the Arabic script or since before colonization by many scholars and learned people including Usman dan fodio and the early emirs of the northern Nigeria emirates. Fula, Arap alfabesinde ya da Ajami pek çok bilim adamı ve Usman dan fodio ve Kuzey Nijerya emirlerinin ilk emirleri gibi öğrenilmiş kişiler tarafından kolonizasyondan önce yazılmıştır.

Aslında, Fula birçok Arapça kelimelerini korur.

Adlam Alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Adlam alfabesi
TürAlfabe
DillerFula
OluşturanIbrahima Barry ve Abdoulaye Barry
Unicode aralığıU+1E900–U+1E95F
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA.

Fulfulde yazacak bir alfabe yaratmak için 50'li ve 60'lı yıllarda başarısız çabalar vardı. Bununla birlikte, 1990'larda, Gine nehrinin Gine bölgesinden iki genç erkek, Ibrahima ve Abdoulaye Barry, tüm Fulani dil seslerini doğru bir şekilde temsil eden bir alfabe yaratmada başarılı oldular. Alfabe sağdan sola yazılır ve 5 sesli harf ve 23 ünsüz 28 harf içerir.[7][8]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Eserler[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Fula". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  2. ^ a b Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student’s Handbook, Edinburgh
  3. ^ "Fulah". Ethnologue (19 bas.). 2016. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2018. 
  4. ^ "Documentation for ISO 639 identifier: ful". ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress. 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2017. Name: Fulah 
  5. ^ "Documentation for ISO 639 identifier: ful". ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2017. Name: Fulah 
  6. ^ "B. Peul. Alphabet et Inventaire des sons réprésentés," page 8 11 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. du Rapport Final de la Réunion d'un groupe d'experts pour l'unification des alphabets des langues nationales 4 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bamako, 1966. (Presented on Bisharat.net)
  7. ^ The Alphabet That Will Save a People From Disappearing 28 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kaveh Waddell, Nov 16, 2016, The Atlantic
  8. ^ Hasson, Randall. "The ADLaM Story – How Alphabet Changes Culture". The Randall M. Hasson Blog. 21 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2018. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin [[:{{{dilkodu}}}:| Fula dili ({{{dilkodu}}}) sürümü]]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fula_dili&oldid=32557209" sayfasından alınmıştır