Fula dili sayfasının kaynağını görüntüle

{{Dil bilgi kutusu
|dilin adı         = Fula
| altname          = Fulani, Fulah, Peul
| dilin alt adı = ''Fulfulde, Pulaar, Pular,𞤆𞤵𞤤𞤢𞤪''
| harita             = 
| haritaalt       = Fulfulde dilleri
| ülkeler (ülke)           = [[Batı Afrika]]
| bölge           = [[Sahel]]
| etnisite        = [[Fula halkı]]
| kişi sayısı         = 24 milyon
| tarih             = 2007
| kaynak              = ne2007
| aile rengi      = Nijer-Kongo
| aile2             = [[Atlantik–Kongo dilleri|Atlantik–Kongo]]
| aile3             = [[Senegambian dilleri|Senegambian]]
| aile4             = Fula–Serer
| alfabe           = [[Latin harfleri|Latin]]<br />[[Arap harfleri|Arap]]<br />[[Adlam alfabesi|Adlam]]
| ulus           = 
| iso1             = ff
| iso1comment      = – Fulah
| iso2             = ful
| iso2comment      = – Fulah
| iso3             = ful
| iso3comment      = – Fulah
| lc1              = fuc
| ld1              = [[Pulaar dili|Pulaar]] <small>(Senegambia, Moritanya)</small>
| lc2              = fuf
| ld2              = [[Pular dili|Pular]] <small>(Gine, Sierra Leone)</small>
| lc3              = ffm
| ld3              = [[Maasina Fulfulde]] <small>(Mali, Gana)</small>
| lc4              = fue
| ld4              = Borgu Fulfulde <small>(Benin, Togo)</small>
| lc5              = fuh
| ld5              = Western Niger <small>(Burkina, Nijer)</small>
| lc6              = fuq
| ld6              = Orta-Doğu Nijer <small>(Nijer)</small>
| lc7              = fuv
| ld7              = Nijeryan Fulfulde <small>(Nijerya)</small>
| lc8              = fub
| ld8              = Adamawa Fulfulde <small>(Kamerun, Çad, Sudan)</small>
| lc9              = fui
| ld9              = Bagirmi Fulfulde <small>(CAR)</small>
| glotto           = fula1264
| glottorefname    = Fula
}}

'''Fula''' {{IPA|en|ˈfuːlə}},<ref name=Bauer>Laurie Bauer, 2007, ''The Linguistics Student’s Handbook'', Edinburgh</ref> '''Fulani''' {{IPA|en|fʊˈlɑːniː}}<ref name=Bauer /> veya  '''Fulah'''<ref name="Ethnologue 19">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/19/language/ful/ | başlık = Fulah | eser = [[Ethnologue]] |basım= 19| yıl = 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180809131043/https://www.ethnologue.com/19/language/ful/ | arşivtarihi = 9 Ağustos 2018 | erişimtarihi = 19 Ağustos 2018 | ölüurl =hayır}}</ref><ref name="ISO 639-2/RA">{{Web kaynağı | url = https://www.loc.gov/standards/iso639-2/php/langcodes_name.php?code_ID=151 | başlık = Documentation for ISO 639 identifier: ful | yayıncı = ISO 639-2 Registration Authority - Library of Congress | erişimtarihi = 4 Temmuz 2017 | alıntı = Name: Fulah | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180819114854/https://www.loc.gov/standards/iso639-2/php/langcodes_name.php?code_ID=151 | arşivtarihi = 19 Ağustos 2018 | ölüurl =hayır}}</ref><ref name="ISO 639-3/RA">{{Web kaynağı | url = http://www-01.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=ful | başlık = Documentation for ISO 639 identifier: ful | yayıncı = ISO 639-3 Registration Authority - SIL International | erişimtarihi = 4 Temmuz 2017 | alıntı = Name: Fulah | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171011143904/http://www-01.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=ful | arşivtarihi = 11 Ekim 2017 | ölüurl =evet}}</ref> (Fula: ''Fulfulde, Pulaar, Pular''; {{Dil|fr|Peul|dil_adı=e}}), [[Batı Afrika|Batı]] ve [[Orta Afrika]]'da 20 ülkeye yayılan bir süreklilik içinde çeşitli lehçeler olarak konuşulan bir dildir.

==Terminoloji==
[[Fula halkı]]na olduğu gibi, dile uygulanan birkaç isim vardır. Bu dile '''Pulaar''', '''Pular''' veya batıda '''Fulfude''' olarak duyabilirsiniz.

==Morfoloji==
Fula, sözel, isim ve değiştirici kelimelerin türetildiği, verbo-nominal köklere dayanır. Anlamı değiştirmek için (bazen kök ve çekişsel son arasında geldikçe yanlış olarak adlandırılan infix'ler olarak adlandırılan) sonekler kullanır. Bu eklerin çoğu, Fula'da edatların İngilizce olarak yapıldığı gibi aynı amaçlara hizmet eder.

===İsim sınıfları===
{| class="wikitable"
|-
! Numara !! Sınıf adı !! Anlamı !! Örnek
|-
| <center>1.</center> || o || Tekil kişi || laam-ɗo ‘chief’; also loan words
|-
| <center>2.</center> || ɓe || Çoğul kişi || laam-ɓe ‘chiefs’
|-
| <center>3.</center> || ngel || Diminutive tekil || loo-ngel ‘little pot’
|-
| <center>4.</center> || kal || Diminutive nicelik || con-al ‘small quantity of flour’
|-
| <center>5.</center> || ngum/kum || Diminutive Pejorative || laam-ngum/laam-kum ‘worthless little chief’
|-
| <center>6.</center> || kon/koy || Diminutive çoğul || ullu-kon/ullu-koy ‘small cats/kittens’
|-
| <center>7.</center> || nde || Çeşitli, küresel nesneler, yerler, zamanlar dahil || loo-nde ‘storage pot’
|-
| <center>8.</center> || ndi || Çeşitli, sayılamayan isimler dahil || com-ri ‘tiredness’
|-
| <center>9.</center> || ndu || Çeşitli|| ullu-ndu ‘cat’
|-
| <center>10.</center> || nga || Çeşitli, bazı büyük hayvanlar dahil || nood-a ‘crocodile’
|-
| <center>11.</center> || nge || esas olarak 'İnek', 'ateş', 'güneş' için. || nagg-e ‘cow’
|-
| <center>12.</center> || ngo || Çeşitli|| juu-ngo ‘hand’
|-
| <center>13.</center> || ngu || Çeşitli|| ɓow-ngu ‘mosquito’
|-
| <center>14.</center> || ngal || Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli || ɗem-ngal  ‘tongue’
|-
| <center>15.</center> || ngol || Çeşitli, genellikle uzun şeyler || ɓog-gol ‘rope’
|-
| <center>16.</center> || ngii/ngil || Genişletici tekil dahil olmak üzere çeşitli || ɓog-gii/ɓog-gii ‘big rope’
|-
| <center>17.</center> || ka || Çeşitli|| laan-a ‘boat’
|-
| <center>18.</center> || ki || Çeşitli|| lek-ki ‘tree’
|-
| <center>19.</center> || ko || Çeşitli|| haak-o ‘soup’
|-
| <center>20.</center> || kol || 'Buzağı' 'Sıpa' || ñal-ol ‘calf’, mol-ol ‘foal’
|-
| <center>21.</center> || ɗam ||özellikle sıvılar için|| lam-ɗam ‘salt’, ndiy-am ‘water’
|-
| <center>22.</center> || ɗum || Nötr || maw-ɗum ‘big thing’
|-
| <center>23.</center> || ɗe || İnsan Olmayan Çoğul|| juu-ɗe ‘hands’
|-
| <center>24.</center> || ɗi || İnsan Olmayan Çoğul || na'i ‘cows’
|}

===Ses===
Fula'daki fiiller genellikle 3 seste sınıflandırılır: aktif, orta ve pasif. Her kök, tüm seslerde kullanılmaz. Bazı orta sesli fiiller yansıtıcıdır.

Ortak bir örnek, kök ''loot-'' fiillerdir
* ''lootude'', yıkamak için (bir şey) [aktif ses]
* ''lootaade'', yıkamak (kendini) [orta ses]
* ''looteede'', yıkandı [pasif ses]

===Ünsüz mutasyon===
Dilin bir başka özelliği de, tekil ve çoğul isimlerle fiillerin fiilleri arasındaki ilk ünsüz mutasyonudur (Pular hariç, fiillerde ünsüz bir mutasyon yoktur, sadece isimlerde).

Basitleştirilmiş bir şema şöyledir:
* w ↔ b ↔ mb
* r ↔ d ↔ nd
* y ↔ j ↔ nj
* w ↔ g ↔ ng
* f ↔ p
* s ↔ c
* h ↔ k

===Zamirler===
Fula'nın kapsayıcı ve özel birinci şahıs çoğul zamirleri vardır. Kapsayıcı zamirler hem konuşmacıyı hem de konuşulanları içerirken, özel zamirler dinleyicileri dışlar.

Verilen bir isme karşılık gelen zamirler, isim sınıfı tarafından belirlenir. Erkekler ve kadınlar aynı isim sınıfına ait olduğu için, İngilizce "he" ve "she" ifadeleri aynı zamirle Fula'ya çevrilir. Ancak, diyalektiğe bağlı olarak, her biri kendi zamiri olan 25 farklı isim sınıfı vardır. Bazen bu zamirlerin her ikisinin de nominatif bir davası vardır (yani, fiil öznesi olarak kullanılır) ve bir nezaketçi formun yanı sıra bir nümerik ya da dantif bir davanın (yani fiil nesnesi olarak kullanılır) vardır. Göreceli zamirler genel olarak aday ile aynı şekli alırlar.

== Yazma sistemleri ==

=== Latin alfabesi ===
Latin alfabesi kullanılarak yazıldığında Fula, dilde anlamlı olarak farklı sesleri ayırt etmek için aşağıdaki ek özel "çengelli" karakterleri kullanır: Ɓ/ɓ {{IPAblink|ɓ}}, Ɗ/ɗ {{IPAblink|ɗ|ɗ&thinsp;}}, Ŋ/ŋ {{IPAblink|ŋ}}, Ɲ/ɲ {{IPAblink|ɲ|&thinsp;ɲ}}, Ƴ/ƴ {{IPAblink|ʔ|ʔʲ}}. Harfler [[c]], [[j]] ve [[r]], sırasıyla sesleri temsil eder [c], [ɟ] ve [r]. Çift ünlü karakterler sesli harflerin uzamış olduğunu gösterir. Bir kesme işareti (ʼ) glottal durak olarak kullanılır. Sesli sesleri ve uzunluklarını gösteren beş sesli harf sistemini kullanır.. Nijerya'da ʼy yerine ƴ ve Senegal'de Ñ/ñ yerine ɲ kullanılır.

====Örnek Fula alfabesi====
'''[[a]], [[aa (digraph)|aa]], [[b]], [[mb (digraph)|mb]], [[ɓ]], [[c]], [[d]], [[nd (digraph)|nd]], [[ɗ]], [[e]], [[ee (digraph)|ee]], [[f]], [[g]], [[ng (digraph)|ng]], [[h]], [[i]], [[ii (digraph)|ii]], [[j]], [[nj (digraph)|nj]], [[k]], [[l]], [[m]], [[n]], [[ŋ]], [[ɲ]] [[ny (digraph)|(ny]] '''veya '''[[ñ]]''')''', [[o]], [[oo (digraph)|oo]], [[p]], [[r]], [[s]], [[t]], [[u]], [[uu (digraph)|uu]], [[w]], [[y]], [[ƴ]], [[']]'''

{| class="wikitable" style=text-align:center
! colspan="32" |Fula Alfabesi
|-
|[[A]]
|[[B]]
|[[Mb (digraph)|Mb]]
|[[Ɓ]]
|[[C]] 
|[[D]] 
|[[Nd (digraph)|Nd]]
|[[Ɗ]]
|[[E]]
|[[F]]
|[[G]]
|[[Ng (digraph)|Ng]]
|[[H]]
|[[I (temel Latin)|I]]
|[[J]]
|[[Nj (digraph)|Nj]]
|[[K]]
|[[L]]
|[[M]]
|[[N]]
|[[Eng (letter)|Ŋ]]
|[[Ɲ]]
|[[O]]
|[[P]]
|[[R]]
|[[S]]
|[[T]]
|[[U]]
|[[W]]
|[[Y]]
|[[Ƴ]]
|[[Apostrophe|']]
|-
! colspan="32" |Küçük harf
|-
|a
|b
|mb
|ɓ
|c
|d
|nd
|ɗ
|e
|f
|g
|ng
|h
|i
|j
|nj
|k
|l
|m
|n
|ŋ
|ɲ
|o
|p
|r
|s
|t
|u
|w
|y
|ƴ
|'
|-
! colspan="32" |Fonetik değeri
|-
|a
|b
|mb
|ɓ
|c
|d
|nd
|ɗ
|e
|f
|g
|ŋɡ
|h
|i
|ɟ
|nɟ
|k
|l
|m
|n
|ŋ
|ɲ
|o
|p
|r
|s
|t
|u
|w
|j
|ʔʲ
|ʔ
|}<ref>"B. Peul. Alphabet et Inventaire des sons réprésentés," [http://www.bisharat.net/Documents/Bko66PeulTableau.html page 8] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20171011142651/http://www.bisharat.net/Documents/Bko66PeulTableau.html |tarih=11 Ekim 2017 }} du ''[http://www.bisharat.net/Documents/Bamako1966.htm Rapport Final de la Réunion d'un groupe d'experts pour l'unification des alphabets des langues nationales] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140804133625/http://www.bisharat.net/Documents/Bamako1966.htm |tarih=4 Ağustos 2014 }}'', Bamako, 1966. (Presented on Bisharat.net)</ref>

==== İnternette Fula ====

Aşağıda Fula / Fulfulde Latin alfabesini kullanan farklı ülkelerden bazı web siteleri:
* Nijerya: {{URL|http://www.mafindi.com/}}
* Moritanya: {{URL|Pulaar.org}}
* Moritanya: {{URL|Pulaagu.com}}
* Gine: {{URL|Jowlol.org}}
* Gine: {{URL|Tabaldefouta.org}}
* Gine: {{URL|Misiide.net}}
* Gine: {{URL|Webpulaaku.net}}
* Sierra Leone: {{URL|Peeral.com}}

=== Arap alfabesi ===
Fula has also been written in the Arabic script or  since before colonization by many scholars and learned people including [[Usman dan Fodio|Usman dan fodio]] and the early emirs of the [[Northern Nigeria Protectorate|northern Nigeria]] emirates.
Fula, Arap alfabesinde ya da ''[https://web.archive.org/web/20180114133025/http://www.mafindi.com/blogs/1/10/how-to-write-fulfulde-in-ajami-baleri-e-masle Ajami]'' pek çok bilim adamı ve Usman dan fodio ve Kuzey Nijerya emirlerinin ilk emirleri gibi öğrenilmiş kişiler tarafından kolonizasyondan önce yazılmıştır.

Aslında, Fula birçok Arapça kelimelerini korur.

=== Adlam Alfabesi ===
{{Yazı sistemi bilgi kutusu
|isim        = Adlam alfabesi
|tür        = Alfabe

|zaman       = 1980'ler
|diller   = Fula
|oluşturan    = Ibrahima Barry ve Abdoulaye Barry
|iso15924    = Adlm
|unicode     = [https://www.unicode.org/charts/PDF/U1E900.pdf U+1E900&ndash;U+1E95F]
}}
Fulfulde yazacak bir alfabe yaratmak için 50'li ve 60'lı yıllarda başarısız çabalar vardı. Bununla birlikte, 1990'larda, Gine nehrinin Gine bölgesinden iki genç erkek, Ibrahima ve Abdoulaye Barry, tüm Fulani dil seslerini doğru bir şekilde temsil eden bir alfabe yaratmada başarılı oldular. Alfabe sağdan sola yazılır ve 5 sesli harf ve 23 ünsüz 28 harf içerir.<ref name="Atlantic">''[https://www.theatlantic.com/technology/archive/2016/11/the-alphabet-that-will-save-a-people-from-disappearing/506987/ The Alphabet That Will Save a People From Disappearing] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170128044724/https://www.theatlantic.com/technology/archive/2016/11/the-alphabet-that-will-save-a-people-from-disappearing/506987/ |tarih=28 Ocak 2017 }}'', [[Kaveh Waddell]], Nov 16, 2016, [[The Atlantic]]</ref><ref name="The Randall M. Hasson Blog">{{Web kaynağı | soyadı1 = Hasson | ad1 = Randall | başlık = The ADLaM Story – How Alphabet Changes Culture | url = http://blog.randallmhasson.com/2014/04/the-adlam-story-how-alphabet-changes.html | website = The Randall M. Hasson Blog | erişimtarihi = 4 Nisan 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180821113728/http://blog.randallmhasson.com/2014/04/the-adlam-story-how-alphabet-changes.html | arşivtarihi = 21 Ağustos 2018 | ölüurl =hayır}}</ref>

==Kaynakça==

===Eserler===
* [[David W. Arnott|Arnott, D.W.]] [http://www.webpulaaku.net/defte/dwarnott/nominal-verbal-systems-fula/contents.html The Nominal and Verbal Systems of Fula.]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110303112916/http://www.webpulaaku.net/defte/dwarnott/nominal-verbal-systems-fula/contents.html |tarih=3 Mart 2011 }} London: Oxford University Press, 1970. Print.
* Arnott, D. W. 'Fula'. In ''International Encyclopedia of Linguistics,'' vol''.'' 2. W. Frawley (ed). Oxford University Press, 2003.
* McIntosh, Mary. Fulfude Syntax and Verbal Morphology. London: St Edmundsbury Press Lt, 1984. Print.
* Paradis, Carole. Lexical Phonology and Morphology: The Nominal Classes in Fula. New York: Garland Publishing, Inc, 1992. Print.
* Wilson, W. A. A. (1989). Atlantic. In [[John Bendor-Samuel]] (Ed.), ''The Niger–Congo Languages'', pp.&nbsp;81–104.
* {{Kitap kaynağı|başlık=Grammar of the Fulde Language: With an Appendix of Some Original Traditions and Portions of Scripture Translated Into Fulde: Together with Eight Chapters of the Book of Genesis|url=https://books.google.com/books?id=lqUTAAAAQAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|yıl=1876|yayıncı=Church Missionary House|erişimtarihi=19 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190611032431/https://books.google.com/books?id=lqUTAAAAQAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|arşivtarihi=11 Haziran 2019|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=Grammar of the Fulde Language: With an Appendix of Some Original Traditions and Portions of Scripture Translated Into Fulde: Together with Eight Chapters of the Book of Genesis|url=https://books.google.com/books?id=VC8OAAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|yıl=1876|yayıncı=Church Missionary House|erişimtarihi=19 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190603134504/https://books.google.com/books?id=VC8OAAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false|arşivtarihi=3 Haziran 2019|ölüurl=hayır}}

===Notlar===
{{Kaynakça|40em}}

== Dış bağlantılar ==
{{InterWiki|code=ff}}
{{Wiktionarycat}}
* [https://web.archive.org/web/20180114133025/http://www.mafindi.com/blogs/1/10/how-to-write-fulfulde-in-ajami-baleri-e-masle Fulfulde Ajami script how to]
* [http://www.languagesgulper.com/eng/Fula.html Fula- Language Gulper]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180825003554/http://www.languagesgulper.com/eng/Fula.html |tarih=25 Ağustos 2018 }}
*[https://play.google.com/store/apps/details?id=com.mafindi.android fulfulde app on googleplay]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20171011151654/https://play.google.com/store/apps/details?id=com.mafindi.android |tarih=11 Ekim 2017 }}
* [https://web.archive.org/web/20180111154945/http://www-01.sil.org/silesr/2003/silesr2003-009.html Fulfulde Language Family Report (SIL)] – includes maps of the dialects
* [http://www.webpulaaku.net/defte/dwarnott/nominal-verbal-systems-fula/general-introduction.html D. W. Arnott. The Nominal and Verbal Systems of Fula General Introduction]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150419144235/http://www.webpulaaku.net/defte/dwarnott/nominal-verbal-systems-fula/general-introduction.html |tarih=19 Nisan 2015 }} webPulaaku
* [http://globalrecordings.net/langcode/fub Listen to a sample of Adamawa Fulfulde from Global Recordings Network]
* [http://www.skyknowledge.com/adlam.htm Adlam alphabet]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180612232221/http://skyknowledge.com/adlam.htm |tarih=12 Haziran 2018 }}

{{Kamerun dilleri}}

[[Kategori:Kamerun dilleri]]
[[Kategori:Benin dilleri]]
[[Kategori:Burkina Faso dilleri]]
[[Kategori:Gine dilleri]]
[[Kategori:Gine-Bissau dilleri]]
[[Kategori:Mali dilleri]]
[[Kategori:Moritanya dilleri]]
[[Kategori:Nijer dilleri]]
[[Kategori:Nijerya dilleri]]
[[Kategori:Senegal dilleri]]