Eşnâs et-Türkî
| Eşnâs et-Türkî | |
|---|---|
| Doğum | bilinmiyor |
| Ölüm | 17 ya da 19 Aralık 844 |
| Bağlılığı | Abbâsîler |
| Branşı | Abbâsî Türk muhafızı |
| Hizmet yılları | y. 814/5 - 844 |
| Çatışma/savaşları | Amorion'un yağmalanması |
| Çocukları | Musa |
Ebu Cafer Eşnâs (Arapça: أبو جعفر أشناس; ö. 17 veya 19 Aralık 844), Abbasi Halifesi Mutasım'ın generaliydi. Mutasım'in Türk muhafızlarının en eski ve en önde gelen üyelerinden biridir. Amorium seferinde komutan olarak hizmet vermiştir. Mutasım altında imparatorluğun önde gelen isimlerinden biri haline gelmiştir. Ardından gelen eski Abbasi seçkinlerinin tasfiyesinde başrol oynamıştır. Aynı zamanda 834'ten itibaren Mısır'ın ve 838'den itibaren Levant ve Yukarı Mezopotamya'nın valisiydi, ancak pratikte onun yerine yönetmesi için vekiller atadı. Mutasım'ın halefi Vâsik altında, yetkileri halifeliğin tüm batı vilayetleri üzerinde fiilen bir genel valiliğe kadar genişletildi.
Kökeni ve erken kariyer
[değiştir | kaynağı değiştir]Yakubî ve Taberî'nin anlatımlarına göre Eşnâs, geleceğin Mutasım'ı olacak Ebu İshak tarafından İnak et-Türkî, Wasif ve Sima al-Dimashqi ile beraber satın alınan ilk kölelerden biridir. Kölelerin Orta Asya'da satın alınacağı sonraki uygulamadan farklı olarak, bu dört ve diğer isimsiz eski muhafız üyeleri, y. 814/5'de Bağdat'ta satın alındı. Eşnâs'ın asıl sahibi, Yakubî tarafından Nu'aym ibn Khazim Abi Harun ibn Nu'aym olarak verilir.[1][2][a]
Taberî, Eşnâs'ın adını nasıl aldığına dair hayali bir hikâyeden bahseder. 819'da Ebu İshak, bazı Hâricî isyancılara karşı gönderilen bir kuvvete komuta etti. Bu sefer sırasında, Türk Gulamlarından biri kendisini bir Hâricî mızraklı askeri ile müstakbel halifenin arasına girerek, "Beni tanıyın!" (Farsça "ashinas ma-ra") diye bağırdı. Ebu İshak, takdirini ifade etmek için aynı gün bu adama "Eşnâs" adını verdi.[6][7] Clifford Edmund Bosworth, diğer İranlılar arasında da kanıtlandığı gibi, ismin Farsça bir kökene sahip olduğunu öne sürer ve dilbilimci Ferdinand Justi'nin -shinās, "bilgili, bilen" kökünden bir köken önerisine atıfta bulunur.[8] Öte yandan Sinolog Édouard Chavannes ve Türk tarihçi Emel Esin, Göktürklerin Aşina kabilesinden türetildiğini öne sürerken, Christopher I. Beckwith bu ilişkilendirmeyi reddedrr.[9]
Eşnâs'ın ailesi de belirsizdir; soyadı "Ebu Cafer" den, Cafer adında en az bir oğlu vardır, ancak bunun dışında oğlu hakkında başka bir bilgi yoktur.[10] Taberî, ayrıca Musa bin Eşnâs'ın 865-866 iç savaşı sırasında önde gelen birliklerine atıfta bulunur. [11]
Mutasım altında kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Mutasım'ın (h. 833-842) hükümdarlığı sırasında, Eşnâs, İnak ve Usrushana'nın prensi Afşin ile birlikte halifeliğin en önde gelen adamlarından biriydi.[12] Daha 834'te, Mısır valisi olarak atanmıştı, bu görev, tahta çıkmadan önce Mutasım'ın elindeydi.[13] Eşnâs, kariyerinin ilerleyen dönemlerinde diğer eyalet valiliklerinde olduğu gibi doğrudan yönetmedi, Irak'ta kalırken vali olarak vekil atadı.[14][15] Mısır'da vali olarak görev yaptığı 11 yıl boyunca Eşnâs, kendi yerine dört vekil tayin etti.[16]
Mutasım 836'da yeni başkenti ve ikametgâhı olarak Sâmerrâ'yı kurduğunda, Eşnâs diğer Türkler ile birlikte yeni şehrin al-Karkh olarak bilinen batı tarafında pay aldılar. Eşnâs orada kendi sarayını (Dar Eşnâs) inşa etti.[17] Emri altında çok sayıda memura (kuvvet) sahip olduğu ve onların da kendi takipçileri olduğu kaydedilmiştir.[18] 838'deki Amorium seferi sırasında ordunun öncü kuvvetlerine önderlik etti ve şehrin kuşatılması sırasında başkomutanlardan biri oldu.[19][20]
Eşnâs ve diğer Türkler gibi adamların yükselişi, güçlerinin bu köle kökenli sonradan görmeler lehine azaldığını gören geleneksel Abbâsî elitlerini kızdırdı. Onların somurtkan ve asi ruh halleri, Taberî'de Eşnâs'ın iki yardımcısı Amr el-Fergânî ve Ahmed bin el-Halil bin Hişam'ın kuşatma sırasında Eşnâs tarafından alçaltıldığına dair homurdanan bir anekdotla aktarılır, "bu köle, fahişenin oğlu" ve onun emrinde hizmet etmeye devam etmektense Bizanslılara sığınmayı tercih edeceklerini söylediler.[21][22] Amr ve Ahmed, Mutasım'ı devirmek ve onun yerine yeğeni Memûn'un oğlu el-Abbas'ı geçirmek için bir komplonun üyesi oldular. Davranışlarından şüphelenen Eşnâs, onları ev hapsine aldı. Amr'ın karışıklık olması durumunda çadırında kalması için uyardığı genç hizmetkarlarından biri daha sonra Halife'ye gitti ve komplo hızla ortaya çıktı. Eşnâs, Türk kardeşleri İnak ve Yaşlı Bugha ile birlikte komplocuların keşfedilmesi ve tutuklanmasında başı çekti. Bu, o zamana kadar Abbâsîlere hizmet eden geleneksel düzende büyük bir tasfiyeye yol açtı: El-Abbas ile birlikte 70'in üzerinde başka komutan idam edildi.[23][24][25]
Buna karşılık Türkler bu meseleden, en çok da çözümünde oynadığı merkezi rol sayesinde Eşnâs yararlandı.[14] Amorium harekâtından döndükten sonra Eşnâs'a zaten kontrol ettiği Mısır'ın yanında Suriye ve Cezire eyaletleri ile birlikte süper valilik verildi. Sâmerrâ'da kaldığı ve kendi adına yalnızca yerleşik valiler atadığı için, pratik anlamda bu, büyük olasılıkla Eşnâs'ın bu eyaletlerin gelirleri üzerinde kontrol sahibi olduğu anlamına geliyordu.[26] Yine de Hugh N. Kennedy'ye göre, bu hareket "eyaletlerin valileri nadiren saraya çıktıkları ve siyasi kararların alınmasında çok az rol oynadıkları için, gücün daha fazla merkezileştirilmesini temsil ediyordu".[26] 839'da kızı Utranja, halifenin bizzat katıldığı cömert bir törenle el-Afşin'in oğluyla evlendi. El-Afşin'in 840 yılında tutuklanmasının ardından çift de tutuklandı.[14]
Mutasım, 840 yılında el-Sinn için Sâmerrâ'dan ayrıldığında, onu başkentte vekili olarak atadı ve döndüğünde, onu alenen tahta oturttu ve ona bir tören tacı verdi.[14] Eşnâs, haccına katıldığında, yolun her durağında onurlandırıldı ve hac yolculuğu boyunca Sâmerrâ'dan Mekke'ye kadar vilayetlerin emiri veya valisi olarak selamlandı.[14][27] İbnü'l-Adîm'e göre, saltanatının son yıllarında sadece Mutasım, Eşnâs 40 milyon gümüş dirhem verdi.[15]
Vâsik altında kariyeri ve ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Halife Vâsik, Ramazan (Haziran/Temmuz) 843'te, Sâmerrâ'dan Mağrip'e kadar batı vilayetleri üzerinde kapsamlı bir yetkiye sahip olan Eşnâs için taç giyme törenini tekrarladı - bu, 15. yüzyıl Mısırlı bilgin Süyûtî, kraliyet gücünün (sultan) bir tebaaya devredildiği ilk olay olarak kabul eder.[28][29] Eşnâs 17 veya 19 Aralık 844'te[30][b] gücünün zirvesindeyken öldü;[32] 14. yüzyıl tarihçisi Zehebî'ye göre, başka kaynaklarda desteklenmese de, arkasında halife tarafından el konulan 100.000 altın dinarlık bir servet bıraktı.[31] Ölümünün koşulları hakkında çok az şey biliniyor, ancak Matthew Gordon'un dediği gibi, "ölümüne hastalık veya yaşlılık neden olduysa, o zaman Eşnâs, şiddet içeren bir sondan kaçınmayı başaran az sayıdaki önde gelen Sâmerrâ Türkleri arasındaydı".[28] Türk yoldaşları İnak ve Wasif, ölümünden sonra öne çıktı, özellikle Eşnâs'ın rütbesinde ve batı vilayetlerinin güçlü valiliğini İnak aldı.[26][32] Eşnâs'ın sarayı daha sonra Halife Mütevekkil'in baş sırdaşı olan el-Feth ibn Khaqan'ın ikametgâhı oldu.[33]
Geleceğin vezirleri Ahmed ibn el-Khasib[28] ve Süleyman ibn Wahb ibn Sa'id[34] Eşnâs'ın sekreteri (Kâtip) rolünde görev yaptılar.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Nu'aym ibn Khazim, halife karşıtı İbrahim ibn al-Mehdi'yi Memûn'a karşı desteklemesi dışında çok az biliniyor.[3] C. E. Bosworth'a göre, muhtemelen Khuzayma ibn Khazim'in erkek kardeşi[4] ve dolayısıyla erken Abbasi aristokrasisinin (abna' el-devle) en önde gelen ailelerinden birinin oğludur; bu sosyal grubun geri kalanıyla uyumlu olarak, iç savaş sırasında Memûn'a karşı çıkmış görünüyorlar.[5]
- ^ Zehebî, onun AH 252'de (MS 866/867) öldüğünü bildirir ki bu tarih, onu takip eden İbn Tağrıberdî tarafından da zikredilmiştir. Ancak 9. ve 10. yüzyıl tarihçileri Taberî, Kindî ve Yakubî tarafından ve Eşnâs'ın 844'ten sonra kaynaklardan tamamen kaybolması gerçeğiyle çelişirler. Bu tarih belkide, Eşnâs'ın oğlu Musa'nın ölüm tarihi olabilir.[31]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Gordon 2001, ss. 16–17.
- ^ Kennedy 2006, s. 213.
- ^ Bosworth 1987, s. 75.
- ^ Bosworth 1987, s. 75 (note 242).
- ^ Gordon 2001, s. 170 (note 29).
- ^ Bosworth 1987, ss. 67–68.
- ^ Gordon 2001, s. 17.
- ^ Bosworth 1991, s. 98 (note 281).
- ^ Gordon 2001, s. 169 (note 18).
- ^ Gordon 2001, s. 18.
- ^ Gordon 2001.
- ^ Kennedy 2006, s. 216.
- ^ Gordon 2001, ss. 18, 59.
- ^ a b c d e Gordon 2001, s. 77.
- ^ a b Bosworth 1991, s. 178 (note 504).
- ^ Gordon 2001, s. 110.
- ^ Gordon 2001, ss. 58, 60.
- ^ Kennedy 2001, s. 118.
- ^ Bosworth 1991, ss. 97–117.
- ^ Vasiliev 1935, ss. 144–172.
- ^ Bosworth 1991, s. 112.
- ^ Kennedy 2006, ss. 224–225.
- ^ Bosworth 1991, ss. xv, 121–134.
- ^ Gordon 2001, ss. 48–49, 76–77.
- ^ Kennedy 2006, ss. 224–227.
- ^ a b c Kennedy 2004, s. 159.
- ^ Bosworth 1991, s. 201.
- ^ a b c Gordon 2001, s. 79.
- ^ Kraemer 1989, s. 5.
- ^ Kraemer 1989, s. 21.
- ^ a b Gordon 2001, s. 209 (note 47).
- ^ a b Gordon 2001, ss. 18, 79.
- ^ Gordon 2001, s. 86.
- ^ Kraemer 1989, s. 9 (note 16).
- Genel
- Bosworth, C.E., (Ed.) (1987). The History of al-Ṭabarī, Volume 32: The Reunification of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphate of al-Maʾmūn, A.D. 813–33/A.H. 198–213. SUNY series in Near Eastern studies. (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-058-8.
- Bosworth, C.E., (Ed.) (1991). The History of al-Ṭabarī, Volume 33: Storm and Stress Along the Northern Frontiers of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphate of al-Muʿtasim, A.D. 833–842/A.H. 218–227. SUNY series in Near Eastern studies. (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-0493-5.
- Gordon, Matthew S. (2001). The Breaking of a Thousand Swords: A History of the Turkish Military of Samarra (A.H. 200–275/815–889 C.E.) (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 0-7914-4795-2.
- Kennedy, Hugh (2001). The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State (İngilizce). Londra ve New York: Routledge. ISBN 0-415-25093-5.
- Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2.
- Kennedy, Hugh (2006). When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty. Cambridge, MA: Da Capo Press. ISBN 978-0-306814808.
- Kraemer, Joel L., (Ed.) (1989). The History of al-Ṭabarī, Volume 34: Incipient Decline: The Caliphates of al-Wāthiq, al-Mutawakkil and al-Muntaṣir, A.D. 841–863/A.H. 227–248. SUNY series in Near Eastern studies. (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-874-4.
- Vasiliev, A. A. (1935). Byzance et les Arabes, Tome I: La Dynastie d'Amorium (820–867) (Fransızca). Fransızca ed.: Henri Grégoire, Marius Canard. Brüksel: Éditions de l'Institut de Philologie et d'Histoire Orientales.
