Cui Xuanwei
Cui Xuanwei (崔玄暐; 638-706), Cui Ye (崔曄), resmi adıyla Boling Prensi Wenxian (博陵文獻王),[1] Çin Tang Hanedanlığı ve Wu Zetian'ın Zhou Hanedanlığı'nda Wu Zetian ve oğlu İmparator Zhongzong dönemlerinde şansölye olarak görev yapan bir yetkiliydi. Wu Zetian'ı deviren ve 705 yılında İmparator Zhongzong'u yeniden tahta çıkaran darbenin kilit isimlerinden biriydi. Daha sonra Wu Zetian'ın yeğeni Wu Sansi tarafından kışkırtılan sahte suçlamalar nedeniyle sürgüne gönderildi ve sürgünde öldü.
Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]
Cui Chu, İmparator Taizong'un hükümdarlığının sonlarında doğdu. Boling'in önde gelen Cui klanının "Boling'in yaşlı evinden" geliyordu. Babası Cui Xingjin (崔行謹) Husu İlçesinin (胡蘇, modern Dezhou, Shandong'da) sulh hakimi olarak görev yaptı ve amcası Cui Xinggong (崔行功) Saray Kütüphanesinin başındaydı. İmparator Taizong'un oğlu İmparator Gaozong'un Longshuo döneminde imparatorluk sınavlarını geçti ve hazine bakanlığında (庫部, Kubu) düşük seviyeli bir memur oldu. Annesi Leydi Lu onu sık sık dürüst ve temiz bir memur olması için teşvik etti. Annesinin öğretilerine kulak verdi ve dürüstlüğü ve dikkatliliği ile tanındı. Bir noktada, isminin karakteri Ye (曄) görünüşe göre İmparator Gaozong'un karısı İmparatoriçe Wu'nun (daha sonra Wu Zetian olarak bilinir) atalarından birinin ismiyle benzer bir görünüme sahip olduğu için, adını Xuanwei olarak değiştirdi.[2] Sonunda hükûmetin yasama bürosunda (鳳閣, Fengge) orta düzey bir memur olan Fengge Sheren (鳳閣舍人) olarak görev yaptı.[3]
Wu Zetian'ın saltanatı sırasında[değiştir | kaynağı değiştir]
İmparatoriçe Wu'nun Tang Hanedanlığı'nı kesintiye uğratan yeni Zhou Hanedanlığı'nın "imparatoru" olarak tahta geçtiği 701 yılında, Cui Xuanwei kamu hizmeti işlerinden sorumlu bakan yardımcısı (天官侍郎, Tianguan Shilang) yapıldı ve dürüst olduğu ve güçlü kişilerin uygunsuz etkilerine açık olmadığı söylendi. Aynı yılın sonlarına doğru, yürütme bürosunun genel sekreterlerinden (文昌臺, Wenchang Tai) biri olan Wenchang Zuo Cheng (文昌左丞) oldu. Bir ay sonra Wu Zetian onu çağırdı ve ona, "Ofisin değiştiğinden beri, memurların sık sık ziyafet çektiklerini duydum çünkü artık yeniden yolsuzluk yapabiliyorlardı. Seni eski görevine geri getireceğim." Böylece onu yeniden kamu hizmeti bakan yardımcısı yaptı ve ona ipekten bir ödül verdi.
704 yılında, Cui hala kamu hizmeti işlerinden sorumlu bakan yardımcısı olarak görev yaparken, kendisine Tong Fengge Luantai Pingzhangshi (同鳳閣鸞臺平章事) unvanı verildi ve fiilen şansölye oldu. O yılın sonlarına doğru, Wu Zetian hastalandığında ve sık sık sadece sevgilileri Zhang Yizhi ve Zhang Changzong tarafından ziyaret edildiğinde, Cui ona oğulları Veliaht Prens Li Xian ve Xiang Prensi Li Dan'ın -diğer klanların üyeleri değil (yani Zhang kardeşler değil)- ona bakması önerisinde bulundu. Wu Zetian, katkıları için teşekkür etse de onu dikkate almadı. Cui daha sonra Song'un Zhang Changzong'u yolsuzluk ve ihanet planları yapmaktan soruşturma girişiminde imparatorluk sansürcüsü Song Jing'i destekledi, ancak Wu Zetian soruşturmaya izin vermedi. Bununla birlikte, kendisi ve Li Jiao tarafından ortaklaşa sunulan ve Huan Yanfan tarafından desteklenen, saltanatının başlarında gizli polis memurlarının suçlamaları nedeniyle suçlu bulunan ve idam edilen kişilerin (Zhou Xing ve Lai Junchen gibi) ölümünden sonra onurlarının iade edilmesine ilişkin bir dilekçeyi onayladı.
Wu Zetian'ın hastalığının devam ettiği 705 baharında Cui, Zhang Jianzhi, Huan, Jing Hui ve Yuan Shuji'nin de aralarında bulunduğu bir dizi memur ve generalle Zhang kardeşleri öldürmek için bir komplo kurar. Li Xian'ın da onayıyla 20 Şubat'ta harekete geçerek[4] Zhang Yizhi ve Zhang Changzong'u öldürdüler ve ardından Wu Zetian'ı kuşattılar. Wu Zetian'ın "imparator" unvanını korumasına izin vermekle birlikte, onu ikinci saray olan Shangyang Sarayı'nda (上陽宮) ev hapsine aldılar ve tahtı daha önce imparator olan Li Xian'a bırakmaya zorladılar ve o da (İmparator Zhongzong olarak) tahta geri döndü. Komplocularla yüzleşirken Cui'ye şöyle dedi: "Diğerlerinin hepsi başkalarının tavsiyeleri sayesinde kilit görevlere geldi. Sadece sen bizzat benim tarafımdan seçildin ve yine de burada onlarla birlikte duruyorsun." Cui, "Bugün yaptığım şey, Majestelerinin bana olan büyük lütfunun karşılığını ödemektir" diye cevap verdi.
İmparator Zhongzong'un ikinci hükümdarlığı sırasında[değiştir | kaynağı değiştir]
Cui Xuanwei, Zhang Jianzhi, Huan Yanfan, Jing Hui ve Yuan Shuji ile birlikte İmparator Zhongzong'un restorasyonunda lider olarak kabul edildi ve kilit pozisyonlara getirilerek dük yapıldılar; Cui, yasama bürosunun başı ve bir şansölye için düşünülen görevlerden biri olan Neishi (內史) oldu ve Boling Dükü unvanını taşıdı. Ancak kısa süre sonra İmparator Zhongzong, güçlü karısı İmparatoriçe Wei ve onun sevgilisi Liang Prensi Wu Sansi'nin (Wu Zetian'ın yeğeni ve İmparator Zhongzong'un kuzeni) ağır ve derin etkisi altına girdi. Zhang, Wu Sansi'nin gücünün artmasına karşı hararetle mücadele etti ancak bu konuda hiçbir şey yapamadı. Ayrıca, İmparator Zhongzong büyücüler Zheng Pusi (鄭普思) ve Ye Jingneng'e (葉靜能) güvenmeye başladığında ve Zheng ve Ye'ye onurlu pozisyonlar vermek istediğinde, Cui ve Huan buna karşı çıktılar ancak dinlenmediler. 705 yazında, o zamana kadar İmparator Zhongzong'un Cui ve meslektaşlarına olan güveni tamamen kaybolmuştu, İmparator Zhongzong, Wu Sansi'nin tavsiyesine uyarak beş darbe liderini prens yaptı - Cui'nin durumunda Boling Prensi - ancak şansölye pozisyonlarını ellerinden aldı. Cui kısa süre sonra Yi Eyaleti'nin (益州, kabaca modern Chengdu, Sichuan) genel sekreteri ve Yi Eyaleti'nin vekil komutanı yapıldı.
706 baharında, darbe liderlerinin beşi de başkent dışındayken, Wu Sansi ve İmparatoriçe Wei onlara karşı suçlamalarda bulundu ve Cui'nin durumunda olduğu gibi daha uzak vilayetlere, Jun Vilayeti'nin (均州, kabaca modern Shiyan, Hubei) valiliğine atandılar. Wu Sansi daha sonra stratejisti Zheng Yin'e beşini de İmparator Zhongzong'un damadı Wang Tongjiao'nun (王同皎) komplosuna katılmakla suçlattı - Wang, Wu Sansi'yi öldürmeyi ve İmparatoriçe Wei'yi tahttan indirmeyi planlamakla suçlandıktan sonra 706 yılının başlarında idam edildi. Beşinin de rütbeleri, başkent Chang'an'a dönmelerine asla izin verilmeyeceği hükmüyle düşürüldü ve Cui, Bai İli (白州, kabaca modern Yulin, Guangxi) valisinin askeri danışmanı oldu. Wu Sansi daha sonra İmparatoriçe Wei'nin ilişkileri olduğuna dair suçlamaları İmparator Zhongzong'u kızdırmak amacıyla doğudaki başkent Luoyang'da alenen yayınlattı ve ardından beş darbe liderini bu aleni aşağılamanın arkasında olmakla suçladı. Ardından arkadaşlarına beşinin öldürülmesini teklif ettirdi. İmparator Zhongzong, beşinin daha önce katkılarından dolayı idam edilmeyeceklerini garanti eden demir sertifikalarla ödüllendirildiğini gerekçe göstererek, halk rütbesine indirilmelerini ve aileleriyle birlikte Lingnan bölgesine -Cui'nin durumunda Gu İli'ne (古州, kabaca modern Lạng Sơn Eyaleti, Vietnam) kalıcı olarak sürgün edilmelerini emretti. Bunun üzerine Wu Sansi, Cui Shi'nin önerisiyle sansürcü Zhou Lizhen'i (周利貞) bölgenin işlerini gözden geçirme bahanesiyle ama beşliyi öldürme talimatıyla Lingnan bölgesine gönderdi. Ancak Zhou bölgeye ulaştığında Cui Xuanwei çoktan ölmüştü. İmparator Zhongzong'un 710 yılında ölümünden ve kendisi de eski bir imparator olan Li Dan'ın (İmparator Ruizong olarak) yeniden tahta geçmesinden sonra, Cui ve meslektaşları ölümlerinden sonra onurlandırıldı ve oğlu Cui Qu (崔璩) Boling Dükü unvanını aldı.
Notlar ve Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Historical accounts about Cui and his fellow coup leaders generally referred to them as the "five princes". As their titles were restored after Emperor Ruizong's ascension, they were generally considered to have been restored to their princely ranks. Because Cui's biography in the Old Book of Tang quoted an edict of Emperor Xuanzong's honoring him as the Duke of Boling, it is not completely clear whether Cui, posthumously, was formally referred to as a duke or a prince. See Old Book of Tang, vol. 91."舊唐書 列傳 卷四一至五十". 10 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2008.
- ^ Cui Xuanwei's biographies in the Old Book of Tang and the New Book of Tang both indicated that this change occurred "during the time of Empress Wu," which could mean either during her reign as "emperor" or the first reigns of her sons Emperor Zhongzong and Emperor Ruizong. See Old Book of Tang, vol. 91 and New Book of Tang, vol. 120."唐書 列傳 第四一至五五". 26 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2008. The Old Book of Tang further implied that the ancestor in question was Empress Wu's grandfather, but as Empress Wu's grandfather was named Wu Hua (武華) (see New Book of Tang, vol. 74, part 1 "唐書 表 第十四". 11 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2008.), and "Hua" did not appear to have any real resemblance to the character "Chu", it is unclear which ancestor was actually involved.
- ^ This promotion probably occurred during Wu Zetian's reign, but could have occurred during Emperor Ruizong's first reign.
- ^ "兩千年中西曆轉換". 23 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2023.
- Old Book of Tang, vol. 91.[1]
- Zizhi Tongjian, vols. 207, 208.