İçeriğe atla

Baykal Rift Bölgesi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
USGS bilgi sayfasından Baykal Gölü Rift Bölgesi Haritası

Baykal Rift Bölgesi, güneydoğu Rusya'da Baykal Gölü'nün altında uzanan bir dizi kıtasal yarıktır (en:rifts). Yarıklardaki mevcut gerilme bir dizi kesme hareketi genişleme eğilimindedir. Bölge boyunca 2.000 kilometre (1.200 mi) uzunluğunda bir dizi havza oluşur ve bir rift vadisi meydana gelir. Batıda Avrasya levhası ile doğuda Amur levhası arasında yarıklar oluşur.

Yapılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yarıkların kuzeybatısında, Avrasya levhası üzerinde Sibirya Kratonu bulunur.[1] Sayan-Baykal ve Moğolistan-Okhotsk hareketli kuşakları, yarıkların güneydoğusundaki oluşumlardır;[2] Sayan-Baykal kıvrım kuşağının ötesinde Amur levhası bulunur.[3]

Yarık boyunca havzalar oluşur.[4] Bölgede Güney Havzası, Merkez Havzası ve Kuzey Havzası olmak üzere üç havza bulunmaktadır. Kuzeyde, yarı-grabenler, Kuzey Baykal Havzası ve Chara-Tokka Havzası gibi daha küçük havzalar oluşturur.[5] Merkez Havza, yarık sisteminin en derinidir. İçerdiği en büyük fay Morskiy Fayı'dır; ancak, başka bir fay, Primorsky Fay, yarıkta birincil fay haline gelmiştir.[6] Havzalar ayrıca rift bölgesinin altında kabuk incelmesinin kanıtlarını da ortaya koymaktadır.[7]

Yüzeyin altındaki yarığın yapıları bilinmediği için yarığın altındaki kabuğun kalınlığı tartışmalıdır. Yarık altındaki kabuk ile çevresindeki alanların altındaki kabuk arasındaki kalınlık farkının 10 kilometre (6,2 mi) civarında olması tahmin edilmektedir.[8] Bazı sismik veriler, Litosfer - Astenosfer sınırındaki bir yükselişin kanıtı olsa da[9] diğer araştırmacılar, sismik aktiviteyi etkileyen derin yapıların olduğunu ve alt kabuğun mafik eşikler tarafından kesildiğini iddia etmektedir. Uzama saf kesme işlemi olarak yorumlanmaktadır.[3]

Volkanizma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Volkanizma genellikle yarık ile ilişkilidir. Kaplıcalar hem karada hem de Baykal Gölü'nün altında bulunur, ancak şimdiye kadar gölün yakın çevresinde gerçek bir volkanizma kanıtı bulunmamıştır.[10] Buna rağmen, senozoik volkanizma yakınlarda[8] meydana gelmiştir ve muhtemelen Baykal Rift Bölgesi ile ilişkilidir. Oligosen volkanizmasının var olduğuna inanılmasına rağmen, erken Miyosen'den itibaren erken volkanizmanın var olduğu doğrulanmıştır.[11] Tanınmış volkanik merkezler, Baykal Gölü'nün Kuzey ucunun yaklaşık 400 km DKD'sunda bulunan Udokan Platosu,[12] Baykal Gölü'nün güneybatı ucunun yaklaşık 200 km BKB'sınde yer alan Oka Platosu,[13] riftin yaklaşık 200 km doğusunda[14] bulunan Vitim Platosu[15] ve Azas Platosu'dur.[16]

Jeolojik tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölge ilk olarak Prekambriyen ve Paleozoik kuzeydoğu-güneybatı kıvrımı ve bindirme kuşakları ile karakterize edilmiştir.[6] Merkez havzanın Primorsky fay bölgesi de bu sırada mevcuttu.[4] Volkanizma geç Kretase'de sınırlı alanlarda başlamıştır, ancak çoğunlukla Miyosen ile sınırlıdır. Geç Kretase ayrıca bazı havzalardaki tortul kayaçların yaşıdır ve aynı seri Eosen'e kadar sürmüştür.[17] Riftleşme Oligosendenbaşlayarak devam eder ve genellikle orta Pliyosen'den[6] bu yana artmış olarak tutulur ve grabenler şeklinde havzaların oluşumuna neden olur.[18] Yeni rift yapısı Prekambriyen ve Paleozoik fayları takip edebilir,[19] örneğin Merkez Havza'nın atıl durumdaki Primorsky fayının geç Senozoyik'te yeniden genişlemeye başlaması gibi.[4] Magmatik aktivite ve riftleşme de bağımsız olaylar olabilir. Yükselme sırasında, grabenlerin dışında, rift sisteminin her iki ucundan da bazalt volkanitleri püskürmüştür. Grabenler, Tunkin Depresyonu dışında, çoğunlukla magma salmadan yayıldı.[18]

Havza çökellerinin çoğu, Pliyosen'de havza çökellerinin başladığı kuzey hariç, geç Oligosen'e aittir. Üç seri tortu mevcuttur; 'proto-rift', 'orta rift' ve 'modern rift'. Proto-rift birimi sığ su birikintilerinden oluşur ve genellikle kıvrımlı ve faylıdır.[17] Küçük bir uyumsuzlukla ayrılan bu birimin üzerinde, Pliyosen yaşlı iri taneli kumtaşları ve çakıltaşlarından oluşan 'orta rift' birimi yer alır. Son olarak, akarsu, buzul ve delta çökellerinden oluşan modern rift birimi vardır.[17] Pliyosen ve daha genç çökellerin incelenmesi, gölsel çökelmeyi gösteren kumları, arjilitleri ve siltleri ortaya çıkarmıştır.[6]

Sismik izleme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölgedeki ilk sismik istasyon 1901 yılında İrkutsk'ta açılarak aletli gözlemlere başlandı. 1912'de yeni ekipmanlar devreye girdi ve sistem 1950'lerde ve 1960'larda genişletildi.[8] İzleme ağı halen çalışır durumdadır,[20] ancak istasyonlar arası minimum mesafe aşıldığı için sistem eleştirilere maruz kalmaktadır.[21] Yabancı deneylerden elde edilen çalışmalar da rift sistemi hakkında yeni bilgiler sağlamaktadır.[22]

Tektonik baskı ve zorlanma

[değiştir | kaynağı değiştir]
USGS bilgi sayfasından Baykal Gölü boyunca yorumlanan sismik yansıma profili

Sınır boyunca, riftte hem normal hem de kesme gerilmeleri meydana gelmiştir. Plakalar, sistem boyunca değişmesine rağmen, yılda 3 ila 4 milimetre (0.12 ila 0.16 inç) sınır boyunca ayrılmaktadır.[6][8] Sayan Fayı boyunca olduğu gibi, ıraksak hareketin yanı sıra sol yanal[8] doğrultu atımlı hareket de meydana gelmektedir.[23] Kayma oranı, morfolojik özelliklerin uzaklıklarına bakarak kuzeyde yılda 32 ± 05 milimetre (1,26 ± 0,20 in) olarak tahmin edilmiştir, ancak bu tahmin mevcut modellerle aynı sonuçları ortaya koymamaktadır. Meydana gelen toplam kırılmanın uzantıda 7 ± 05 kilometre (4,3 ± 3,1 mi) ve dikey yönde 12 ± 1 kilometre (7,46 ± 0,62 mi) olduğu tahmin edilmiştir.[5]

Aktif levha tektoniğine olan uzaklığı nedeniyle, riftin itici güçleri bilinmemektedir; bununla birlikte, olasılıklar arasında Pasifik levhasının batması ve Hindistan alt kıtasının Avrasya ile çarpışması sayılabilir. Yerel olarak, uzantıyı sürdüren bir manto yukarı-hareketi olabilir.[6] Bu ikinci teori, çoğu Rus bilim adamı tarafından kabul görmektedir.[9]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Meyer, Richard; Freeman, Philip (2006). Siberian Platform: Geology and Natural Bitumen Resources (PDF). U.S. geological survey. 27 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Temmuz 2021. 
  2. ^ Radziminovich (30 Ocak 2013). "Seismicity of the Baikal rift system from regional network observations". Journal of Asian Earth Sciences. 62: 141-161. doi:10.1016/j.jseaes.2012.10.029. 
  3. ^ a b Nielsen (August 2009). "No Moho uplift below the Baikal Rift Zone". Journal of Geophysical Research. 114 (B8): B08306. doi:10.1029/2008jb005828. 
  4. ^ a b c Lesne (10 Eylül 2000). "Dynamics of intracontinental extension in the north Baikal rift from two-dimensional numerical deformation modeling". Journal of Geophysical Research. 105 (B9): 21727. doi:10.1029/2000jb900139. Erişim tarihi: 27 Ekim 2012. 
  5. ^ a b San'kov (August 2000). "Geometry and rate of faulting in the North Baikal Rift, Siberia" (PDF). Tectonics. 19 (4): 702-722. doi:10.1029/2000TC900012. 30 Kasım 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2013. 
  6. ^ a b c d e f Brink (2002). "Crustal Structure of central Lake Baikal". Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 7 (11): n/a. doi:10.1029/2006gc001265. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2012. 
  7. ^ Liu (1983). "Geodynamics of the Baikal-Stanovoy seismic belt". Physics of the Earth and Planetary Interiors. 31 (1): 77-82. doi:10.1016/0031-9201(83)90068-7. 
  8. ^ a b c d e Radziminovich (30 Ocak 2013). "Seismicity of the Baikal rift system from regional network observations". Journal of Asian Earth Sciences. 62: 146-161. doi:10.1016/j.jseaes.2012.10.029. 
  9. ^ a b Zhao (30 Mart 2006). "Deep structure and origin of the Baikal rift zone". Earth and Planetary Science Letters. 243 (3–4): 681-691. doi:10.1016/j.epsl.2006.01.033. 
  10. ^ Sklyarov (2007). "Hydrothermal activity in the Baikal rift zone". Doklady Earth Sciences. 412 (1): 101-105. doi:10.1134/s1028334x07010230. 
  11. ^ Tectonics of Lake Baikal deduced from Volcanism and Sedimentation. Progress in Molecular and Subcellular Biology. 47. 2009. ss. 27-54. doi:10.1007/978-3-540-88552-8_2. ISBN 978-3-540-88551-1. PMID 19198772. 
  12. ^ "Udokan Plateau". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 
  13. ^ "Oka Plateau". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 
  14. ^ Johnson (2005). "Volcanism in the Vitim Volcanic Field, Siberia: Geochemical Evidence for a Mantle Plume Beneath the Baikal Rift Zone". Journal of Petrology. 46 (7): 1309. doi:10.1093/petrology/egi016. 
  15. ^ "Vitim Plateau". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 
  16. ^ "Azas Plateau". Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. 
  17. ^ a b c Petit (2006). "Structure and evolution of the Baikal rift" (PDF). Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 7 (11): n/a. doi:10.1029/2006gc001265. 15 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Ekim 2012. 
  18. ^ a b Kiselev (1978). "Petrochemistry of Cenozoic basalts and associated rocks in the Baikal rift zone". Tectonophysics. 45 (1): 49-59. doi:10.1016/0040-1951(78)90223-8. 
  19. ^ Das (1975). "On the Tectonics of Asia". Earth and Planetary Science Letters. 28 (2): 241-253. doi:10.1016/0012-821X(75)90234-4. 
  20. ^ "Baikal Regional Seismic Network Survey". Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  21. ^ Emmerson (2006). "Seismicity, structure and rheology of the lithosphere in the Lake Baikal region". Geophysical Journal International. 167 (3): 1233-1272. doi:10.1111/j.1365-246x.2006.03075.x. 
  22. ^ "The French MOBAL '03 Experiment". 25 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2013. 
  23. ^ Geomorphological Development of the Tunka Depression in the Baikal Rift Zone in Siberia, Russia. Long Continental Records from Lake Baikal. 2003. doi:10.1007/978-4-431-67859-5_4. ISBN 9784431006435. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2013. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Baykal_Rift_Bölgesi&oldid=32732573" sayfasından alınmıştır