Atsız (Harezmşah hükümdarı)
| Atsız Harezmşah | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Harezmşah Sultanı | |||||
| Hüküm süresi | 1127 – 1156 | ||||
| Önce gelen | Kutbeddin Muhammed | ||||
| Sonra gelen | İl Arslan Harezmşah | ||||
| Doğum | 1097 | ||||
| Ölüm | 1156 Harezm | ||||
| |||||
| Hanedan | Harezmşahlar | ||||
| Babası | Kutbeddin Muhammed | ||||
| Dini | Sünni İslam | ||||
Atsız Harezmşah (tüm adı:Atsız Alaaddin ve Devla Ebu Muzaffer bin Muhammed, Kismen Arapça: علاء الدين أتسز - Alā ud-Dīn Atsız) (d. yak. 1097 - ö. 1156), "Harezm Şahı" ünvanı ile Harezmşahlar devleti hükümdarı idi.
Babası Kutbeddin Muhammed 1127de ölünce yerine geçmiş; çeşitli istilalar görüp zaman zaman yetkilerini kaybetmişse de, 1156ya ölünceye kadar hükümdarlik yapmıştır. Babası Büyük Selçuklu devleti Sultanı Melikşah tarafından Harezm eyaletine vali olarak atanmıştı ve bu valilik büyükbabası olan Anuş Tekin'in cedlerine kalıtsal olarak verilmişti. Atsız Büyük Selçuklu devletinden neredeyse serbest olarak hüküm sürmeye başlamış ve Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer'in birkaç defa hücumuna uğramış ve zaman zaman tazminat veren vasal devlet olmak zorunda kalmıştır. Buna rağmen hüküm ettiği arazide bir "Harezm Şah" hanedanının idaresinde Harzemşahlar Devleti'nin kurucuları içinde sayılmaktadır.
Yaşamı
Atsız Harezm Şah ünvanı ile babası 1127'de ölünce hükümdarlığa başlamıştır.
Hükümdarlığının ilk sekiz yılındaki başlıca uğraşı babasının başlattığı siyaset olan Harezm ülkesi sınırlarını Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki bozkırdaki daha müslümanlığı kabul etmemiş olan Kıpçak ve Oğuz göçebe Türklerine karşı koruma siyaset ve askeri tedbirlerine devam etmek oldu. Seyhun Nehri'nin Aral Gölü ağzında bulunan askeri durumu çok önemli olan Cend şehrini ve kalesini eline geçirdi.[1]
Önceleri hukuken bağlı olduğu Büyük Selçuklu Devleti'ne ve devletin Sultanı Ahmed Sencer'e çok sadık bir alt-hükümdar olarak görünmüştür. Sultan Ahmed Sencer'in 1130'da Maveraünnehir üzerine ve 1130daki Gaznede isyancı Sultan Behram Şah üzerine yaptığı seferlere ordusuyla katıldı.
Fakat Atsız bağımsız siyaseti tercih etmekte idi ve 1138'de açıkca Selçuklu'lardan bağımsızlığını ilan etti. Fakat Sultan Ahmed Sencer Selçuklu ordusuyla üzerine geldiğinde ona karşı yaptığı "Hezarasp Muharebesi"'nde yenilgiye uğradı ve Gürgen'e çekilmek zorunda kaldı. Sultan Sencer yeğeni olan "Suleyman Sah"ı Harezm valisi yaptı ve kendisi Merv'e geri döndü. Fakat Süleyman Şah eyaletin idaresinde başarısız kaldı. Atsız da Buhara'ya pek başarı kazanamayan bir akın yaptı. 1441'de Atsız resmen Sultan Sencer'e başvurarak affını istedi ve sadık bir vali olacağını bildirdi. Sultan Sencer tarafından af edilerek tekrar resmen Selçuklu Devleti'nin Harezm valisi olarak atandı.
Ayni yıl, 1441'de, Selçuklu sultanı Ahmed Sencer, hükümdarları Yelu Deşi komutanlığında Karahitaylar ile yaptığı Katvan Savaşı'nda mağlup düştü ve bütün Maveraünnehir Karahitaylar eline geçti. Sultan Ahmed Sencer bu savaş sonrası hemen toplanabilmekle beraber Orta Asya'daki bütun otoritesini ve prestijini yitirdi. Selçuklu devletini zayıflamasını bir vesile sayan Atsız Horasan'a hücum ederek Merv ve Nişabur şehirlerini eline geçirdi.
Fakat Karahitaylar Harezm topraklarına ülkeyi talan etmek hedefiyle bir akıncı hücum birliği gönderdiler. Bunun üzerine Atsız Karahitaylara yıllık tazminat vermek zorunda kaldı ve bu tanzimat ödemesi Atsız'ın ölümüne kadar devam etti. Bu nedenle bazı tarihçiler Harezmşah Devleti'ni bu tarihten sonra Karahitaylar'ın bir vasal alt-devleti olarak görürler.[2][3].
1147'de Sencer yine bağımsız hareket etmeye başlayan Atsız üzerine bir sefer yaptı ve Atsız yine Selçuklulara da bağlığını göstermek zorunda kaldı. Böylece Atsız'ın saltanatının son döneminde Harezmşahlar devleti hem Selçuklu devletine hem de Karahitaylara bağımlı bir devlet görünümünü aldı.
Atsız bu sefer hükümdarlığının ilk dönemindeki kuzey bozkırları eline geçirme hedefine geri dönmek zorunda kaldı. Harezmşahlara ait büyük stratejik önemi olan Cend kalesi Karahanlı emiri Kemaleddin bin Arslan Mahmud eline geçmişti ve Atsız 1152'de bu kaleyi geri almak için bir sefer yaptı.
1153'de Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer, ittifak etmiş bir grup Oğuz boyuna karşı yaptığı muharebeyi kaybedip bu Oğuzlar ittifakına esir düştü ve Horasan'ı eline geçiren bu Oguz ittifakı yanında esaretini geçirmeye başladı. Horasan bir keşmekeş içine büründü. Bu Oğuzlar Sultan olarak eski Karahanlılar hükümdarı ve Ahmed Sencer'in yakın akrabasi olan Mahmud Han'ı sultan olarak ilan ettiler. Fakat Selçuk ordusunun önemli bir kısmı Mahmud Han'ı Sultan olarak kabul etmedi. Bu sefer Mahmud Han Oğuzlara karşı çıktı ve Atsız ile bir ittifak kurdu. 1154'de bir Atsız'ın kardeşi İnal Tekin komutasında bir Harezm ordusu Horasan'a bir talan hücumu yaptı. Aynı yıl Atsız ve oğlu İl-Arslan ana Harezmşah ordusuyla Horasan'a sefere başladı ve Bayhak'a kadar ilerledi. Fakat tam bu sırada Sultan Ahmed Sencer esaretten kaçtı ve tekrar Horasan'da idareyi eline aldi.
Atsız bağımsızlığını kaybedip yine Selçuklu devletine bağlandı. 1156 baslarında Sencer'i esir alan Oğuzlara karşı Sultan Sencer'in bir seferine iştirak etmesi gerekti.
Atsız Mayıs 1156 (hicri 552)da 59 yaşında hayata gözlerini yumdu. Yerine Harezmşahlar Devleti Sultanı olarak oğlu İl-Arslan tahta geçti.
Değerlendirme
Atsız'ın saltanatı döneminde ve bu saltanatın sonuna kadar Harezmşahlar Devleti hem Büyük Selçuklu Devleti hem de Karahitaylar devletine yıllık tazminat ödeyen bağımlı bir devlet görünümünde idi ve ülkesi Hazer Deniz'inin kuzey batısında Harezm bölgesi denilen sınırlı bir bölgeden oluşmaktaydı. Harezmşah devleti karşı mücadelelerle bulunmakla ve zaman zaman tamamen bağımsız hareket etmekle beraber genelikle Büyük Selçuklu Devleti'ne bağımlı bir devlet görünümu korudu. Aynı zamanda Atsız'ın 1441'den sonraki saltanat döneminde Harezmşahlar Karahitaylara da bağımlı bir devlet görünümü aldı. Fakat Sultan Atsız devletinin temellerini çok pekiştirmiş ve ondan sonraki Harezmşah Sultanları için devleti genişletmeleri için sağlam temele oturtmuştu.
Şahsi kalitelerine gelince Atsız kültür ve edebiyata verdiği önem ile övülmüştür. Tarihçi Juveyni Atsız'in Farsi şiirler yazdığını ve sarayının bir kültür merkezi olduğunu bildirir.[4]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth (1999) History of Civilizations of Central Asia, Motilal Banarsidass Pub. ISBN 81-208-1409-6 Google Books: [1]
- ^ Biran, Michal (2005) The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge:Cambridge University Press ISBN 0-521-06602-6. say.44(İngilizce)
- ^ Grousset, Rene (Ing.Cev. N. Walford) (1988) The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, New Brunswick NJ, Rutgers University Press ISBN 0-8135-1304-9. say.160. (İngilizce)
- ^ Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Çeviren: Mürsel Öztürk,(1999) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.3-14)
- İngilizce Wikipedia "Atsïz" maddesi (İngilizce) (Erişim:27.6.2010)
- Fransızca Wikipedia "Ala_ad-Din_Atsiz_(Khwârazm-Shah)" maddesi (Fransızca) (Erişim:27.6.2010)
Dış kaynaklar
- Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5.
- Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:
- Köymen, Mehmet A. (1954), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt II: İkinci Imparatorluğu Tarihi, Ankara: say.311-53,445
- Alaaddin Ata Melik Cüveynî, (Tr. çev.: Mürsel Öztürk),(1999)Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.3-14)
Dış bağlantılar
- Bosworth, C.E. "Atsïz Ḡarča'ī" (1987 rev.2011) Encyclopedia Iranica Cilt:III Sayfa:18-19 Madde ve bibilyografya listesi [2] (İngilizce) (Erişim:9.5.2016)
- Sümer, Faruk, "Atsız b. Muhammed" TDV İslam Ansiklopedisi (1991) Cilt:IV sayfa:91-92 [3] (Erişim:9.5.2016)
| Resmî unvanlar | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: Kutbeddin Muhammed |
Harezmşah Sultanı 1127 - 1156 |
Sonra gelen: İl Arslan Harezmşah |