İçeriğe atla

Ahıska Sancağı

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Ahasihe sayfasından yönlendirildi)
Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterindeki hane reisleri adları üzerinden hazırlanmış ve Ahıska sancağını da kapsayan Gürcistan Vilayeti'nin etnik haritası. Kırmızı renk Gürcü, mavi renk Ermeni, yaşil renk Müslüman/Osmanlı nüfusunu, içi beyaz yerleşim yeri işareti ise, boşalmış köyleri göstermektedir.

Ahıska Sancağı, Liva-i Ahısha veya Ahıska Livası (Osmanlıca: (آخسخه; okunuşu: “ahasihe / ahısha”), Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda kurduğu Çıldır Eyaleti’nin livalarından biridir.

1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre sekiz livadan (sancak) oluşan Çıldır Eyaleti’nin diğer livaları Hertvis, Ahalkalak, Çıldır, Poshov, Bedre, Ardahan-i Büzürg ve Penek’ti.[1] 16. yüzyıldan itibaren Osmanlıların Ahısha (آخسخه)[2][3] olarak kaydettiği bu yer adı, 20. yüzyılda Latin harfli Türkçeyle Ahıska biçiminde yazılmıştır.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde Latin harfli Türkçede "Ahıska" olarak yazılan yer adı, “yeni kale” anlamındaki Gürcüce Ahaltsihe'den (ახალციხე) gelir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Osmanlı idaresi bu yer adını "آخسخه" biçiminde yazmıştır. Söz konusu defterde Gürcüce yer adlarının ya Türkçeye çevrilerek ya da özgün biçimine bağlı kalınarak kaydedildiği görülmektedir. Örneğin Okros-tsihe (ოქროს-ციხე) çevrilerek Altun Kala veya Kala-i Altun (قلعە التون), Mgel-tsihe (მგელ-ციხე) de yine Türkçeye çevrilere Kurd Kalası (قورد قلعەسی) olarak kaydedilmişken, sonradan “Şeytan Kalesi” olarak tercüme edilen Kacis-tsihe (ქაჯის-ციხე) ise Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) biçiminde yazılmıştır.[4] Bu sonuncu örnekten hareketle "آخسخه" kelimesinin Ahasiha / Ahasihe biçiminde okunması gerektiği anlaşılmaktadır.

Bu mufassal defteri yayına hazırlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, Türkçe bazı kelimelerde (geltirmek – getirmek) olduğu gibi “l” foneminin düşürülmüş ve bundan dolayı Osmanlıca Ahalsihe yerine Ahasihe yazılmış olabileceğini belirtmiştir.[5] Daha geç tarihte, Muvahhid Zeki'nin 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında da Ahaltsihe'nin adı Ahasiha / Ahasihe (اخسخە) olarak yazılmıştır.[6] Latin harfli Türkçede bu yer adı Ahıska'ya dönüştürülmüştür. Ahıska adı üzerinden de Osmanlıca yazılışı giderek Ahısha / Ahisha biçiminde okunmuştur. Oysa, Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) örneği, Gürcüce kale anlamına gelen “tsihe” (ციხე) kelimesinin Osmanlıca yazılış biçiminin “siha / sihe” (سخە) olarak okunması gerektiğini göstermektedir.

Kırzıoğlu, 482 yılına ait olduğunu ileri sürdüğü ama adını vermediği bir kaynakta bölgenin “Ak-Eska” olarak geçtiğini iddia eder. Buna ek olarak Dede Korkut Kitabının 16. yüzyılda derlenen[7] Dresden nüshasında geçen "Ak Sıka Kalesi" ifadesini Beyaz Kale Kalesi olarak yorumlayan yazar, bu savı üzerinden kelimeyi Türkçeyle ilişkilendirerek Ahıska'nın çok eski bir Türklük bölgesi olduğunu iddia eder. Fakat Ahıska toponiminin etimolojisi, Gürcüce yeni kale anlamına gelen Ahal-Tsikhe (ახალ-ციხე) birleşik kelimesiyle açıklanır.[8][9][10]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ahısha livasının idari merkezi olan Ahıska kasabası, 1887.

Başlangıçta Gürcistan Vilayeti olarak da anılan Çıldır Eyaleti, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre sekiz livadan (sancak) oluşuyordu. Bunlardan bir olan Ahısha livasının merkezi, Osmanlı idaresinin “Rabat-i Kala-i Ahısha” (ربات قلعۀ اخسخە) olarak kaydettiği bugünkü Ahıska (Ahaltsihe) kentiydi. Söz konusu defterde bir köy (kariye) olarak geçen “Rabat-i Kala-i Ahısha”, 1628 yılından itibaren Çıldır Eyaleti'nin idari merkeziydi. Bundan dolayı eyalet “Ahıska Paşalığı” olarak da anılır. Ahısha livası da adını, Osmanlı dönemde Ahısha olarak anılan bu yerleşmeden alır. Bugünkü Ahıska kenti aynı zamanda bu livanın da merkeziydi.

Ahısha livası, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal deftere göre dokuz nahiyeden oluşuyordu. Bunlar Güney, Kuzay, Ude, Kvabliyan, Azğur, Altun Kala, Oshe, Aspinza ve Çeçerek nahiyeleriydi. Nahiye- Güney (ناخیۀ كونی) ya da Güney nahiyesi, 30 köyü kapsıyordu ve “Rabat-i Kala-i Ahısha” da bu nahiyenin köylerinden biriydi. Nahiye-i Kuzay (ناخیۀ قوزای) ya da Kuzay nahiyesi, 28 köyü kapsıyordu. İlk sırada Vale köyü bulunuyordu. Güney ve Kuzay nahiyeleri diğerlerinden farklı olarak yer adları değildi ve kapsadığı toprakların sadece hangi yönde bulunduğunu ifade ediyordu.[11]

Ude nahiyesinin ya da nahiye-i Ude'nin (ناخیۀ اودە) merkezi Ude köyüydü ve nahiye adını bu köyden alıyordu. Ude nahiyesi toplam 58 köyden oluşuyordu. Köy sayısı açısından Ude, Ahısha livasının Çeçerek ve Azğur'dan sonra üçüncü en büyük nahiyesiydi. Adını Kvabliani adlı dereden veya vadiden alan Kvabliyan nahiyesi ya da nahiye-i Kvabliyan (ناخیۀ كوبلیان), görece küçük bir idari birimdi ve sadece 17 köyü kapsıyordu. Osmanlıların Azğur olarak kaydettiği Atskuri köyünden adını alan Ağzur nahiyesi ya da nahiye-i Azğur'un (ناخیۀ ازغور) idari merkezi “Rabat-i Kale-i Azğur” idi. Nahiye 61 köyden oluşuyordu. Köy sayısı açısından Çeçerek'ten sonra livanın en büyük ikinci nahiyesiydi. Altun Kala ya da nahiye-i Altun Kala (ناخیۀ التون قلعە) adını, Okros Tsihe ("altın kale") adlı kaleden alıyordu. 17 köyü kapsayan nahiyenin idari merkezi, “Rabat-i Altun Kala” da denen Şoka köyüydü. Altun Kala ve Kvabliyan nahiyeleri köy sayısı açısından Ahısha livasının en küçük köyleriydi.

Adını Otse Kalesi'ndan alan nahiye-i Oshe (ناخیۀ اوسخە) ya da Oshe nahiyesi 25 köyden oluşuyordu. Nahiyenin idari merkezi olan Otshe köyü, kalesinden dolayı Osmanlı idaresince “Rabat-i Kale-i Oshe” adıyla kaydedilmiştir. Ahısha livasının bir başka nahiyesi olan Aspinza nahiyesinin merkezi Aspinza köyüydü. Buranın da bir kalesi vardı ve köy tahrir defterine Rabat-i Kale-i Aspinza olarak kaydedilmişti. Nahiye-i Aspinza (ناخیۀ اسپنزە) ya da Aspinza nahiyesi, 43 köyü kapsıyordu. Çeçerek nahiyesi ya da nahiye-i Çeçerek (ناخیۀ چچرك) adını, Gürcüce adı Çaçaraki olan bir yerleşmeden alıyordu. Nahiyenin merkezi “Rabat-i Kale-i Çeçerek” olarak kaydedilmiştir. Çeçerek nahiyesi 62 köyü kapsıyordu ve köy sayısı açısından Ahısha livasının en büyük nahiyesiydi.[12]

Ahısha livası toprakları yaklaşık 250 yıl Osmanlı egemenliğinde kaldı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’ında Ruslar bu bölgeyi ele geçirdi. Osmanlı döneminde Müslümanlaşan nüfusun bir kısmı Osmanlı ülkesine göç etti. Bu bölgeye Rus idaresi Erzurum vilayetinden göç eden Ermenileri yerleştirdi. II. Dünya Savaşı’nda, 1944 yılında Sovyet yönetimi eski Ahısha livasındaki Müslüman nüfusu Orta Asya’ya sürdü ve bu bölge büyük oranda yerli nüfusundan boşaldı. Sürgün edilen halkın yerine yeni bir nüfus yerleştirildi. Bu bölgeden göç eden nüfusu bazı Türk tarihçiler tarafından 20. yüzyılın ikinci yarısında, eski Ahısha (Ahıska) livası toprakları üzerinden “Ahıska Türkü” adı verilmiştir. Bununla birlikte bazı Türkçe kaynaklarda Gürcistan'ın Adigeni, Ahıska, Aspindza ve Ahılkelek belediyelerinin kapsadığı bölge bugün de “Ahıska Bölgesi” olarak adlandırılmaktadır.[13]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2021. 
  2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 323.
  3. ^ Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 46.
  4. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt, III. cilt: s. 32". 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2021. 
  5. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt, III. cilt: s. 44". 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2021. 
  6. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 41". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2021. 
  7. ^ "Kitab-i Dedem-Korkut". slub-dresden.de. 24 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2023. 
  8. ^ ახალციხე. (2021, October 17). Wiktionary. Retrieved 21:11, December 2, 2023 from https://en.wiktionary.org/w/index.php?title=%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%AE%E1%83%94&oldid=64261425.
  9. ^ "Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu, "Ahıska Bölgesi ve Türklük"" (PDF). 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  10. ^ "Dede Korkut Kitabı (Yapıma hazırlayan) Prof. Dr. Muharrem Ergin -". 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  11. ^ "Iaşa Bekadze, XVI. Yüzyıl Sonlarında Çıldır Eyaleti Posof Sancağı'nın Güney Nahiyesi". 13 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2021. 
  12. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, III. cilt (1958), s. 42-241". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2021. 
  13. ^ Nebi Gümüş-Nicole Kancal-Ferrari, Ahıska Bölgesindeki Türk İslam Mimarı Yadigarları, İstanbul, 2019, ISBN 978-975-17-4362-6.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahıska_Sancağı&oldid=33847348" sayfasından alınmıştır