Ahılkelek Sancağı

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterindeki hane reisleri adları üzerinden hazırlanmış ve Ahılkelek sancağını da kapsayan Gürcistan Vilayeti'nin etnik haritası. Kırmızı renk Gürcü, mavi renk Ermeni, yaşil renk Müslüman/Osmanlı nüfusunu, içi beyaz yerleşim yeri işareti ise, boşalmış köyleri göstermektedir.

Ahılkelek Sancağı (Osmanlıca: آخلكلك / آخالقلاك; Ahalkalak), Ahalkalak livası ya da Ahalkalak sancağı olarak da bilinir, Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda kurduğu Gürcistan Vilayeti veya Çıldır Eyaleti’nin livalarından biridir. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre sekiz livadan (sancak) oluşan Gürcistan Vilayeti’nin diğer livaları Hertvis, Ahasihe, Çıldır, Poshov, Bedre, Ardahan-i Büzürg ve Penek’ti.[1]

Ahalkalak Kalesi ve camisi

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlıların Kale-i Ahalkalak olarak adlandırdığı Ahalkalaki Kalesi'nin kalıntıları

Türkçede son dönemlerde "Ahılkelek" biçiminde yazılan yer adı, "yeni şehir" anlamına gelen Gürcüce Ahalkalaki'den (ახალქალაქი) gelir. Osmanlıca tahrir defterlerinde ve Osmanlıca kaynaklarda Ahalkalaki'nin adı "Ahalkalak" (آخلكلك / آخالقلاك) ve "Ahalkalaki" (آخالقالاكی) biçiminde yazılmıştır.[2][3] Ne var ki, Osmanlıca yazılış biçimi, Latin harfli Türkçeye sonra zamanlarda "Ahılkelek" olarak aktarılmıştır.

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda, Gürcücede "yeni" anlamına gelen "ahal / ahali" (ახალი) adıyla başlayan başka yer adları da vardır. Örneğin "yeni köy" anlamına gelen Ahaldaba (اخالدابە / آخالدابا) bunlardan biridir.[4][5] Bu örnekler "ahal" kelimesinin Osmanlıcada benzer biçimde (آخال / آخل) yazıldığını göstermektedir. Ahaldaba adı Latin harfli Türkçeye "Ahıldaba" değil, "Ahaldaba" olarak aktarılmıştır.[6][7] "Sal" veya "ham kavun" anlamına gelen "kelek" (ﻛﻠﻚ) kelimesi ise, Gürcistan Vilayeti sınırları içindeki herhangi bir yer adının parçası olarak geçmemeketedir.[8][9]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde kullanılan Ahılkelek adı Gürcüce Ahalkalaki'den gelir. Ahalkalaki adı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine Ahalkalak (آخلكلك) biçiminde girmiştir.[10] Ne var ki Ahalkalak adı Latin harfli Türkçeye Ahılkelek olarak aktarılmış ve anlamı belirsiz bir biçime dönüşmüştür. Bununla birlikte, Osmanlıca "آخالقلاك" biçimindeki yazılışı doğru okumayla Latin harfli Türkçeye Ahalkalak olarak aktaran kaynaklar da vardır.[11] Öte yandan Osmanlıca Ahalkalaki (آخالقلاكي) biçiminde de yazılmıştır.[12]

Ahalkalak livası, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre üç nahiyeden oluşuyordu. Bunlar Akşehir, Tümeg (Tmogvi) ve Niyaliskur (Nialiskuri) nahiyeleriydi. Nahiye-i Akşehir (ناخیۀ اقشهر) ya da Akşehir nahiyesi, 83 köyü kapsıyordu ve köy sayısı açısından livanın en büyük nahiyesiydi. Nahiye-i Tümeg (ناخیۀ تومك) ya da Tümeg nahiyesi, küçük bir idari birimdi ve sadece 22 köyü kapsıyordu. Nahiye-i Niyaliskur (ناخیۀ نیالسقور) ya da Niyaliskur nahiyesi, köy sayısı açısından diğer iki nahiye arasında yer alıyor ve 33 köyden oluşuyordu.[13]

Ahalkalak livası toprakları yaklaşık 250 yıl Osmanlı egemenliğinde kaldı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’ında Ruslar bu bölgeyi ele geçirdi. Osmanlı döneminde Müslümanlaşan nüfusun bir kısmı Osmanlı ülkesine göç etti. Bu bölgeye Rus idaresi tarafından Erzurum vilayetinden göç eden Ermenileri yerleştirildi. II. Dünya Savaşı’nda, 1944 yılında, eski Ahalakalak livasındaki Müslüman nüfusu Sovyet yönetimi tarafından Orta Asya’ya sürüldü. Günümüzde bölgenin nüfusunun çoğunluğu Ermenilerden oluşmaktadır.[14]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  2. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. ciltler; s. 304-305". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  3. ^ Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm (Osmanlıca), İstanbul, 6 cilt; I. cilt, s. 45.
  4. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 354, ISBN 9789157871117.
  5. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 160, 165". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  6. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 355, ISBN 9789157871117.
  7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 188, 193, ISBN 978-9944-197-52-6
  8. ^ ""Kelek" - Kubbealtı Lugatı". 4 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  9. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. 516 sayfa". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  10. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, I. Cilt, s. 215". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  11. ^ Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2017, s. 13, ISBN 9789751966827.
  12. ^ "Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 45". 1 Ekim 2019. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019. 
  13. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, III. cilt (1958), s. 303-378". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  14. ^ Samshe-Cavaheti (Gürcüce), Yazarlar (Dali Nikolaişvili, Davit Sartania, Avtandil Ucmacuridze, Lamzira Lağidze, Vaja Trapaidze, Tinatin Nanobaşvili), Tiflis, 2016, s. 38 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8626-7
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ahılkelek_Sancağı&oldid=31020023" sayfasından alınmıştır