Şırdak
Şırdak (Kırgızca: шырдак) veya sırmk (Kazakça: сырмақ) genellikle Orta Asya'da el yapımı olarak üretilen, dikişli ve çoğunlukla renkli keçe halı ve duvar kaplamasıdır.[1] Kazaklar ve Kırgızlar geleneksel olarak şırdak yaparlar. Bu sanat özellikle Kırgızistan'da canlı tutulmakta ve turistlere de ürün satılmaktadır.
2012 yılında Kırgız keçeden yapılan halı çeşitleri olan ala-kiyiz ve şırdak, acil korumaya ihtiyaç duyulan somut olmayan kültürel miras olarak UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesi'ne eklenmiştir.[2]
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Avrasya'da keçe üretiminin tarihi, Tunç Çağı'nın sonlarına kadar uzanır. Bu dönemde bölgedeki göçebe çiftçiler için koyun, keçi ve at yetiştiriciliği yaygın bir faaliyetti. Erken Demir Çağı'nda ise göçebe kültürü kendine özgü bir kimliğe büründü. Keçe, deri ve ahşaptan yapılan gezici çadırlar, silahlar, at koşum takımları, özel giysiler ve eşyalar üretilmeye başlandı.[3]
Doğu Kazakistan, Moğolistan ve dağlık Altay bölgesindeki mezar höyüklerinde, zengin bir estetiği ve yüksek beceri seviyesini gösteren mozaik, aplike ve kapitone teknikleri kullanılarak yapılmış keçe halılar da dahil olmak üzere birçok ev eşyası, tarım ve savaş aletleri keşfedilmiştir.[4]
Üretim[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir şırdak halı yapmak için yaklaşık beş koyunun yünü gerekir. Bölge koyunlarının ürettiği yünün yumuşaklığı, dayanıklılığı ve miktarı önemli ölçüde değişkenlik gösterir.[5] Sonbahar kırpımı en iyi yünü sağlar, çünkü koyunlar tüm bahar ve yaz boyunca besleyici taze dağ otları ile beslendikleri için yünleri daha kaliteli olur.[4][6] Geleneksel yöntemle keçeleme ve halı oluşturma işlemi zaman alır, her şey elle yapılır. Geleneksel olarak, şırdak halıları kadınlar tarafından yapılmıştır.[7] Yünü kabarık hale getirmek ve kullanılabilir olmayan keçeleşmiş yünü ve kiri iyi yünden ayırmak için tiftik önce kurutulur sonra dövülür.[6] Ardından yün, ayıklama, yıkama, kurutma ve boyama gibi işlemlerden geçirilir, sonra sıra keçelemeye gelir.[4][8]
Tasarım[değiştir | kaynağı değiştir]
Şırdaklarda desenin kilit bir rolü vardır.[3] Yaygın olarak kullanılan süs motifleri arasında üçgen (tumar) ve siyah-beyaz su-yolu kenarlık motifi bulunur. Bu motifler Türkiye'de üretilen Anadolu halılarında da sıkça kullanılır. Su-yolu motifi, kötülüklerden koruyan bir tılsım olarak kabul edilir. Süslemeler ayrıca, yapan kişinin alan kişiye sağlıklı ve mutlu olması için verdiği duaları ve dilekleri de sembolize eder.[3]
Şırdaklar genellikle kırmızı ve yeşil, sarı ve siyah, kahverengi ve beyaz gibi oldukça zıt renklere sahip, yamalardan oluşan bir kakma desenle tasarlanır.[9] Yün kurutulduktan sonra, düz bir zemin üzerine canlı renkte bir desen yerleştirilir. Bu desen daha sonra sabunlu suya batırılır, rulo halinde sıkıştırılır ve bu işlem tekrarlanır.
Desen tutmaya başladığında, halı ters çevrilir, ıslatılır ve tekrar rulo haline getirilir. Birkaç saat sonra şırdak halı kurumaya bırakılır. Ardından birbirinin üzerine zıt renkte iki keçe tabakası yerleştirilir ve üst tabakaya tebeşirle bir desen çizilir.[10] Bu desen, keçeci tarafından sık sık bilenmesi gereken bıçakla özenle ve zahmetli bir şekilde kesilir, çünkü bıçak çabuk körelir.
Bu işlem, genellikle çevrelerindeki şeyleri temsil eden sembolik motiflerle dolu, çarpıcı bir pozitif/negatif tarzı görsel bir görüntü oluşturur. Örneğin; su, keçi boynuzu, yurt vb. Kazakistan'da ise koyun ve çoban tasvirleri özellikle yaygındır.[10] Üst tabakadan kesilen keçe ise atılmaz, orijinal şırdakın ters renklerine sahip başka bir ayna şırdak oluşturmak için kullanılır.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Fergus, Michael; Jandosova, Janar (2003). Kazakhstan: Coming of Age. Stacey International. s. 213.
- ^ "Ala-kiyiz and Shyrdak, art of Kyrgyz traditional felt carpets". UNESCO.
- ^ a b c Leveridge, Michael (23 Kasım 2020). "We'll meet again, some sunny day". Canadian Urological Association Journal. 14 (12): 369-70. doi:10.5489/cuaj.7054. ISSN 1920-1214.
- ^ a b c "How Mongolian People Make Felt Throughout the Centuries"". Mongulai.com.
- ^ Shelton, Kesiah (1888). "Antique Bedsteads and Rugs". The Decorator and Furnisher. 12 (5): 168. doi:10.2307/25585602. ISSN 2150-6256.
- ^ a b "Teagasc | Agriculture and Food Development Authority". www.teagasc.ie. Erişim tarihi: 6 Nisan 2024.
- ^ Kolobova, K.A.; Kharevich, V.M.; Vasilyev, S.K.; Bocharova, E.N.; Chistyakov, P.V.; Parkhomchuk, E.V.; Kharevich, A.V.; Krivoshapkin, A.I. (2021). "Studies of Verkhnyaya Sibiryachikha Cave in the 2021 Field Season". Problems of Archaeology, Ethnography, Anthropology of Siberia and Neighboring Territories. 27: 148-153. doi:10.17746/2658-6193.2021.27.0148-0153. ISSN 2227-6548.
- ^ Walkley, Charlotte. Felt the Earth: Creating opportunities in felting waste wool for the production of circular textiles in Aotearoa (Tez). Victoria University of Wellington Library.
- ^ Bloom, Jonathan Max; Blair, Sheila (2009). The Grove encyclopedia of Islamic art and architecture. Oxford: Oxford university press. ISBN 978-0-19-530991-1.
- ^ a b Turnau, Irena; Rutkowski, Paweł (1997). Hand-felting in Europe and Asia from the middle ages to the 20th century. Instytut Archeologii i Etnologii. Warszawa: Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences. ISBN 978-83-85463-52-8.