Elma: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
Sayfa içeriği '{' ile değiştirildi |
Vandalizm geri alındı. |
||
| 1. satır: | 1. satır: | ||
{{Taksokutu |
|||
{ |
|||
| renk = lightblue |
|||
| ad = Elma |
|||
| resim = Red apple.jpg |
|||
| resim_boyut = 240px |
|||
| resim_bilgi = |
|||
| alem = [[Plantae]] <small>(Bitkiler)</small> |
|||
| şube = [[Magnoliophyta]] <small>(Kapalı tohumlular)</small> |
|||
| sınıf = [[Magnoliopsida]] <small>(iki çenekliler)</small> |
|||
| takım = [[Rosales]] |
|||
| familya = [[Rosaceae]] <small>(Gülgiller)</small> |
|||
| altfamilya = [[Maloideae]] |
|||
| cins = [[Malus]] |
|||
| tür = M. domestica |
|||
| ikili_ad = Malus domestica |
|||
| ikili_ad_yazar = [[Moritz Balthasar Borkhausen|Borkh.]] |
|||
}} |
|||
'''Elma''' (''Malus domestica''), [[gülgiller]] (Rosaceae) familyasından kültürü yapılan bir [[meyve]] [[tür]]ü. |
|||
Eski [[Türkçe]]'de "alma" diye bilinen adının, meyvenin rengi olan "al" (kırmızı)'dan geldiği bilinmektedir. Elmanın ilk olarak [[Kuzey Anadolu]]'da, Güney Kafkaslar <sup>[http://www.aeri.org.tr/pdf/bks/4-7.pdf 1]</sup>, [[Rusya]]'nın güneybatısında kalan bölgeler ve [[Orta Asya]] (Kazakistan'nın doğusu) dolaylarında ortaya çıktığı sanılmaktadır.<sup>[http://en.wikipedia.org/wiki/Apple 2]</sup> Tür, bütün dünyaya Orta Asya'dan yayılmıştır. Besin değeri çok yüksek olan bir [[meyve]]si vardır. Tarih boyunca kültür çalışmalarıyla 1000 farklı elma çeşidi üretildiği tahmin edilmektedir. |
|||
== Morfolojik özellikleri == |
|||
En yakın akrabaları [[armut]] ve [[malta eriği]]dir. 5-12 m'ye kadar uzanan yaprak döken tacı geniş küçük bir [[ağaç]]tır. [[Yaprak]]lar karşılıklı dizilişli, basit oval biçiminde, ucu sivri ve kenarları dişli, alt yüzü hafif tüylüdür. 5-12 cm uzunluğunda 3-6 cm genişliğindeki yaprakların sapı 2-5 cm kadardır. |
|||
[[Çiçek]]ler yapraklarla birlikte açar. Beyaz olan çiçekler genellikle ilk açtığında açık pembedir. 2,5-3,5 cm çapında 5 [[taç yaprak]]lıdır. Meyve sonbaharda olgunlaşır, ekseriya 5-8 cm çapındadır. |
|||
== Ekolojik özellikleri == |
|||
Elma, ılık ve serin [[iklim]] ile en az 500 mm yağış ister. -35° C soğuğa dayanabilir. Kurak ve sıcaktan hoşlanmaz. Toprağı tınlı, tınlı-kumlu, en az 1 m derinlikte olmalıdır. [[Taban suyu]] 1 m'de yakın olmamalıdır. Taşlı ve [[kireç]]li toprağı sevmez. |
|||
== Elma çeşitleri == |
|||
[[Resim:Apples.jpg|200px|thumb|right|Farklı elma çeşitleri]] |
|||
*'''Amasya elması''': Kışın yenilen önemli bir çeşittir. Meyvesi orta irilikte, sap tarafı biraz genişçedir. Sapı uzunca ve kahverengidir. Kabuğu yapışkan, ince, yeşil üzerine açık kırmızıdır. Etli kısmı tatlı, sulu, güzel kokulu ve gevrektir. Çekirdekleri parlak kahverengi ve dolgundur. Ortalama ağırlığı 90 [[gram]]dır. |
|||
*'''Demir elması''': Kışlık çeşittir. Meyvesi irice, yuvarlak [[konik]]tir. Kabuğu ince, yeşil üzerine koyu kırmızı çizgili ve seyrek beneklidir. Eti gevrek, kokusuz ve [[mayhoş]]tur. Çekirdekleri ufak, dolgun ve uzuncadır. Ortalama ağırlığı 125 gramdır. |
|||
*'''Starking delicious elması''': Kışlık çeşittir. Meyvesi iri, yuvarlak konik, dilimli,sarı üzerine kırmızı, seyrek noktalı ve parlaktır. Eti sarımsı, yumuşak, tatlı, sulu ve kokuludur. Ortalama ağırlığı 208 gramdır. |
|||
*'''[[Golden delicious elması]]''': Kışlık çeşittir. Meyvesi orta iri, yuvarlak koniktir. Sapı çok uzundur. Kabuğu donuk sarı-yeşil, çok paslı ve seyrek beneklidir. Eti sıkı, az mayhoş, çok sulu ve hoş kokuludur. Ortalama ağırlığı 136 gramdır. |
|||
*'''[[Jonathan elması]]''': İri, [[silindirik]] ya da [[konik]] biçimdedir. Kabuğu düzgün ve kırmızıdır. Eti açık sarı sulu ve tatlıdır. |
|||
*'''Hüryemez elması''': Kışlık çeşittir. Meyvesi çok iri, basıktır. Sapı uzun ve kalındır. Kabuğu sarı-yeşil, seyrek kahverengi beneklidir. Eti gevrek, çok sulu ve çok mayhoştur. Çekirdekleri kısa dolgundur. Ortalama ağırlığı 300 gramdır. |
|||
== Üretimi == |
|||
Elmanın kültür çeşitleri aşıyla üretilir. Ancak bazı çeşitler kök sürgünü ile üretilebilmektedir. Anaç olarak tohumdan yetiştirilmiş yabani elmalar kullanılır. |
|||
==Meyve verme yaşı== |
|||
Meyve verme yaşı anacın çeşidine göre değişir. Bazı anaçlar 1 yaşında (m9) gibi anaçlar ilk dikildiği yıl meyve verir. Bazı anaçlarsa (m106) gibi anaçlar üçüncü yaşında meyve vermeye başlar, en geç verime başlayan anaç ise normal elmanın çekirdeğinden üretilen anaçlardır. Bu anaçlar 5 ile 6 yaş arası verime başlar. |
|||
== Farklı ülkelerde elma üretimi ve ticareti == |
|||
[[Resim:Macaseixo.jpg|200px|thumb|right|Elma ağacının dallarındaki elmalar]] |
|||
[[2005]] yılında dünya çapında en azından 55 milyon ton elma üretilmiştir. Elmanın önde gelen iki üreticisi [[Çin]] ve [[ABD]]'dir. Ayrıca [[Türkiye]], [[İtalya]], [[Fransa]] ve [[İran]] da önemli elma üreticilerindendirler. |
|||
=== ABD === |
|||
[[ABD]] dünya çapındaki önde gelen ikinci en büyük elma üreticisidir ve dünya genelindeki elma üretiminde payı yaklaşık %7.5'tur. [[ABD]]'de (ticarî olarak) satılan toplam elmanın %60'tan fazlası [[Washington]] eyaletinde üretilmektedir. Ayrıca [[Yeni Zelanda]] gibi daha ılıman yerlerden ithal edilen elma oranı artış göstermektedir. |
|||
=== Türkiye === |
|||
[[Türkiye]]'de iyi gelir sağlayan meyve türlerinden birisi elmadır. Üretimi oldukça iyi düzenlenmiş bulunan yerlerde dönümden ortalama 300-600 kg meyve elde edilebilmekte, bakım şartlarının iyi olduğu durumlarda bu miktar 1000 kg'a kadar yükselmektedir. Bu miktar bazı ülkelerde üç tonun üzerindedir. Türkiye'de elma tüketimi kişi başına 20 kg civarında olup, ülke dünyada en fazla elma tüketenler arasında yer almaktadır. |
|||
Türkiye'de [[organik tarım]] düşüncesinin yaygınlık kazanmasıyla birlikte birçok yerde yerel olarak bilinen elma türlerinin ticari olarak üretilebilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. |
|||
==Sağlığa faydaları== |
|||
Araştırmalar elmanın, [[prostat]] ve [[akciğer]] kanseri riskini azalttığını göstermiştir.Diğer birçok meyve gibi elma da yüksek miktarda [[C vitami]]ni ve bunun yanında [[kanser]] riskini ve DNA hasarını azaltan değerli [[antioksidan]]lar içermektedir. Bundan ayrı olarak, zengin lif içeriği kalın bağırsak faaliyetlerine yardımcı olmanın yanında kalp hastalıklarında, kilo vermede ve [[kolesterol]]ün kontrolünde etkilidir. Elmanın içeriğindeki bazı kimyasallar Parkinsonizm ve Alzheimer gibi beyin hastalıkları konusunda da koruyucudur. Çünkü taze elmada bulunan bazı antioksidanlar, beyin hücrelerini oksidatif stresten kaynaklanan nörotoksiditeden korumaktadır. Kabuklu yenmesi daha faydalidir. |
|||
==Kullanımı== |
|||
Elma bol [[vitamin]]inden dolayı çok sevilen meyvelerden biridir. Vitaminlerden [[Vitamin A|A]] ve [[Vitamin C|C]] vitaminleri oldukça fazla miktarlarda bulunur. B vitamini pek azdır. |
|||
Elma yiyenlerde akli bozuklukların ve teneffüs yolları rahatsızlıklarının azaldığı ve [[diş]] çürümesi nisbetinin % 30'dan daha az olduğu tıbbi kaynaklarda belirtilmektedir. Elmanın % 83-85'i su, 0,40 [[protein]], 8,35 invert şeker, 1,60 [[sakkaroz]], 0,07 [[tanen]], 1,32 ham lif 0,41 kül, ayrıca çok az miktarda [[mangan]], [[bakır]], [[flor]], [[magnezyum]], [[kalsiyum]], [[potasyum]] vs. maddeleri ve 100 gramında 59 [[kalori]] mevcuttur. |
|||
<br clear="all"> |
|||
== Dış bağlantılar == |
|||
* [http://www.mydearbody.com/tr/sifali-bitkiler/elma.html Elma ve Elmanın Faydaları] |
|||
* [http://www.usapple.org/consumers/appleguide/guide.cfm#braeburnU.S Elma derneği rehberi, ingilizce] |
|||
* [http://www.ifr.bbsrc.ac.uk/public/FoodInfoSheets/applefacts.html Elma hakkındaki gerçekler, ingilizce] |
|||
* [http://www.hort.purdue.edu/newcrop/maia/history.html Elmanın tarihi,inglizce] |
|||
* [http://www.foodsdatabase.com/LinkedLabel.aspx?FoodId=28603 Besin değerleri] |
|||
[http://www.cinarziraat.com elma fidanı üretimi] |
|||
{{commons-ufak|Malus domestica}} |
|||
{{species-ufak|Malus domestica}} |
|||
{{meyveler}} |
|||
<!--{{elmalar}}--> |
|||
<!--kategori--> |
|||
[[Kategori:Elmalar|*]] |
|||
[[ar:تفاح]] |
|||
[[as:আপেল]] |
|||
[[az:Alma]] |
|||
[[bat-smg:Vuobelis]] |
|||
[[bg:Ябълка]] |
|||
[[bs:Jabuka]] |
|||
[[ca:Poma]] |
|||
[[cs:Jabloň]] |
|||
[[cy:Afal]] |
|||
[[da:Æble (frugt)]] |
|||
[[de:Kulturapfel]] |
|||
[[el:Μήλο]] |
|||
[[en:Apple]] |
|||
[[eo:Pomo]] |
|||
[[es:Manzana]] |
|||
[[et:Õun]] |
|||
[[eu:Sagar]] |
|||
[[fa:سیب]] |
|||
[[fi:Tarhaomenapuu]] |
|||
[[fr:Pomme]] |
|||
[[fur:Miluçâr]] |
|||
[[gl:Maceira]] |
|||
[[he:תפוח]] |
|||
[[hr:Jabuka]] |
|||
[[hsb:Jabłuko]] |
|||
[[ht:Pòm]] |
|||
[[hu:Alma]] |
|||
[[is:Epli]] |
|||
[[it:Malus domestica]] |
|||
[[ja:リンゴ]] |
|||
[[jv:Apel]] |
|||
[[ko:사과]] |
|||
[[ksh:Appel (för ze esse)]] |
|||
[[ku:Sêv]] |
|||
[[la:Malum]] |
|||
[[lv:Ābols]] |
|||
[[mg:Paoma]] |
|||
[[ms:Epal]] |
|||
[[nah:Mazatexocotl]] |
|||
[[nds-nl:Appel (vruch)]] |
|||
[[nl:Appel (vrucht)]] |
|||
[[nn:Eple]] |
|||
[[no:Eple]] |
|||
[[oc:Poma]] |
|||
[[pl:Jabłoń]] |
|||
[[pt:Maçã]] |
|||
[[qu:Mansana]] |
|||
[[ru:Яблоко]] |
|||
[[sco:Aiple]] |
|||
[[simple:Apple]] |
|||
[[sk:Jablko]] |
|||
[[sl:Jabolko]] |
|||
[[sr:Јабука]] |
|||
[[sv:Äpple]] |
|||
[[sw:Tofaa]] |
|||
[[ta:ஆப்பிள்]] |
|||
[[th:แอปเปิล]] |
|||
[[uk:Яблуня]] |
|||
[[vec:Malus domestica]] |
|||
[[wa:Peme]] |
|||
[[yi:עפל]] |
|||
[[zh:苹果]] |
|||
[[zh-min-nan:Phōng-kó]] |
|||
Sayfanın 23.37, 8 Mart 2008 tarihindeki hâli
| Elma | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Malus domestica
Borkh. |
Elma (Malus domestica), gülgiller (Rosaceae) familyasından kültürü yapılan bir meyve türü.
Eski Türkçe'de "alma" diye bilinen adının, meyvenin rengi olan "al" (kırmızı)'dan geldiği bilinmektedir. Elmanın ilk olarak Kuzey Anadolu'da, Güney Kafkaslar 1, Rusya'nın güneybatısında kalan bölgeler ve Orta Asya (Kazakistan'nın doğusu) dolaylarında ortaya çıktığı sanılmaktadır.2 Tür, bütün dünyaya Orta Asya'dan yayılmıştır. Besin değeri çok yüksek olan bir meyvesi vardır. Tarih boyunca kültür çalışmalarıyla 1000 farklı elma çeşidi üretildiği tahmin edilmektedir.
Morfolojik özellikleri
En yakın akrabaları armut ve malta eriğidir. 5-12 m'ye kadar uzanan yaprak döken tacı geniş küçük bir ağaçtır. Yapraklar karşılıklı dizilişli, basit oval biçiminde, ucu sivri ve kenarları dişli, alt yüzü hafif tüylüdür. 5-12 cm uzunluğunda 3-6 cm genişliğindeki yaprakların sapı 2-5 cm kadardır.
Çiçekler yapraklarla birlikte açar. Beyaz olan çiçekler genellikle ilk açtığında açık pembedir. 2,5-3,5 cm çapında 5 taç yapraklıdır. Meyve sonbaharda olgunlaşır, ekseriya 5-8 cm çapındadır.
Ekolojik özellikleri
Elma, ılık ve serin iklim ile en az 500 mm yağış ister. -35° C soğuğa dayanabilir. Kurak ve sıcaktan hoşlanmaz. Toprağı tınlı, tınlı-kumlu, en az 1 m derinlikte olmalıdır. Taban suyu 1 m'de yakın olmamalıdır. Taşlı ve kireçli toprağı sevmez.
Elma çeşitleri
- Amasya elması: Kışın yenilen önemli bir çeşittir. Meyvesi orta irilikte, sap tarafı biraz genişçedir. Sapı uzunca ve kahverengidir. Kabuğu yapışkan, ince, yeşil üzerine açık kırmızıdır. Etli kısmı tatlı, sulu, güzel kokulu ve gevrektir. Çekirdekleri parlak kahverengi ve dolgundur. Ortalama ağırlığı 90 gramdır.
- Demir elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi irice, yuvarlak koniktir. Kabuğu ince, yeşil üzerine koyu kırmızı çizgili ve seyrek beneklidir. Eti gevrek, kokusuz ve mayhoştur. Çekirdekleri ufak, dolgun ve uzuncadır. Ortalama ağırlığı 125 gramdır.
- Starking delicious elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi iri, yuvarlak konik, dilimli,sarı üzerine kırmızı, seyrek noktalı ve parlaktır. Eti sarımsı, yumuşak, tatlı, sulu ve kokuludur. Ortalama ağırlığı 208 gramdır.
- Golden delicious elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi orta iri, yuvarlak koniktir. Sapı çok uzundur. Kabuğu donuk sarı-yeşil, çok paslı ve seyrek beneklidir. Eti sıkı, az mayhoş, çok sulu ve hoş kokuludur. Ortalama ağırlığı 136 gramdır.
- Jonathan elması: İri, silindirik ya da konik biçimdedir. Kabuğu düzgün ve kırmızıdır. Eti açık sarı sulu ve tatlıdır.
- Hüryemez elması: Kışlık çeşittir. Meyvesi çok iri, basıktır. Sapı uzun ve kalındır. Kabuğu sarı-yeşil, seyrek kahverengi beneklidir. Eti gevrek, çok sulu ve çok mayhoştur. Çekirdekleri kısa dolgundur. Ortalama ağırlığı 300 gramdır.
Üretimi
Elmanın kültür çeşitleri aşıyla üretilir. Ancak bazı çeşitler kök sürgünü ile üretilebilmektedir. Anaç olarak tohumdan yetiştirilmiş yabani elmalar kullanılır.
Meyve verme yaşı
Meyve verme yaşı anacın çeşidine göre değişir. Bazı anaçlar 1 yaşında (m9) gibi anaçlar ilk dikildiği yıl meyve verir. Bazı anaçlarsa (m106) gibi anaçlar üçüncü yaşında meyve vermeye başlar, en geç verime başlayan anaç ise normal elmanın çekirdeğinden üretilen anaçlardır. Bu anaçlar 5 ile 6 yaş arası verime başlar.
Farklı ülkelerde elma üretimi ve ticareti
2005 yılında dünya çapında en azından 55 milyon ton elma üretilmiştir. Elmanın önde gelen iki üreticisi Çin ve ABD'dir. Ayrıca Türkiye, İtalya, Fransa ve İran da önemli elma üreticilerindendirler.
ABD
ABD dünya çapındaki önde gelen ikinci en büyük elma üreticisidir ve dünya genelindeki elma üretiminde payı yaklaşık %7.5'tur. ABD'de (ticarî olarak) satılan toplam elmanın %60'tan fazlası Washington eyaletinde üretilmektedir. Ayrıca Yeni Zelanda gibi daha ılıman yerlerden ithal edilen elma oranı artış göstermektedir.
Türkiye
Türkiye'de iyi gelir sağlayan meyve türlerinden birisi elmadır. Üretimi oldukça iyi düzenlenmiş bulunan yerlerde dönümden ortalama 300-600 kg meyve elde edilebilmekte, bakım şartlarının iyi olduğu durumlarda bu miktar 1000 kg'a kadar yükselmektedir. Bu miktar bazı ülkelerde üç tonun üzerindedir. Türkiye'de elma tüketimi kişi başına 20 kg civarında olup, ülke dünyada en fazla elma tüketenler arasında yer almaktadır.
Türkiye'de organik tarım düşüncesinin yaygınlık kazanmasıyla birlikte birçok yerde yerel olarak bilinen elma türlerinin ticari olarak üretilebilmesi için çalışmalar başlatılmıştır.
Sağlığa faydaları
Araştırmalar elmanın, prostat ve akciğer kanseri riskini azalttığını göstermiştir.Diğer birçok meyve gibi elma da yüksek miktarda C vitamini ve bunun yanında kanser riskini ve DNA hasarını azaltan değerli antioksidanlar içermektedir. Bundan ayrı olarak, zengin lif içeriği kalın bağırsak faaliyetlerine yardımcı olmanın yanında kalp hastalıklarında, kilo vermede ve kolesterolün kontrolünde etkilidir. Elmanın içeriğindeki bazı kimyasallar Parkinsonizm ve Alzheimer gibi beyin hastalıkları konusunda da koruyucudur. Çünkü taze elmada bulunan bazı antioksidanlar, beyin hücrelerini oksidatif stresten kaynaklanan nörotoksiditeden korumaktadır. Kabuklu yenmesi daha faydalidir.
Kullanımı
Elma bol vitamininden dolayı çok sevilen meyvelerden biridir. Vitaminlerden A ve C vitaminleri oldukça fazla miktarlarda bulunur. B vitamini pek azdır.
Elma yiyenlerde akli bozuklukların ve teneffüs yolları rahatsızlıklarının azaldığı ve diş çürümesi nisbetinin % 30'dan daha az olduğu tıbbi kaynaklarda belirtilmektedir. Elmanın % 83-85'i su, 0,40 protein, 8,35 invert şeker, 1,60 sakkaroz, 0,07 tanen, 1,32 ham lif 0,41 kül, ayrıca çok az miktarda mangan, bakır, flor, magnezyum, kalsiyum, potasyum vs. maddeleri ve 100 gramında 59 kalori mevcuttur.
Dış bağlantılar
- Elma ve Elmanın Faydaları
- Elma derneği rehberi, ingilizce
- Elma hakkındaki gerçekler, ingilizce
- Elmanın tarihi,inglizce
- Besin değerleri
Wikimedia Commons'ta Elma ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Vikitür'de Malus domestica ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Şablon:Meyveler