I. Umumî Müfettişlik
| I. Umumî Müfettişlik | |
|---|---|
| Ülke |  Türkiye |
| Kuruluş | 1 Ocak 1928 |
| Lağvedilmesi | 19 Haziran 1952 |
| Merkez | Diyarbakır |
| İl | 9 |
I. Umumî Müfettişlik, Türkiye'nin eski umumi müfettişliklerinden biriydi. Müfettişlik, 1927-1952 yılları arasında varlığını sürdürmüş olup Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Urfa ve Van illerini kapsamaktaydı.[1] Merkezi Diyarbakır'da yer almaktaydı.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
1925 baharında Şeyh Said İsyanı'nın bastırılmasından sonra bölgede bir umumi müfettişliğin kurulmasını teşvik eden Şark Islahat Raporu hazırlayan Şark Islahat Encümeni kuruldu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, 25 Haziran 1927 tarihinde 1164 sayılı umumî müfettişlik teşkiline dair kanunu kabul etti.[2] Abidin Özmen'in deyimiyle hükümet, idare makinesinden tam randıman almak için Birinci Umum Müfettişlik bölgesi 25 Haziran 1927 günlü ve 1164 sayılı kanunla merkezi Diyarbakır olmak[3][4] üzere Elazığ, Urfa, Bitlis, Van, Hakkâri, Siirt ve Mardin vilayetlerini kapsayarak kuruldu. 27 Kasım 1927 tarihinde 5858 sayılı kanun tasarısının kararnamesi kabul edildi ve İbrahim Talî Öngören Birinci Umumî Müfettişi olarak atandı. 1928 yılında Diyarbakır'da işe başlayan Birinci Umumî Müfettişlik'e Ağrı İsyanı'ndan sonra Ağrı vilayeti de eklendi.[5] Bölge için demiryolları, okullar ve toprak reformunu içeren bir altyapı programı hazırlandı ve toprak reformunun bir sonucu olarak toprak ağalarının mülkleri bölündü.[3] 1929 yılında 1509 numaralı kanunla Bitlis vilayeti yerine Muş vilayeti kurularak Bitlis kaza olarak Muş'a bağlandı. Nisan 1932'de, bölgede bir ayaklanma çıkması ihtimaline karşı 7. Kolordu askerlerinin dahil olduğu yeni bir Beş Yıllık Güvenlik ve Silahsızlanma planı açıklandı. Yıl sonuna kadar binlerce silaha el konulduğunu bildirdi. İçişleri Bakanlığı, Eylül ayına kadar Siverek, Derik ve Viranşehir kazalarının silahsızlandırıldığını bildirdi. Dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, ele geçirilen silahlarla ilgili ayrıntılı raporlar hazırladı.
Ocak 1933 tarihinde İbrahim Tali Bey'in istifa etmesiyle[6] Ahmet Hilmi Ergeneli Birinci Umumi Müfettişi olarak atandı.[7] 1934 İskân Kanunu ile özellikle Türk soyundan gelenler bölgeye yerleşmeye teşvik edilirken isyanlara katılan aşiret liderleriyle akraba olanlar bölgeden sınır dışı edildi. 11 Haziran 1935 tarihinde Birinci Umumi Müfettişliğe ataması yapılan Abidin Özmen, Aydın milletvekilliğinden istifa ederek başladığı bu görevi sekiz yıl boyunca, 18 Haziran 1943 tarihine kadar sürdürdü.[8] 1936 yılında IV. Umumî Müfettişlik'in kurulmasıyla Elâzığ buraya bağlandı.
19 Haziran 1952 tarihinde Genel Müfettişlik Teşkiline Dair Kanun ile ekleri tamamen yürürlükten kaldırılmasıyla I. Umumî Müfettişlik lağvedildi.
Umumî müfettişler[değiştir | kaynağı değiştir]
- İbrahim Talî Öngören (1927-1933)
- Ahmet Hilmi Ergeneli (1933-1935)
- Zeynel Abidin Özmen (1935-1943)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Bayır, Derya (22 Nisan 2016). Minorities and Nationalism in Turkish Law. Routledge. ss. 139-141. ISBN 978-1-317-09579-8.
- ^ "Umumî müfettişlik teşkiline dair kanun, TBMM" (PDF). 5 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Haziran 2021.
- ^ a b Çağaptay (2006), p.23
- ^ Üngör, Uğur (2011), The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913–1950. Oxford: Oxford University Press, p. 182. 0-19-960360-X.
- ^ Çağaptay (2006), p.24
- ^ Koçak, Cemil (2003). Umumi müfettişlikler: (1927-1952). İletişim. s. 83. ISBN 978-975-05-0129-6.
- ^ Çağaptay, Soner (2 Mayıs 2006). Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk? (İngilizce). Routledge. s. 110. ISBN 978-1-134-17448-5. 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2021.
- ^ ""Cumhuriyet Döneminde Umum Müfettişlikleri İle İlgili Bir Değerlendirme", Tuğba Korhan, Dicle Üniversitesi" (PDF). 5 Kasım 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2014.