Han-Hiung-nu Savaşı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Han-Hiung-nu Savaşı
漢匈戰爭

İmparator Wu Orta Asya'ya diplomat Zhang Qian'ı gönderiyor, Mogao Mağaraları duvar resimleri, 8. yüzyıl
Tarih133 BC - 89 AD
90-91 AD (cezalandırıcı sefer)
Bölge
Çin, Moğolistan, Sibirya, ve Orta Asya
Sonuç Sonuçsuz
Taraflar
Hsiung-nu Han
Xin Hanedanı (MS 9-23)
Kol ve müttefik kuvvetler:
Güney Hiung-nu[1]
Qiang[2]
Wuhuan[2]
Siyenpiler[2]
Komutanlar ve liderler
Chün-C'hen
I-chi-se
Hunye Kralı  Teslim
Xiutu Kralı  (ölü)
Chi-Chi (ölü)
...ve diğerleri		 İmparator Wu
General Wei Qing
General Huo Qubing
General Dou Gu
General Ban Chao
General Dou Xian
General Li Guang (ölü)
...ve diğerleri

Han-Hiung-nu Savaşı[3] ayrıca Çin-Hiung-nu Savaşı olarak da bilinir,[4] Çin Han İmparatorluğu ile göçebe Hiung-nu konfederasyonu arasında MÖ 133'ten MS 89'a kadar yapılan bir dizi askeri savaştı.

İmparator Wu'nun saltanatından (M.Ö. 141-87) başlayarak, Han İmparatorluğu, kuzey sınırında artan Hiung-nu akınlarıyla başa çıkmak için nispeten pasif bir dış politikadan saldırgan bir stratejiye ve aynı zamanda alanı genişletmek için genel emperyal politikaya göre hareket etmeye başladı. MÖ 133'te, Hiung-nu, Han'ın Mayi'deki akıncılarını pusuya düşürmek üzere olduğunu fark ettiğinde, çatışma tam ölçekli bir savaşa dönüştü. Han sarayı, Ordos Platosu, Hexi Koridoru ve Gobi Çölü'nde bulunan bölgelere, bu bölgeleri ele geçirmek ve Hiung-nu'yu bu bölgelerden uzaklaştırmak için bu bölgelere birkaç askeri sefer düzenlemeye karar verdi. Daha sonra savaş, Batı Bölgeleri'nin birçok küçük devletine doğru uzadı. Savaşların doğası zamanla değişti ve batılı devletler üzerindeki toprak mülkiyeti ve siyasi kontrol değişiklikleri sırasında birçok zayiat verildi. Bölgesel ittifaklar da, bir taraf belirli bir bölgede diğerine üstünlük kazandığında, bazen zorla da olsa değişme eğilimindeydi.

Han İmparatorluğu sonunda kuzey göçebeleri üzerinde galip geldi ve savaş, Han İmparatorluğu'nun siyasi etkisinin Orta Asya'ya derinlemesine yayılmasına olanak sağladı. Hiung-nu için durum kötüleştikçe, iç çatışmalar yaşandı ve sonunda iki gruba ayrılan konfederasyonu daha da zayıfladı. Güney Hiung-nu Han İmparatorluğu'na boyun eğdi, ancak Kuzey Hiung-nu direnmeye devam etti ve sonunda Han İmparatorluğu ve onun vasallarından gelen seferler ve Siyenpiler gibi Donghu devletlerinin yükselişi ile batıya doğru genişledi. Hakimiyet sağlamak için çeşitli küçük devletler üzerindeki fetihleri ve birçok büyük ölçekli savaşı içeren önemli olaylarla belirginleşen savaş, MS 89'da Han İmparatorluğu'nun Hiung-nu devletine karşı tam zaferiyle sonuçlandı.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Savaşan Devletler Çağı'nda, Çin, Zhao ve Yan devletleri, Hiung-nu ve diğer Hu halklarının yaşadığı çeşitli göçebe toprakları ele geçirdi.[5] Bu devletler uzatılmış duvar tahkimatlarıyla yeni sınırlarını güçlendirirler.[6] MÖ 221'de Çin, diğer tüm devletleri ele geçirerek ve tüm ulusu birleştirerek kaotik Doğu Zhou dönemini sona erdirdi. MÖ 215'te Çin Şi Huang, General Meng Tian'a Ordos bölgesinde bulunan Hiung-nu kabilelerine karşı harekete geçmesini ve Ordos Platosu'nda bir sınır bölgesi kurmasını emretti.[7] Hiung-nu'nun potansiyel bir tehdit oluşturduğuna inanan imparator, imparatorluğunu genişletmek amacıyla Hiung-nu'ya karşı önleyici bir saldırı başlattı.[7] O yılın ilerleyen günlerinde (MÖ 215), General Meng Tian, Hiung-nu'yu yenmeyi ve onları Ordos bölgesinden uzaklaştırmayı başardı ve sonuç olarak bölgedeki toprakları ele geçirdi.[8] Meng'e karşı uğradıkları yenilgiden sonra, Teoman Şanyu ve halkı Moğol Platosu'na kaçtı.[9] Fusu (Çin Prensi) ve General Meng Tian, Suide'deki bir garnizonda konuşlandırıldı ve kısa bir süre sonra Çin, Yan ve Zhao Devletleri tarafından inşa edilen eski duvarlarla birleştiren savunma duvarlarının inşasına başladı.[10] Müstahkem duvarlar Liaotung'dan yeni ele geçirilmiş olan Ordos bölgesini çevreleyen Lintao'ya kadar uzanıyordu[8] böylece Çin Hanedanı'nı Hiung-nu ve diğer kuzey göçebe insanlara karşı koruyabiliyordu.[6] Kuzeye doğru genişleme nedeniyle, Çin Hanedanı'nın Hiung-nu'ya karşı oluşturduğu tehdit, nihayetinde birçok kabilenin bir konfederasyona doğru uzanan bir devlet oluşumuna yol açtı.[5]

Bununla birlikte, Çin Şi Huang'ın ani ölümünden sonra, Çin Er Shi'nin kısa saltanatı sırasında ortaya çıkan siyasi yolsuzluk ve kaos, çeşitli Çin karşıtı isyanlara yol açacak ve sonunda Çin Hanedanı'nın çöküşünü meydana gelecekti. Daha sonra çeşitli kadim devletler arasında büyük bir iç savaş patlak verdi ve Liu Bang sonunda bu çatışmadan zaferle çıktı ve Han Hanedanı'nı kurdu. Çin ve Han arasındaki geçiş yıllarında, Çinliler esas olarak uluslarının içlerine odaklanırken, Hiung-nu, duvarın kuzeyindeki toprakları geri alma fırsatını yakaladı.[5] Hiung-nu sık sık Han sınırına akınlar gerçekleştirdi ve sınır bölgeleri üzerinde önemli siyasi etkiye sahip bir konuma geldi.[11] Buna karşılık, İmparator Gaozu, MÖ 200'de Hiung-nu'ya karşı bir Han ordusu kurdu ve Mete Şanyu'nun süvarileri tarafından pusuya düşürülmeden önce onları Pingcheng'e (bugünkü Datong, Şansi) kadar takip etti.[11] Han kampı Hiung-nu tarafından kuşatıldı, ancak İmparator Gaozu yedi gün sonra kaçtı.[12] O an için askeri bir çözümün mümkün olmadığını anlayan İmparator Gaozu, Liu Jing'i Mete Şanyu ile barış görüşmene gönderdi.[12] MÖ 198'de, Han ve Hiung-nu arasında bir evlilik ittifakı kuruldu[12] ancak sınır bölgelerindeki akınlar devam ettiği için ittifa, etkili olmaktan çok uzaktı.[13][14][15]

Süreç[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıç[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Mayi Muharebesi
Han Hanedanı'nın İmparator Wu'nun hükümdarlığı altında genişlemesi (MÖ 141-87)

İmparator Wu'nun saltanatı sırasında, Han Hanedanı gelişiyordu ve ulusal hazinede büyük fazlalıklar biriktirmişti.[16] Bununla birlikte, Han Hanedanı'nın sınırına doğru gerçekleşen sürekli Hun akınlarının yükü altında kalan imparator, saltanatının başlarında Hiung-nu ile barışı korumak için seleflerinin politikalarını terk etti.[17] MÖ 136'da, kuzey sınırına yakın Hiung-nu akınlarının devam etmesinden sonra, İmparator Wu bir saray konferansı düzenledi.[18][19] Hiung-nu'ya karşı savaşı destekleyen kesim, belirsiz bir seferde mali kaynakları zorlamaktan endişe edenler için bir uzlaşma yaparak çoğunluğun fikrini değiştirmeyi başardı: Mayi yakınlarındaki sınır boyunca gerçekleşen bir çatışmada, Han kuvvetleri onu ortadan kaldırmak ve Xiongnu için siyasi kaosa neden olmak için Çun-Çen Şanyu'yu zenginlik ve iltica vaatleriyle cezbedecekti.[18][19] İmparator Wu, MÖ 133'te Hiung-nu'ya karşı askeri seferler başlattı.[20][21]

MÖ 133'te, Şanyu[a] liderliğindeki Hiung-nu kuvvetleri Mayi'de bir tuzağa düşürülürken, yaklaşık 300.000 askerden oluşan bir Han ordusu Hiung-nu'ya karşı pusuya düştü.[21] Wang Hui (王恢) bu seferi yönetti ve Hiung-nu tedarik rotasına saldırmak amacıyla Dai'den ilerleyen 30.000 kişilik bir kuvvete komuta etti.[22] Han Anguo (韓安國) ve Gongsun He (公孫賀) kalan güçlere komuta etti ve Mayi'ye doğru ilerledi.[22] Çun-Çen Şanyu 100.000 kişilik ordusunu Mayi'ye doğru yönetti, ancak mevcut koşullar kendisinin sürekli endişe duymasına neden olmaktaydı.[22] Pusu başarısız olduğunda, Çun-Çen Şanyu bir tuzağa düşmek üzere olduğunu fark ettiği için, kuzeye geri döndüğünde, barış bozuldu ve Han Sarayı tam ölçekli bir savaşa girmeye karar verdi.[19][23][24] Bu savaşın ışığında, Hiung-nu, Han sarayının savaşa girme niyetinin farkına vardı.[21] Bu noktada Han Hanedanı siyasi, askeri ve ekonomik olarak uzun süredir konsolide haldeydi ve imparatorluk sarayında giderek artan bir şekilde savaş yanlısı bir hizip tarafından yönetiliyordu.[25]

Kuzey sınırında çatışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 129 sonbaharında, 40.000 süvariden oluşan bir Han kuvveti, Hiung-nu halkının ticaret için ziyaret ettiği sınır pazarlarında Hiung-nu'ya sürpriz bir saldırı başlattı.[26] MÖ 128'de General Wei Qing, 30.000 askerini Yanmen'in kuzeyindeki bölgelerde savaşa götürdü ve galip geldi.[27] Ertesi yıl (MÖ 127), Hiung-nu, Liaoxi'yi işgal ederek şehrin valisini öldürdü ve Yanmen'e doğru ilerledi.[28] Han Anguo 700 adamı seferber etti, ancak yenildi ve Yuyang'a çekildi.[28] Bundan sonra, Wei Qing bir kuvvetle hareket etti ve bazı Hiung-nu birliklerini ele geçirdi ve Hiung-nu'nun ana kuvvetinin geri çekilmesine neden oldu.[28] Bu arada, Li Xi sınır boyunca bir kuvvet yönetti ve ayrıca Hiung-nu birliklerinin bazılarını ele geçirdi.[28]

Han imparatorluğunun erken seferleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Han İmparatoru Wu

MÖ 127 ve 119 yılları arasında İmparator Wu, generaller Wei Qing ve Huo Qubing'e Hiung-nu'ya karşı birkaç büyük ölçekli bir askeri sefer yürütmelerini emretti.[21] On binlerce askerin katıldığı öncü seferler sonucunda, General Wei Qing MÖ 127'de Hiung-nu'dan Ordos Çölü bölgesini ele geçirdi ve General Huo Qubing onları MÖ 121'de Qilian Dağları'ndan kovdu ve birçok Hiung-nu soylusunun teslim olmasını sağladı.[29][30] Han sarayı ayrıca MÖ 124, MÖ 123 ve MÖ 119'da Moğolistan'a 100.000'den fazla askerden oluşan birlikler gönderdi[31] ve Hiung-nu topraklarının merkezine saldırdı. Bu MÖ 127-119 seferlerinin başarılarının ardından, İmparator Wu, iki generali başarılarından dolayı yoğun bir şekilde övdüğü fermanlar yazdı.[32]

Ordos Platosu[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 127'de General Wei Qing, Ordos bölgesini işgal etti ve bölgenin tam kontrolünü geri aldı.[33][34] O yılın başlarında, Ordos'taki Hiung-nu'yu işgal etmek için Yunzhong'dan Longxi'ye doğru yola çıkmıştı.[26] Fetihten sonra Ordos'a yaklaşık 100.000 kişi yerleştirildi.[26] Bölgede Wuyuan ve Shuofang olmak üzere iki komutanlık kuruldu.[26][35] Eski Çin surları kontrollerindeyken Han, surları onarmak ve genişletmek için yola çıktı[36] MÖ 126'da Hiung-nu, Dai, Dinxiang ve Shang'a baskın yapmak için her biri 30.000 askerden oluşan üç kuvvet gönderdi.[33] Aynı yıl (MÖ 126), General Wei Qing 30.000 adamla Gaoque'dan Moğolistan'a ilerledi ve Tuqi Kralı'nın[b] Hiung-nu güçlerini bozguna uğrattı ve 10 kabile şefi ile birlikte 15.000 adamı ele geçirdi.[37] MÖ 126 sonbaharında, Hiung-nu bir kez daha Dai'ye baskın düzenledi; birçok esir ele geçirdi ve bir Han askeri komutanını öldürdüler.[37]

Gobi Çölü (güney)[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 123 baharında General Wei Qing, Hiung-nu'ya saldırmak için bir orduyla Moğolistan'a doğru yola çıktı; Dingxiang'a zafer kazanmış olarak geri döndüler.[38] İki ay sonra, Han ordusu tekrar Hiung-nu'ya doğru ilerledi, ancak bu sefer Hiung-nu, Han kuvvetleri tarafından işgale uğratıldı.[38] Ancak bundan sonra, Han Hanedanı'nın üstlendiği askeri seferler nedeniyle, Hiung-nu başkentlerini taşıdı ve Gobi Çölü'nün uzak kuzey bölgelerine çekildi.[38]

Hexi Koridoru[değiştir | kaynağı değiştir]

Dunhuang'da bir Han'ın sıkıştırılmış toprak gözetleme kulesinin kalıntıları

Hexi Savaşı'nda (MÖ 121), Han kuvvetleri Hiung-nu'ya karşı büyük bir ağlubiyet aldı.[39] İmparator Wu, Hexi Koridoru üzerinde sıkı bir kontrol sağlamak istedi ve Hiung-nu'yu bölgeden temizlemek için büyük bir askeri saldırı başlatmaya karar verdi.[36] Sefer MÖ 121'de General Huo Qubing tarafından gerçekleştirildi.[40] O yıl Longxi'den ayrılan General Huo Qubing, Hiung-nu'dan Yanzhi ve Qilian sıradağlarını ele geçirerek beş Hiung-nu krallığı boyunca hafif süvarilere liderlik etti.[26]

MÖ 121 baharında, Huo Longxi'den yola çıktı ve Yanzhi Dağları'nın ötesinde Xiutu Kralı'nın (休屠王) topraklarına ilerledi.[41] Yaklaşık 18.000 Hiung-nu süvarisi esir düştü veya öldürüldü.[41]

O yaz (MÖ 121), Huo, Qilian Dağları'ndaki bölgeleri işgal etmek amacıyla Anshan Çölü'ne doğru ilerledi.[41] Qilian Dağları'nda, Han'a karşı gerçekleştirilen savaşta Hunye Kralı'nın (渾邪王), 30.000'den fazla askeri öldürüldü, 2800 askeri esir alındı.[42]

Büyük kayıplardan perişan duruma düşen ve Hiung-nu Şanyusu'nun gazabından korkan Xiutu Kralı ve Hunye Kralı, General Huo Qubing'in Han güçlerine teslim olmayı planladı.[43] Ancak, Xiutu Kralı aniden fikrini değiştirdi ve takipçileriyle birlikte kaçtı.[43] General Huo Qubing ve Hunye King, Xiutu'yu ve 8000 askerini takip etti ve öldürdü.[43] Sonunda, Hunye Kralı ve 40.000 Hiung-nu askeri teslim oldu,[26][39][42][43] bu da Hunye ve Xiutu'nun Hiung-nu kabilelerinin Han imparatorluğunun yönetimine boyun eğmesine yol açtı.[44][45] Bir dizi zafer sonucunda, Han, Hexi Koridoru'ndan Lop Nur'a kadar uzanan bir bölgeyi ele geçirdi ve böylece Hiung-nu'yu Qiang müttefiklerinden ayırdı.[46] MÖ 111'de, büyük bir Qiang-Hiung-nu müttefik kuvveti Hexi Koridoru'ndan püskürtüldü.[47] Bundan sonra, Hexi Koridoru'nda Han yerleşimcilerinin yaşadığı Jiuquan, Zhangye, Dunhuang ve Wuwei olmak üzere dört komutanlık kuruldu.[46][47]

Gobi Çölü (kuzey)[değiştir | kaynağı değiştir]

 

Batı Han döneminden (MÖ 202 - MS 9) Çin süvari ve piyadelerinin boyalı seramik heykelleri

Mobei Savaşı (MÖ 119) sonucunda, Han kuvvetleri Gobi Çölü'nün kuzey bölgelerini işgal etti.[39] MÖ 119'da, Han generalleri Wei Qing ve Huo Qubing tarafından yönetilen iki ayrı keşif kuvveti, Hiung-nu'ya doğru harekete geçti.[39][48] İki general, Şanyu'yu Gobi Çölü'nün kuzeyinden kaçmaya zorladıkları Khangai Dağları'na doğru başlatılan bir sefer düzenledi.[29][49] İki kuvvet birlikte 100.000 süvari,[50][51] 140.000 at,[50][51] ve birkaç yüz bin piyadeden oluşuyordu.[51] Bu birlikle Hiung-nu'nun ana kuvvetinin peşinde çöle doğru ilerlediler.[21] Askeri sefer, Hiung-nu'nun Gobi Çölü'nden sürüldüğü Hiung-nu'ya[52] karşı gerçekleşen büyük bir Han askeri zaferiydi.[53] Hiung-nu kayıpları 80 ila 90 bin asker arasında değişirken, Han kayıpları 20 ila 30 bin asker arasında değişiyordu.[54] Sonrasında, Han kuvvetleri sefer sırasında yaklaşık 100.000 at kaybetmişti.[54]

Bu sefer sırasında, Huo Qubing'in seçkin birlikleri, Yucheng'deki Lu Bode'nin güçleriyle bağlantı kurmak için Dai'den yola çıktılar, ardından daha da ilerlediler ve Solun Kralı Tuqi[c] ve ordusuyla çatışmaya girdiler.[54] Huo Qubing'in ordusu düşmanlarını kuşattı ve Solun Tuqi Kralı da dahil olmak üzere[55] 70.000 Hiung-nu'yu öldürdü.[39] Daha sonra, tarihi Han zaferini sembolize etmek için Khentii Dağları'na vardığında bir dizi ritüel gerçekleştirmeye devam etti, ardından arayışını Baykal Gölü'ne kadar sürdürdü.[56]

Dingxiang'dan yola çıkan Wei Çing'in ordusu, Yizhixie Şanyu'nun ordusuyla karşılaştı.[50] Wei Çing birliklerine ağır zırhlı savaş arabalarını halka şeklinde düzenlemelerini emretti,[50] okçular, arbaletçiler ve piyadelerin Hiung-nu'nun süvari saldırılarından korunmasını sağlayan ve Han birliklerinin menzilli silahlarının avantajlarını kullanmalarına olanak sağlayan arabalı kaleler inşa etti. Diziyi herhangi bir Hiung-nusaldırısına karşı güçlendirmek için 5000 kişilik bir süvari konuşlandırıldı.[54] Hiung-nu, Han kuvvetlerini 10.000 kişilik bir öncü süvari ile sıkıştırdı.[57] Bir kum fırtınası savaş alanını örttüğü için, savaş alacakaranlığa kadar bir çıkmaza dönüştü.[57] Daha sonra, Wei Çing ana güçlerini gönderdi ve Hiung-nu'yu yendi.[54] Han süvarileri düşük görüş mesafesini siper olarak kullandı ve Hiung-nu ordusunu her iki yandan da kuşattı, ancak Yizhixie Şanyu ve bir birlik birliği yardı ve kaçtı.[54]

Batı Bölgeleri üzerinde kontrol[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Çi-çi Savaşı

 

Fergana'dan getirilen ünlü "göksel" ve "kan terleyen" atları temsil eden Gansu'nun Uçan Atı[58]

Han'ın MÖ 121'de Hexi Koridoru'nu ele geçirmesiyle, Tarım Havzası'ndaki şehir devletleri, çok fazla bağlılık değişikliği ile savaşın şiddetli saldırısı arasında kaldılar.[59] Yerel kralların Han Hanedanı'na boyun eğmesini sağlamak için gerçekleştirilen birkaç Han askeri seferi vardı; Han, stratejik amaçlar için bölgelerin kontrolünü ele geçirirken, Hiung-nu'nun bölgelere bir gelir kaynağı olarak ihtiyacı vardı.[59][60] Han Hanedanı ile devam eden savaş nedeniyle, Hiung-nu, Tarım Havzası kent merkezlerinden daha fazla zanaat ve tarımsal gıda maddesi çıkarmak zorunda kaldı.[61] MÖ 115'e gelindiğinde, Han, eski Çin tahkimatlarını Lingju'dan Dunhuang'ın batısındaki bölgeye genişletirken, Jiuquan ve Wuwei'de komutanlıklar kurmuştu.[21] MÖ 115'ten 60'a kadar, Han ve Hiung-nu, bu devletler üzerinde kontrol ve nüfuz için rekabet ettiler,[62] bu devletler, Hiung-nu'ların gücünün düşüşüyle birlikte Han Hanedanı'nın doğu Orta Asya üzerindeki gücünün yükselişine şahitlik etti.[63] Han Hanedanı, MÖ 108 ile 101 yılları arasında Loulan, Jushi (Turfan), Luntai (Bügür), Dayuan (Fergana) ve Kangju (Soghdiana) devletlerini haraç olarak teslim etti.[64][65] Dunhuang'a kadar uzanan uzun duvarlı savunma hattı, insanları korudu, kervanları ve birlikleri Orta Asya'ya ve Orta Asya'dan yönlendirdi ve Hiung-nu'nun müttefikleri olan Qiang halkından ayrılmalarına yol açtı.[66]

MÖ 115'te Zhang Qian, Hiung-nu'ya karşı askeri ittifakları güvence altına almak için bir kez daha Batı Bölgeleri'ne sefere çıktı.[67][68] Usun gibi Orta Asya'daki çeşitli devletleri araştırmaya çalıştı.[67] Amacına ulaşamadan geri döndü, ancak daha önceki seferlerinde olduğu gibi Batı Bölgeleri hakkında değerli bilgiler edindi.[68] İmparator Wu, Zhang'dan Fergana'nın büyük ve güçlü atları hakkında raporlar aldı.[69] Bu atlar "göksel atlar"[69][70] veya "kan terleyen atlar" olarak biliniyordu.[70] Zhang, bu atlardan bazılarını Han Hanedanı'na geri getirdi.[68] İmparator, atların Hiung-nu ile savaşmak için çok önemli olduğunu düşündü.[70] Fergana merkezli bir ulus olan Dayuan Krallığı'nın Han Hanedanı'na atlar vermeyi reddetmesi ve bir Han elçisinin infazı çatışmaya yol açtı;[71] Han kuvvetleri MÖ 101'de Dayuan'a boyun eğdirdi.[67][72] Bu kötü durumun farkında olan Hiung-nu, Han ilerlemesini durdurmaya çalıştı, ancak sayıca azdılar ve yenilgiye uğradılar.[73]

General Zhao Ponu (趙破奴), MÖ 108'de, Batı Bölgeleri'nde Hiung-nu'nun kritik bir ekonomik ve askeri kalesi olan Jushi'yi (Turfan) işgal etmek için bir sefere gönderildi.[73] Bölgeyi ele geçirdikten sonra, Han güçleri Jushi'nin kontrolünü yeniden kazanmak için tüm Hiung-nu saldırılarını püskürttü.[73] Kral Angui, Loulan tahtına geçtiğinde, Batı Bölgeleri'nin en doğusundaki devlet olan krallık, Han'a karşı giderek daha fazla endişe duymaya başladı.[74] Politikaları, geçen Han elçilerinin öldürülmesine izin vermek ve Han askeri lojistiğini ortaya çıkarmak gibi, Hiung-nu'ya karşı biraz Han karşıtı ve destekleyici hale geldi.[74][75] MÖ 77'de Kral Angui, Han elçisi Fu Jiezi'yi kabul etti ve pek çok gıpta edilen hediyeler getirme kisvesi altında gelen elçi adına bir ziyafet verdi.[74] Ziyafet sırasında, Fu Jiezi, Loulan hükümdarının Fu Jiezi'nin iki subayı tarafından öldürülmesi için bir bahane olan Kral Angui ile özel bir görüşme talep etti.[74] Korku çığlıkları arasında Fu Jiezi ihtar ilan etti[d] ve ölü kralın kafasını kesti.[74] Han sarayı, Han'ın müttefiki olan Weituqi'ye kardeşinin ölümünü bildirdi, ona Chang'an'dan Loulan'a kadar eşlik etti ve onu, Shanshan olarak yeniden adlandırılan krallığın yeni hükümdarı olarak atadı.[74][76] Bundan sonra, kraliyet koltuğu, Hiung-nu etkisi alanının dışında, Shanshan'ın (bugünkü Kağılık veya Çakılık) güney bölgelerine taşındı.[75]

Hiung-nu, Han hanedanı memurları ve yanlarına iltica eden yetkililerle evlilik ittifakları uyguladı. Şanyu'nun (Hiung-nu hükümdarı) ablası, Han hanedanına hizmet eden Xi Markisi Hiung-nu Generali Zhao Xin ile evliydi. Şanyu'nun kızı, teslim olup kaçtıktan sonra Han Çinli General Li Ling ile evlendi.[77][78] Yenisey Kırgız Kağanları, Li Ling'in soyundan geldiklerini iddia ettiler. Hiung-nu'ya iltica eden bir diğer Han Çinli General, aynı zamanda Chanyu'nun bir kızıyla evli olan Li Guangli idi.

Hiung-nu'nun düşüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Şahlanan bir atın (önde) ve at sırtında (arka planda) bir süvarinin seramik heykelleri, Doğu Han dönemi (MS 25-220)

Hiung-nu'ya karşı gerçekleştirilen seferler sonucunda verilen birçok kayıp nedeniyle, kısa sürede isyan patlak verdi ve eski köleleştirilmiş insanlar silahlandı.[79] MÖ 80 civarında, Hiung-nu sert bir seferle Usun'a saldırdı ve kısa süre sonra Usun hükümdarı Han Hanedanı'ndan askeri destek istedi.[80] MÖ 72'de Wusun ve Han'ın ortak güçleri Sağ Luli Kralı'nın[e] topraklarını işgal etti.[79] Savaştan sonra şehirleri yağmalanmadan önce yaklaşık 40.000 Hiung-nu vatandaşı ve hayvanları ele geçirildi.[79] Ertesi yıl, çeşitli kabileler tüm cephelerden Hiung-nu topraklarını işgal etti ve baskın düzenledi; Batıdan Usun, kuzeyden Dingling ve doğudan Wuhuan.[79] Han kuvvetleri beş kol halinde yola çıkmış ve güneyden istilaya başlamıştı. Hanshu'ya göre, bu olay Hiung-nu düşüşünün başlangıcını ve konfederasyonun dağılışını işaret etmektedir.

Hiung-nu içindeki anlaşmazlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Hiung-nu'nun ekonomik ve askeri durumu kötüleştikçe, Huyandi Şanyu (MÖ 85-69) ve Xulüquanqu Şanyu (MÖ 68-60) dönemlerinde Hiung-nu barışı yenilemeye istekliydi, ancak Han sarayu sadece bir seçenek sundu, haraç ödemesi.[81] Xuluquanqu Şanyu'nun MÖ 60'taki ölümünden sonra[82] MÖ 57'de arka arkaya bir Hiung-nu iç savaşı patlak verdi ve bu sürecin sonucunda Hiung-nu konfederasyonunu birçok rakibin saldırısı sonucunda tamamen parçalandı.[83] Sonunda, sadece Çi-çi Yabgu ve Ho-han-ye Tanhu iktidar mücadelesinden kurtuldu.[84] Çi-çi Yabgu (MÖ 56-36), rakibi Ho-han-ye Tanhu'ya (MÖ 58-31) karşı ciddi kayıplar verdikten sonra, Ho-han-ye ve destekçileri askeri koruma talep edip Han vasalı olup olmayacaklarını tartıştılar.[85] MÖ 53'te Ho-han-ye bu fikri olumlu karşıladı ve Han Hanedanı'nın saltanatına teslim oldu.[85][86][87]

General Chen Tang ve Koruyucu General Gan Yanshou, Han sarayının açık izni olmadan hareket ederek, MÖ 36'da başkentinde (bugünkü Taraz, Kazakistan) Çi-çi Yabgu'yu öldürdü.[88][89] İnisiyatifi ele alan Chen Tang, iki kolda 40.000 askerin seferber edilmesine olanak sağlayan bir imparatorluk kararnamesi çıkardı.[90] Han kuvvetleri, Çi-çi Yabgu'nun kuvvetlerini kuşattı ve yendi ve daha sonra yabgunun kafasını kesti.[90] Başı Han'ın başkenti Chang'an'a gönderdi.[91] Chang'an'a döndüklerinde, iki memur, bir kararname çıkarmak için yasal soruşturmalarla karşı karşıya kaldılar, ancak affedildiler.[92] Chen ve Gan mütevazı ödüller aldı, ancak Han sarayı bu olayın emsal teşkil etmesi nedeniyle bunu yapmakta isteksizdi.[88][89]

Gücün çöküşü[değiştir | kaynağı değiştir]

MS 74'te General Ban Chao (solda) Kaşgar Kralı Douti'yi ele geçirdi ve onun yerine Zhong adı verilen Kral Yule'yi (sağda) geçirdi.

MS 9'da, Han yetkilisi Wang Mang, Han tahtını gasp etti ve Xin olarak bilinen yeni bir Çin hanedanının kurulduğunu ilan etti.[93] Hiung-nu'yu alt düzeyde vasallar olarak gördü ve ilişkiler hızla bozuldu.[94][93] MS 10-11 kışında, Wang kuzey sınırı boyunca 300.000 asker topladı ve bu da Hiung-nu'yu büyük ölçekli saldırılar başlatmaktan geri adım atmaya zorladı.[94][95] Han yönetimi MS 25 Ağustos'ta İmparator Guangwu'nun hakimiyeti yeniden tesis edilmiş olsa da[96] Tarim Havzası üzerindeki hakimiyeti zayıflamıştı.[97] Hiung-nu bu durumdan yararlandı ve Batı Bölgeleri üzerinde kontrol kazandı.[98][99]

MÖ 1. yüzyılın ilk yarısında, Hiung-nu liderliği için, Han Hanedanı'nın Batı Bölgeleri üzerindeki kontrolünü yeniden tesis etmesine olanak sağlayan birkaç ardıl krize tanık olundu.[100][101] Huduershi Şanyu'nun yerine MS 46'da oğlu Punu (蒲奴) geçti, böylece son Ho-han-ye'nin yalnızca bir Hiung-nu hükümdarının erkek kardeşinin geçerli bir halef olduğu yönündeki emirlerini çiğnedi.[102] Sağın Rizhu Kralı ve Huduershi'nin yeğeni Bi (比) öfkelendi ve MS 48'de sekiz güney Hiung-nu kabilesi tarafından rakip Şanyu ilan edildi.[102] Hiung-nu konfederasyonu, Kuzey Hiung-nu ve Güney Hiung-nu olarak ikiye bölündü ve Bi, MS 50'de Han Hanedanı'nın saltanatına boyun eğdi.[102] Han, 30-40 bin askeri ve kabaca iki veya üç katı nüfusu olan Bi'nin hakimiyeti altındaki Güney Hiung-nu'nun kontrolünü ele geçirdi.[103]

MS 73 ve 102 yılları arasında General Ban Chao, Tarım Havzası'na birkaç sefer düzenledi ve Han'ın bölge üzerindeki kontrolünü yeniden tesis etti.[98] Lop Nur tarafından Shanshan'ın başkentinde, Ban Chao ve adamlarından oluşan küçük bir grup, Shanshan'ı ziyaret eden Kuzey Hiung-nu büyükelçiliğini katletti.[104] Ban Chao, başlarını Shanshan Kralı Guang'a sundu ve bunun üzerine Han'a rehineler gönderdi.[104] Ban Chao, Yutian'a (Hotan) seyahat ettiğinde, Kral Guangde onu nezaketsiz bir şekilde karşıladı.[104] Kralın falcısı krala Ban Chao'nun atını talep etmesi gerektiğini söyledi, bu yüzden Ban Chao falcıyı kendisine hakaret ettiği gerekçesiyle öldürdü.[104] Şahit olduğu acımasızlıktan etkilenen kral, bir Hiung-nu ajanını öldürdü ve Han'a boyun eğmeyi teklif etti.[104] Daha batıya doğru ilerleyen Ban Chao ve grubu Shule'ye ulaştı.[104] Daha önce, Qiuci Kralı Jian, eski kralı tahttan indirmiş ve onun yerine subayı Douti'yi getirmişti.[104] MS 74'te Ban Chao'nun güçleri, hem Kuçar'ın kuklası (Qiuci 龜玆) hem de Hiung-nu'nun müttefiki olan Kaşgar Kralı Douti'yi (Shule 疏勒) ele geçirdi.[105] Yeni rejime yerel muhalifler Han'a destek teklif etmişti.[104] Tian Lü (Ban Chao'nun subayı) Douti'yi esir aldı ve Ban Chao, Zhong'u (yerli hanedanın bir prensi) tahta geçirdi.[104] Ban Chao, hoşgörü konusunda ısrar ederek, Douti'yi zarar görmeden Qiuci'ye geri gönderdi.[104]

MS 73'te General Dou Gu ve ordusu Jiuquan'dan ayrıldı ve Kuzey Hiung-nu'ya doğru ilerledi, Kuzey Hiung-nu'yu yendi ve Kumul'da bir garnizon kurmadan önce onları Barköl Gölü'ne kadar takip etti.[106] MS 74'te Dou Gu, Turfan'ı Hiung-nu'dan geri aldı.[106] Han seferleri, Kuzey Hiung-nu'nun Çungarya'ya geri çekilmesiyle sonuçlanırken, Ban Chao tehdit etti ve Tarım Havzası'ndaki şehir devletlerini bir kez daha Han Hanedanı'na teslim olmaya çağırdı.[98] MS 74'te, Jushi Kralı, Hiung-nu'nun Han güçlerine karşı koyamaması nedeniyle General Dou Gu komutasındaki Han güçlerine boyun eğdi.[105]

Daha sonraki yıl (MS 74), Karaşehir (Yanqi 焉耆) ve Kuçar krallıkları Han Hanedanı'na teslim olmak zorunda kaldılar.[105] Dou Gu, MS 74'te Hiung-nu'yu Turfan'dan tahliye edebilmiş olsa da, Kuzey Hunlar kısa süre sonra Bogda Dağları'nı işgal ederken, Karaşehir ve Kuçar'dan gelen Müttefikleri Koruyucu General Chen Mu ve adamlarını öldürdü.[107] Sonuç olarak, Hami'deki Han garnizonu, MS 77'de geri çekilmek zorunda kaldı ve MS 91'e kadar yeniden kurulmadı.[107][108]

Son aşamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Altay Dağları Muharebesi

  MS 89'da General Dou Xian, Kuzey Hiung-nu'ya karşı bir Han seferine öncülük etti.[109][110] Ordu üç büyük kol halinde Jilu, Manyi ve Guyang'dan ilerledi. 89 yazında, toplam 40.000 askerden oluşan kuvvetler Zhuoye Dağı'nda toplandı.[111] Seferin sonuna doğru, Dou'nun güçleri Kuzey Şanyu'yu Altay Dağları'na kadar kovaladı, 13.000 Hiung-nu savaşçısını öldürdü ve 81 kabileden 200.000 Hiung-nu üyesinin teslim olmasını kabul sağladı.[109][110] 2000 kişilik hafif bir süvari Hami'deki Hiung-nu'ya doğru yola çıktı ve bölgeyi onlardan aldı.[109] General Dou Xian, birlikleriyle Kuzey Hiung-nu topraklarının kalbine zaferle ilerleyerek yürüdü ve Han'a dönmeden önce Yanran Dağı'ndaki zaferin anısına bir yazıt kazıdı.[111] MS 89 seferindeki Han zaferi, Hiung-nu devletinin yıkılmasıyla sonuçlandı.[112] 2017 yılında, ortak bir Çin-Moğol arkeolojik keşif gezisi, Orta Moğolistan'ın Khangai Dağları'ndaki Yanran Yazıtını yeniden ortaya çıkardı.[113]

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı ticaret yollarından Soğdlu bir kervan liderinin Doğu Han seramik heykelciği

MS 90'da General Dou Xian, Wuwei'de kamp kurmuştu.[3] 2000 hafif süvari ile Yarbay Yardımcısı Yan Pan'ı Batı Bölgelerindeki son Hiung-nu savunmasını kırmak, Yiwu'yu ele geçirmek ve Jushi'yi teslim almak için gönderdi.[3] Binbaşı Liang Feng, Kuzey Şanyu'yu ele geçirmesi için gönderildi, bunu başardı, ancak Dou Xian zaten kampı kırıp Çin'e döndüğü için onu geride bırakmak zorunda kaldı.[3] MS 90'ın onuncu ayında, Dou Xian, bir sonraki ay Han sarayına şahsen teslim olmak istediği için Kuzey Şanyu'nun planladığı seyahat için hazırlık yapmasına yardım etmeleri için Liang Feng ve Ban Gu'yu gönderdi.[3]

Ancak, bu asla Dou Xian'ın Güney Hiung-nu'dan General Geng Kui ve Shizi'yi 8000 hafif süvari ile Heyun'da (河雲), MS 90'da Kuzey Chanyu'ya saldırmak için göndermesiyle olmadı.[114] Han kuvvetleri Zhuoye Dağları'na vardığında, Heyun'a doğru hızlı bir kıskaç hareketi başlatmak için ağır ekipmanlarını geride bıraktılar.[114] Geng Kui doğudan Khangai Dağları ve Ganwei Nehri (甘微河) üzerinden saldırırken, Shizi batıdan Batı Gölü (西海) aracılığıyla saldırdı.[114] Buna çok şaşırdığı söylenen Kuzey Şanyu bir karşı saldırı başlattı, ancak ailesini ve mührünü geride bırakırken kaçmak zorunda kaldı.[114] Han 8000 kişiyi öldürdü ve birkaç bin kişiyi esir aldı.[114] MS 91'de General Geng Kui ve Binbaşı Ren Shang 800 kişilik hafif bir süvari ile Juyan Gol (Juyansai) üzerinden Kuzey Şanyu'nun kamp kurduğu Altay Dağları'na doğru ilerledi.[114] Altay Dağları Muharebesi'nde 5000 Hiung-nu adamını katlettiler ve bilinmeyen bir yere kaçana kadar Kuzey Şanyu'yu takip ettiler.[114] MS 91'e gelindiğinde, Kuzey Hiung-nu'nun son kalıntıları batıya, İli Nehri vadisine doğru göç etmişti.[115]

Yaklaşık MS 50'den beri Ordos bölgesinde yer alan Güney Hiung-nu, Han Hanedanı'nın sınırları içinde yarı bağımsız kollar olarak kaldı.[116] MS 88'de Güney Şanyu'dan Han sarayına[f] gösterdiği gibi, geçimleri için Han Hanedanı'na bağımlıydılar.[117] Hiung-nu'ya karşı askeri başarıların ardından General Ban Chao Batı Bölgeleri Himayesi pozisyonuna terfi etti ve MS 91'de Kuçar'da konuşlandırıldı.[118] Uzak sınırda, Ban Chao, MS 91'den itibaren Batı Bölgeleri üzerindeki mutlak Han kontrolünü yeniden sağladı.[109]

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Askeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı Han dönemine tarihlenen, günümüz Xi'an yakınlarındaki General Huo Qubing'in mezarından bir <i id="mwAx4">Hiung-nu Askerine Basan At</i> (馬踏匈奴) heykeli

Chao Cuo, İmparator Wen'e Han ordularının kuzeydeki göçebe Hiung-nu'ya karşı koymak için süvari merkezli bir orduya sahip olması gerektiğini öneren ilk bilinen bakanlardan biriydi, çünkü Han orduları hala esas olarak süvari ve savaş arabalarının destekleyici bir rol oynadığı piyadeydi.[119] O, "barbarları barbarlara saldırmak için kullanma" politikasını, yani, teslim olan Hiung-nu ve diğer göçebe kabileleri Han ordusuna dahil etmek, özellikle Han İmparatorluğu'nun sınırlarında yaşayan farklı göçebelerin bağımlı devletlerinin kurulmasıyla nihayetinde kabul edilen bir öneriyi savundu.[120]

MÖ 169'da tahta sunduğu Guard the Frontiers and Protect the Borders başlıklı bir muhtırada, Chao, Hiung-nu ve Han savaş taktiklerinin göreceli güçlerini karşılaştırdı.[121] Han orduları ile ilgili olarak, Chao, Hiung-nu atlılarını daha iyi atları, atlı okçulukta daha iyi olmaları ve sert iklimlere daha iyi dayanabilmeleri nedeniyle engebeli araziler için daha iyi hazırlanmış olarak kabul etti.[122][123] Bununla birlikte, düz ovalarda, Hiung-nu süvarilerini, özellikle Han şok süvarileri ve savaş arabaları ile karşı karşıya kaldığında, Hiung-nu'nun kolayca dağılmasından dolayı daha zayıf görüyordu.[122] Hiung-nu'nun üstün teçhizat ve silahlara karşı koyamayacak durumda olduğunu vurguladı.[122] Ayrıca, aksine, Han ordularının disiplinli oluşumlarda savaşmak için daha yetenekli olduğunu kaydetti.[122] Chao'ya göre, Hiung-nu, hafif deri zırhları ve ahşap kalkanları nedeniyle, özellikle uzun menzilli ve uyum içinde olan koordineli ok saldırılarına karşı savunmasızdı.[122][123] Yakın dövüşte atından indiğinde, piyade yeteneğinden yoksun olan Hiung-nu'nun Han askerleri tarafından yok edileceğine inanıyordu.[122][123]

İmparator Jing'in saltanatı sırasında, Han sarayı askeri atlar için yetiştirme programları başlattı ve sınır bölgelerinde Liaodong'dan Beidi'ye kadar uzanan 36 büyük hükûmet merasını kurdu.[124] Atların askeri kullanımına hazırlanırken, askeri eğitim almak için en iyi ırklar seçildi.[124] Hiung-nu, Han hükûmetinin otlaklarına sık sık baskın düzenledi, çünkü askeri atlar, Han ordusu için onlara karşı büyük stratejik öneme sahipti.[124] İmparator Wu'nun saltanatı sırasında, atların sayısı 450.000'in üzerindeydi.[124]

İmparator Wu'nun saltanatının başlangıcında, Han imparatorluğunun, Hiung-nu'ya karşı gelecekteki seferler için gerekli olan 80.000 ila 100.000 süvari içeren 400.000 askerden oluşan daimi bir ordusu vardı.[125] Ancak, MÖ 124'e gelindiğinde, bu sayı 200.000 ila 250.000 süvari dahil olmak üzere toplam 600.000 ila 700.000 askere ulaştı.[125] Hiung-nu'ya ve bunun sonucunda elde edilen fetihlere karşı askeri seferleri sürdürmek için, İmparator Wu ve ekonomik danışmanları, oldukça başarılı olduğu kanıtlanan birçok ekonomik ve mali reform gerçekleştirdi.[125]

MS 14'te Yan Yu, Hiung-nu'ya karşı genişletilmiş askeri seferler yürütmenin zorlukları ile karşılaştı.[62] 300 günlük bir sefer için her Han askerinin 360 litre kuru tahıla ihtiyacı vardı.[62] Bu ağır malzemelerin öküzler tarafından taşınması gerekiyordu, ancak deneyimler bir öküzün çölde yalnızca yaklaşık 100 gün hayatta kalabileceğini gösterdi.[62] Hiung-nu topraklarına girdikten sonra, sert hava, kış için yeterli yakıt taşıyamayan Han askerleri için de çok zor olacaktı.[62] Bu nedenlerle, Yan Yu'ya göre, askeri seferler nadiren 100 günden fazla sürdü.[62]

Hiung-nu'ya karşı batı seferleri için, Han orduları yiyecek kaynaklarını Batı Bölgelerinden temin etti.[126] Bu batılı devletlere ağır bir yük bindirdi, bu nedenle Han sarayı Bugur ve Kurla'da tarım şehirleri kurmaya karar verdi.[126] İmparator Zhao'nun saltanatı sırasında (MÖ 87-74), Bugur'daki tarım şehri, hanedanın batıya doğru genişlemesinin doğal sonucu olan ağır Han askeri varlığını barındıracak şekilde genişletildi.[126] İmparator Xuan'ın saltanatı sırasında (MÖ 74-49), Turfan'daki Hiung-nu'ya karşı askeri seferleri desteklemek için Kurla'daki çiftçi askerleri Koruyucu General Zheng Ji'nin yönetimi altında 1500'e çıkarıldı.[126] Han'ın Turfan'ı ele geçirmesinden hemen sonra Zheng, Turfan'da bir tarım şehri kurdu.[126] Her ne kadar Hunlar, Han'ın askerî güç ve tehditlerle Turfan'ı önemli bir ekonomik üs haline getirmesini engellemeye çalışsa da başarısız oldu.[126]

Diplomasi[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 162'de, Lao Şang Şanyu'nun Hiung-nu birlikleri, Yüeçi'yi işgal etmiş ve anavatanlarından sürmüştü; Şanyu, Yüeçi hükümdarını idam ettirdi ve kafatasını bir içki bardağına dönüştürdü.[60][127] Böylece Han sarayı, askeri bir ittifakı güvence altına almak için Yüeçi'ye bir elçi göndermenin uygun olduğuna karar verdi.[128] MÖ 138'de diplomat Zhang Qian bir elçilik konvoyuyla ayrıldı ve Yüeçi kamplarına doğru yola çıktı.[60][129] Ancak, elçi Hiung-nutarafından yakalandı ve rehin alındı.[60][128] Zhang Qian ve konvoyunun bir kısmı kaçana kadar on yıl geçti.[60][128] Fergana (Dayuan 大宛), Soghdiana (Kangju 康居) ve Baktriya (Daxia 大夏) topraklarına gittiler ve sonunda Ceyhun'un kuzeyindeki Yüeçi güçlerini buldular.[128] Elçi, çabalarına rağmen askeri bir ittifak sağlayamadı.[69][128] Yüeçiler bu yeni topraklara oldukça uzun bir süre yerleştikleri için, Hiung-nu'ya karşı bir savaş başlatmaya neredeyse hiç arzuları yoktu.[69][128] MÖ 126'da Zhang Qian, ulusuna dönmek için Hexi Koridoru'na gitti.[33] Bölgede seyahat ederken, Hiung-nu tarafından yakalandı, ancak bir yıl sonra kaçtı ve MÖ 125'te Çin'e geri döndü.[48]

Hiung-nu birkaç kez barış görüşmesi yapmaya çalıştı, ancak Han sarayı her seferinde Hiung-nu'nun haraç olarak sunulmasından daha azını kabul etmeyeceğini iletti.[130] Han'a bağlı ilişkiler birkaç kısımdan oluşuyordu.[131] İlk olarak, Şanyu veya temsilcisinin gelip Han sarayına saygılarını sunması gerekiyordu.[131] İkinci olarak, veliaht veya prensin rehin olarak Han sarayına teslim edilmesi gerekiyordu.[131] Üçüncüsü, Şanyu, Han imparatoruna haraç sunmak zorundaydı ve karşılığında imparatorluk hediyeleri alacaktı.[131][132] Haraç sistemini kabul etmek, Hiung-nu'nun dış vasal statüsüne indirilmesi anlamına gelirken, evlilik ittifakı iki ulusun eşit devletler olarak kabul edilmesi anlamına geliyordu.[131][132] MÖ 119'da İçihise Şanyu (126-114), Han ile barışçıl ilişkiler kurmayı umarak bir elçi gönderdi.[130] Ancak, Han sarayının şartlarını göz ardı etmesi ve ona bunun yerine bir dış vasal olma seçeneği verdiği için barış müzakereleri sonlandırıldı, bu da İçihise Şanyu'yu çileden çıkardı.[130] MÖ 107'de Wuwei Şanyu (114-105) de barışçıl ilişkilerle müzakere etmeye çalıştı ve hatta sınır baskınlarını durdurdu.[130] Buna karşılık, Han, şartlarını göz ardı etti ve Şanyu'nun varisini, bir kez daha barış müzakerelerinin bozulmasına yol açacak olan Çangan'a rehin olarak göndermesini istedi.[130]

MÖ 53'te Ho-han-ye Şanyu, Han sarayına boyun eğmeye karar verdi.[131] Sağın Tuqi Kralı oğlu Zhulouqutang'ı (朱鏤蕖堂), MÖ 53'te Han sarayına rehin olarak gönderdi.[131] MÖ 52'de, Wuyuan komutanlığındaki yetkililer aracılığıyla, saygılarını sunmak için Han sarayıyla bir görüşme yapmasını resmen talep etti.[131] Böylece, ertesi yıl (MÖ 51), saraya geldi ve Çin Yeni Yılı sırasında İmparator Xuan'a şahsen saygılarını sundu.[131] MÖ 49'da imparatora saygılarını sunmak için ikinci kez Han sarayına gitti.[117] MÖ 53'te Çi-çi Şanyu da oğlunu rehin olarak Han sarayına gönderdi.[133] MÖ 51 ve 50'de, haraç sunmak için sırasıyla Han'a iki elçi gönderdi, ancak kişisel olarak Han sarayına saygılarını sunmak için gelmedi.[133] Bu nedenle, Han sarayı tarafından reddedildi ve bu davranış MÖ 45'te bir Han elçisinin infazına yol açtı.[134] MÖ 33'te Ho-han-ye Şanyu yeniden saygılarını sunmak için Han sarayına geldi.[133] Ziyareti sırasında imparatorun damadı olmayı istedi.[133] İmparator Yuan, onun bu isteği kabul etmek yerine, ona bir saray nedimesi vermeye karar verdi.[133] Böylece, Han sarayı Ho-han-ye Şanyu'nun Lady Wang Zhaojun ile evlenmesine izin verdi.[133][134] Ho-han-ye ve Wang Zhaojun'un oğlu Yituzhiyashi (伊屠智牙師), Hiung-nu Krallığı içindeki Han Hanedanı için yerel bir üye haline geldi.[135] Barışçıl ilişkiler bir an için sağlansa da, Han yetkilisi Wang Mang iktidara geldiğinde bu ilişkiler tamamen çöktü.[103][136]

Güney Şanyu Bi, MS 50'de Han'a boyun eğmeye karar verdiğinde, Han sarayına rehin olarak bir prens oğlu gönderdi ve onlardan imparatorluk fermanını aldığı için Han elçisine boyun eğdi.[137] Doğu Han döneminde, haraç sisteminde, Güney Hiung-nu'yu Han'ın düzenlemesi ve denetimine daha sıkı bir şekilde yerleştiren bazı önemli değişiklikler yapılmıştı.[137] Şanyu'nun her yıl haraç ve bir rehine rehine göndermesi gerekiyordu, bu sırada bir imparatorluk elçisi önceki rehineyi geri götürmek için gönderilecekti.[138] Güney Hiung-nu, imparatorluğun içine kuzey komutanlıklarına yerleştirildi ve yasal davalarında hakemlik yapan ve hareketlerini izleyen bir Han valisi tarafından denetlendi.[139] Kuzey Şanyu olan Punu'nun Han Hanedanı ile barışçıl ilişkiler kurma girişimleri her zaman başarısız oldu, çünkü Kuzey Hiung-nu, Han'ın kol sistemine girmek istemiyordu ve Han sarayı, onları bölmek yerine Güney Hiung-nu ile aynı çizgide ele almakla ilgilenmiyordu.[140]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Han Hanedanı'nın komutanlıkları, MS 2

MÖ 169'da Han bakanı Chao Cuo, İmparator Wen'e sınır savunması ve tarımın önemi hakkında bir muhtıra sundu.[141] Chao, Hiung-nu'yu geçimleri kalıcı yerleşime bağlı olmayan ve sürekli göç eden insanlar olarak nitelendirdi.[142] Bu nedenle, Hiung-nu'nun Han sınırını gözlemleyebileceğini ve belirli bir bölgede çok az asker bulunduğunda saldırabileceğini yazdı.[142] Birlikler destek için harekete geçerse, o zaman çok az birliğin Hiung-nu'yu yenmek için yetersiz olacağını, Hiung-nu'nun o zamana kadar geri çekileceği için birçok birliğin çok geç kalacağını kaydetti.[142] Ayrıca, Hiung-nu'yu harekete geçirmenin büyük bir masrafa mal olacağını, ancak onları dağıttıktan sonra başka bir zaman baskın yapacaklarını da kaydetti.[142] Bu zorlukları ortadan kaldırmak için, Chao Cuo, özünde sınırın güvenliğini sağlamak için kalıcı sakinleri olan askeri-tarım yerleşimlerinin kurulmasını ve teslim olan kabilelerin hudut boyunca Hiung-nu'ya karşı hizmet etmesi gerektiğini öne süren bir öneri hazırladı.[142]

İmparator Wu, Hexi Koridoru'nu ele geçirme kararını verdiğinde, Hiung-nu'yu Batı Bölgelerinden ve Qiang halkından ayırma niyetindeydi.[143] MÖ 88'de, Qiang halkının Xianling kabilesi, Hiung-nu'ya bir elçi gönderdi ve Jiuquan ve Zhangye'deki verimli toprakları kaybettiklerinden memnun olmadıkları için bölgedeki Han'a karşı ortak bir saldırı teklif etti.[143] Han imparatorluğu Hexi Koridoru'nu ele geçirip ilhak etmeden önce, genellikle Hiung-nu ve Qiang arasındaki buluşma yeri olmuştu.[143] MÖ 6'da, Wang Shun (王舜) ve Liu Xin, Jiuquan, Zhangye ve Dunhuang'ın sınır komutanlarının, Qiang halkının o zaman güçlü Chuoqiang kabilesini Hiung-nu'dan ayırmak için İmparator Wu tarafından kurulduğunu kaydetti.[143] Ancak Chuoqiang kabilesi ve kralı, sonunda Han Hanedanı'na boyun eğdi ve Hiung-nu'ya karşı seferlere katıldı.[144]

MÖ 119'da, Hiung-nu, Han orduları tarafından feci bir yenilgiye uğradığında, Şanyu sarayını (bugünkü İç Moğolistan'da bulunuyordu) kuzeydeki başka bir yere taşıdı.[145][146] Bu, Hiung-nu'nun Wuhuan halkından ayrılması istenen sonucu verdi, bu da Hiung-nu'nun Wuhuan'dan birçok kaynağa erişimini engelledi.[145] Han sarayı, Wuhuan'ı haraç korumasına aldı ve bölgeyi Shanggu, Yuyang, Youbeiping (bugünkü Hebei), Liaoxi ve Liaodong (bugünkü Liaoning) olmak üzere beş kuzeydoğu komutanlığına böldü.[147] Wuhuan ile Hiung-nu arasındaki teması önlemek ve onları Hiung-nu faaliyetlerini izlemek için kullanmak için Shanggu'da Wuhuan'ın Albay-Koruyucusu adlı yeni bir ofis kuruldu.[147] Bununla birlikte, Hiung-nu'nun Wuhuan üzerinde önemli askeri ve siyasi etkisi olduğu için, Wuhuan ve Han arasındaki ilişkiler genellikle en iyi durumda gergin kaldığından, Wuhuan üzerindeki etkili Han kontrolü, Batı Han döneminin çoğunda eksikti.[148] Bu, MÖ 78'de, Hiung-nu'nun Wuhuan'a karşı bir sefer yürüttüğü ve General Fan Mingyou'nun (范明友) bir Han ordusunu daha fazla saldırıyı engellemek için yönetmesiyle sonuçlanan bir durumla örneklenebilir.[149] Ordu gelene kadar Hiung-nu'nun ayrıldığını öğrendiklerinde, Han sarayı Fan'ın Wuhuan'a saldırmasını emretti ve Wuhuan'ın yakın zamanda Han topraklarına baskın düzenlediği için 6000 Wuhuan askerini ve üç liderini öldürdü.[149] Sadece MS 49'da, İmparator Guangwu'nun saltanatı sırasında 922 Wuhuan lideri teslim olduğundan, Wuhuan kabilelerinin çoğu, Han Hanedanı'nın haraç sistemi altına girdi.[150] Han sarayı Wuhuan'ı kontrol altına aldı ve buna karşılık Wuhuan kabileleri, Han sınırını Hiung-nuve diğer göçebe halklara karşı korudu.[150][151]

Hunye Kralı MÖ 121'de Han'a teslim olduğunda, Han sarayı tüm 40.000 Hiung-nu üyesini Hexi Koridoru'ndan kuzey sınır bölgelerine yerleştirdi.[152] Hexi Koridoru, Batı Bölgelerine doğrudan erişim sağladığı ve askeri operasyonların üssü haline geldiği için paha biçilmez bir bölge durumundaydı.[46][153] Diplomat Zhang Qian, imparatora batılı devletlerle diplomatik ilişkiler kurmasını önerdi.[154] Usun'u Hexi Koridoru'ndaki eski topraklarına yeniden yerleşmeye ikna etmeyi ve Hiung-nu'ya karşı onlarla ittifak kurmayı önerdi.[154] MÖ 115'te Zhang Qian ve adamları Batı Bölgelerine gönderildi, ancak Usun'u yer değiştirmeye ikna etmeyi başaramadılar.[155] Bununla birlikte, Usun, Dayuan (Fergana), Kangju (Soğdya), Daxia (Baktriya) ve Yutian (Hotan) gibi birçok devletle temas kurmada başarılıydılar.[155] Han Hanedanı yıllar içinde batılı devletleri diplomatik olarak etkilemeye çalışsa da, o sırada Hiung-nu'nun Batı Bölgeleri üzerindeki etkisi nedeniyle çok az başarı elde etti.[156] Bu nedenle MÖ 108'den itibaren Han, batılı devletleri boyun eğdirmek için savaş yoluna başvurmuştur.[157]

Loulan (Çerçen), Han'a en yakın batı devleti olduğundan, Han Hanedanı'nın Orta Asya'ya genişlemesinin anahtarıydı.[158] Turfan (Jushi) ise Hiung-nu'nun Batı Bölgelerine girişiydi.[159] Loulan ve Turfan'ı fethederek, Han Hanedanı Batı Bölgelerinde iki kritik yer kazanacak ve İli Nehri vadisindeki Usun'a ve Seyhun ve Ceyhun arasındaki Dayuan'a (Fergana) doğrudan erişim sağlayacaktı.[158] Bu, General Zhao Ponu'nun bu iki devleti ele geçirdiği MÖ 108'de gerçekleşti.[158] En geniş kapsamlı istila, Li Guangli'nin Fergana'ya karşı seferle gerçekleşti.[65] Han orduları Fergana'yı ele geçirmeyi başarırsa, Han Hanedanı, ünlü Fergana atlarının çoğunu kazanırken batılı devletlere karşı belirli bir askerî güç kazanacak ve kontrolünü sağlamlaştıracaktı.[158] Hiung-nu durumun farkındaydı ve işgali durdurmaya çalıştı, ancak Li Guangli'nin güçleri tarafından mağlup edildiler.[158] Dört yıl süren bir seferin ardından Li Guangli, MÖ 101'de Fergana'yı ele geçirdi.[158]

Ancak Turfan üzerindeki kontrol, Hiung-nu'ya yakınlığı nedeniyle sık sık dalgalandı.[160] MÖ 90'da General Cheng Wan (成娩), Hiung-nu ile ittifak kurmasını önlemek için altı batı devletinin birliklerini Turfan'a karşı yönetti.[160] Kullanılan kuvvetlerin yalnızca batılı devletlerin birliklerinden oluşması, Lewis (2007) belirttiği gibi, Han Hanedanı'nın bölge üzerindeki siyasi etkisinin açık bir göstergesiydi.[161] Cheng'in kendisi eski bir Hiung-nu kralıydı, ancak Han'a boyun eğmişti ve Kailing Markisi (開陵侯 開陵侯) olarak soylulaştırılmıştı.[160] Sefer sonucunda, daha sonra (MÖ 90) Turfan'ın resmi ibrazını Han sarayına aldı.[160] Bu zafer, Turfan'ın konumunun tüm batılı devletler arasında Hiung-nu'ya en yakın olması ve dolayısıyla bu Han işgali ile Batı Bölgelerine erişimlerini kaybettiği için önemliydi.[161]

MÖ 67'de Han Hanedanı, Hiung-nu'ya karşı önemli bir mağlubiyet aldıktan sonra Turfan Havzası üzerinde mutlak kontrol kazandı.[160] Batı Bölgelerinin eski Hiung-nu yönetimi sırasında bölge, "Kölelerden Sorumlu Komutan" ofisiyle Rizhu Kralı'nın (日逐王) yetkisi altındaydı.[162] Ancak, MÖ 60'ta Rizhu Kralı, Koruyucu General Zheng Ji'ye teslim oldu.[162] Daha sonra (MÖ 60), Han hanedan sarayı Batı Bölgeleri Himayesi'ni kurdu.[67][160][163] O anda Batı Bölgelerinin mutlak kontrolüne sahip olan Han Hanedanı, onu Genel Koruyucusunun yetkisi altına soktu.[164][165] Bölgedeki egemenliği kurulduğundan, Han, ticareti etkin bir şekilde kontrol ediyor ve İpek Yolu olarak bilinecek olan rotanın erken tarihini şekillendiriyordu.[67]

MS 25 yılında, Liu Xiu, İmparator Guangwu olarak kuruldu ve Han Wang Mang tarafından gasp edildikten sonra Han tahtını restore etti ve böylece Doğu Han dönemini başlattı.[95] Saltanatı sırasında, Han Hanedanı, Hiung-nu'ya karşı saldırı stratejisini terk etmeye başladı ve bu, Hiung-nu'nun sık sık kuzey sınırına baskın yapmasına olanak sağladı.[166] Bu saldırılar, güneye doğru büyük göçlerle sonuçlandı ve bu da sınır bölgelerinin nüfusunun azalmasına yol açtı.[166] Doğu Han döneminde, bu sınır bölgelerine çeşitli göçebe halklar yerleştirildi ve bu topluluklar Han Hanedanı'na Hiung-nu'ya karşı süvari olarak hizmet etti.[166] Öncelikli olarak imparatorluğun iç kısmına odaklanan İmparator Guangwu, batı eyaletlerinden Batı Bölgeleri Himayesi ofisini yeniden kurma taleplerini reddetti.[167] İmparator Guangwu'nun saltanatının başlarında, Yarkand Kralı Kang, Hiung-nu'ya direnmek için komşu krallıkları birleştirdi.[168] Aynı zamanda, Wang Mang'ın saltanatından sonra hala geride kalan Han yetkililerini ve eski Genel Koruyucu'nun halkını korudu.[168] MS 61'de Yarkent Hotan tarafından ele geçirildi ve batılı devletler birbirleriyle çatıştı.[168] Bu fırsatı değerlendiren Kuzey Hiung-nu, Hexi Koridoru'nun güvenliğini tehdit eden Batı Bölgeleri üzerindeki kontrolünü geri aldı.[168] MS 73'te General Dou Gu, Hiung-nu'ya bir sefere gönderildi ve onları önemli bir yenilgiye uğrattı.[106] Hemen, Hami'nin (Türük) verimli toprakları yeniden işgal edildi ve bir tarım yerleşimi kuruldu.[106] Ertesi yıl (MS 74), Hiung-nu Turfan'dan çıkarıldı ve bu topraklar yeniden işgal edildi.[106] Hami ve Turfan'ın geri alınması, bu önemli yerler Batı Bölgelerini kontrol etmek için kilit noktalar olduğundan, Koruyucu Genel'in yeniden kurulmasını kolaylaştırdı.[106]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Han Kitabı, Han imparatorluğunun erken tarihini kapsayan klasik bir tarih yazımı çalışması
  • Han-Nanyue Savaşı, İmparator Wu tarafından Nanyue'ye karşı başlatılan bir askeri sefer
  • Gojoseon-Han Savaşı, İmparator Wu tarafından Gojoseon'a karşı başlatılan askeri bir kampanya
  • Büyük Tarihçinin Kayıtları, bu çağda yazılmış klasik bir tarihçilik eseridir.
  • Li Ling'i savunduğu için cezalandırılan Büyük Tarihçinin Kayıtları'nın yazarı Sima Qian 

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Hiung-nu hiyerarşisinde, şanyu yüce lider demektir.(Lewis 2007, 131).
  2. ^ Şanyu iktidarda iken Tuqi Kralı ikinci kral idi; iki Kral da "Bilge Krallar" olarak adlandırılırdı, burada "Tuqi" kelimesi Hiung-nu'da "Bilge" anlamına gelir."(Lewis 2007, 131).
  3. ^ Solun Tuqi Kralı genellikle Şanyu'nun halefi olarak belirlenirdi.(Lewis 2007, 131).
  4. ^ hulsewé (1979, 90) tarafından verilen çeviri aşağıdaki gibidir: ""Cennetin Oğlu" beni Han'a karşı işlediği suçtan dolayı Kralı cezalandırmam için gönderdi. Onun yerine, şu anda Han'da bulunan küçük kardeşi Wei-t'u-ch'i büyülemeniz uygun. Han birlikleri buraya gelmek üzere; devletinizin yıkımına yol açacak herhangi bir hamle yapmaya cesaret etmeyin."
  5. ^ Şanyu iktidarda ikinci sırada Tuqi kralları, ardından Luli kralları gelmekteydi.(Lewis 2007, 131)
  6. ^ Lewis (2007, 137) tarafından verilen çeviri şunları belirtir: "Hizmetkarınız alçakgönüllülükle, atası Han'a boyun eğdiğinden beri, desteğinizle kutsandığımızı, geçitleri keskin bir şekilde izlediğimizi ve kırk yıldan fazla bir süredir güçlü ordular sağladığımızı düşünüyor. İnsanlarınız Han topraklarında doğdu ve büyüdü ve tamamen Han'a yiyecek için bağlıydı. Her yıl yüz milyonlarca nakit olarak sayılan hediyeler aldık.."

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Graff 2002, ss. 39, 40.
  2. ^ a b c Graff 2002, s. 40.
  3. ^ a b c d e Wu 2013, 71.
  4. ^ Opening up the Silk Road: the Han and the Eurasian world. Nara International Foundation Commemorating the Silk Road Exposition. 2007. s. 23. ISBN 978-4-916071-61-3. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2013. 
  5. ^ a b c Cosmo 1999, 892–893.
  6. ^ a b Lewis 2007, 59.
  7. ^ a b Cosmo 1999, 964.
  8. ^ a b Beckwith 2009, 71.
  9. ^ Beckwith 2009, 71–72.
  10. ^ Cheng 2005, 15.
  11. ^ a b Yü 1986, 385–386.
  12. ^ a b c Yü 1986, 386.
  13. ^ Yü 1986, 388.
  14. ^ Lewis 2007, 132–136.
  15. ^ Chang 2007a, 152.
  16. ^ Guo 2002, 180.
  17. ^ Lewis 2000, 43.
  18. ^ a b Cosmo 2002, 211–214.
  19. ^ a b c Yü 1986, 389–390.
  20. ^ Barfield 2001, 25.
  21. ^ a b c d e f Guo 2002, 185.
  22. ^ a b c Whiting 2002, 146.
  23. ^ Cosmo 2002, 214.
  24. ^ Torday 1997, 91–92.
  25. ^ Chang 2007a, 159.
  26. ^ a b c d e f Yü 1986, 390.
  27. ^ Whiting 2002, 147.
  28. ^ a b c d Whiting 2002, 148.
  29. ^ a b Yü 1986, 390.
  30. ^ Cosmo 2002, 237–239.
  31. ^ Gernet 1996, 120.
  32. ^ Chang 2007a, 189.
  33. ^ a b c Whiting 2002, 149.
  34. ^ Lovell 2006, 71.
  35. ^ Loewe 2009, 69–70.
  36. ^ a b Yamashita & Lindesay 2007, 153–154.
  37. ^ a b Whiting 2002, 151.
  38. ^ a b c Whiting 2002, 151–152.
  39. ^ a b c d e Tucker et al. 2010, 109.
  40. ^ Chang 2007a, 5.
  41. ^ a b c Whiting 2002, 152–153.
  42. ^ a b Deng 2007, 53–54.
  43. ^ a b c d Chang 2007a, 201.
  44. ^ Whiting 2002, 153.
  45. ^ Barfield 1981, 50.
  46. ^ a b c Yü 1986, 391.
  47. ^ a b Chang 2007b, 8.
  48. ^ a b Christian 1998, 196.
  49. ^ Cosmo 2002, 240.
  50. ^ a b c d Whiting 2002, 154.
  51. ^ a b c Chang 1966, 158.
  52. ^ Loewe 2009, 72.
  53. ^ Barfield 1981, 58.
  54. ^ a b c d e f Whiting 2002, 154–155.
  55. ^ Chang 1966, 161.
  56. ^ Sima & Watson, 1993.
  57. ^ a b Whiting 2002, 155.
  58. ^ A world history of art. 7th. Londra: Laurence King. 2005. s. 257. ISBN 9781856694513. 
  59. ^ a b Millward 2006, 21.
  60. ^ a b c d e Golden 2011, 29.
  61. ^ Cosmo 2002, 250–251.
  62. ^ a b c d e f Yü 1986, 390–391.
  63. ^ Lewis 2007, 137–138.
  64. ^ Chang 2007b, 174.
  65. ^ a b Yü 1986, 409–411.
  66. ^ Loewe 2009, 71.
  67. ^ a b c d e Golden 2011, 30.
  68. ^ a b c Haar 2009, 75.
  69. ^ a b c d Lovell 2006.
  70. ^ a b c Golden 2011, 29–30.
  71. ^ Boulnois 2004, 82.
  72. ^ Millward 1998, 25.
  73. ^ a b c Yü 1994, 132.
  74. ^ a b c d e f Hulsewé 1979, 89–91.
  75. ^ a b Baumer 2003, 134.
  76. ^ Chang 2007a, 225
  77. ^ Cosmo. "Aristocratic elites in the Xiongnu empire": 161. 29 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2019. 
  78. ^ Monumenta Serica, Volume 52 2004 8 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 81.
  79. ^ a b c d Yü 1994, 135.
  80. ^ Zadneprovskiy 1999, 460.
  81. ^ Yü 2002, 138.
  82. ^ Barfield 1981, 51.
  83. ^ Lewis 2007, 137.
  84. ^ Spakowski 1999, 216.
  85. ^ a b Yü 1986, 394–395.
  86. ^ Psarras 2004, 82.
  87. ^ Grousset 2002, 37–38
  88. ^ a b Yü 1986, 396–398.
  89. ^ a b Loewe 1986, 211–213.
  90. ^ a b Whiting 2002, 179.
  91. ^ Yü 1986, 396.
  92. ^ Loewe 2006, 60.
  93. ^ a b Higham 2004, 368.
  94. ^ a b Bielenstein 1986, 237.
  95. ^ a b Tanner 2009, 110.
  96. ^ Tanner 2009, 112.
  97. ^ Millward 2006, 22–23.
  98. ^ a b c Millward 2006, 23–24.
  99. ^ Yü 1986, 399.
  100. ^ Loewe 1986, 196–198.
  101. ^ Yü 1986, 392–394.
  102. ^ a b c Yü 1986, 399–400.
  103. ^ a b Christian 1998, 202.
  104. ^ a b c d e f g h i j Crespigny 2007, 4–6
  105. ^ a b c Whiting 2002, 195.
  106. ^ a b c d e f Yü 1986, 414–415.
  107. ^ a b Crespigny 2007, 73.
  108. ^ Yü 1986, 415 & 420.
  109. ^ a b c d Yü 1986, 415.
  110. ^ a b Crespigny 2007, 171.
  111. ^ a b Crespigny 2009, 101.
  112. ^ Lewis 2007, 138.
  113. ^ Chen (21 Ağustos 2017). "Archaeologists discover story of China's ancient military might carved in cliff face". South China Morning Post. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2021. 
  114. ^ a b c d e f g Wu 2013, 71–72.
  115. ^ Yü 1986, 405.
  116. ^ Tanner 2009, 116.
  117. ^ a b Lewis 2007, 137.
  118. ^ Wintle 2002, 99.
  119. ^ Cosmo 2002, 203–204.
  120. ^ Yü 1967, 14.
  121. ^ Chang 2007b, 18.
  122. ^ a b c d e f Lewis 2000, 46–47.
  123. ^ a b c Cosmo 2002, 203.
  124. ^ a b c d Chang 2007a, 151–152.
  125. ^ a b c Chang 2007a, 86–88.
  126. ^ a b c d e f Yü 1986, 419.
  127. ^ Yü 1994, 127.
  128. ^ a b c d e f Millward 2006, 20.
  129. ^ Lewis 2007, 21.
  130. ^ a b c d e Yü 1986, 394.
  131. ^ a b c d e f g h i Yü 1986.
  132. ^ a b Chang 2007a, 140–141.
  133. ^ a b c d e f Yü 1986, 398.
  134. ^ a b Christian 1998, 201.
  135. ^ Bielenstein 1986, 236.
  136. ^ Yü 1986, 398–399
  137. ^ a b Yü 1986, 400.
  138. ^ Yü 1986, 400–401.
  139. ^ Yü 1986, 401.
  140. ^ Yü 1986, 403–404.
  141. ^ Chang 2007a, 147.
  142. ^ a b c d e Lewis 2000, 46–48.
  143. ^ a b c d Yü 1986, 424.
  144. ^ Yü 1986, 424–425.
  145. ^ a b Yü 1986, 436–437.
  146. ^ Lewis 2007, 149.
  147. ^ a b Yü 1986, 437.
  148. ^ Yü 1986, 437–438
  149. ^ a b Yü 1986, 438.
  150. ^ a b Yü 1986, 438–439.
  151. ^ Lewis 2007, 150.
  152. ^ Yü 1986, 407.
  153. ^ Lewis 2007, 140.
  154. ^ a b Yü 1986, 407–408.
  155. ^ a b Yü 1986, 408.
  156. ^ Yü 1986, 408–409.
  157. ^ Yü 1986, 409.
  158. ^ a b c d e f Yü 1986, 409–410.
  159. ^ Yü 1986, 409 & 415.
  160. ^ a b c d e f Yü 1986, 410–411.
  161. ^ a b Lewis 2007.
  162. ^ a b Yü 1986, 411.
  163. ^ Bowman 2000, 12.
  164. ^ Millward 2006, 22.
  165. ^ Chang 2007a, 229.
  166. ^ a b c Lewis 2007, 25.
  167. ^ Yü 1986, 413.
  168. ^ a b c d Yü 1986, 414.

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Yap, Joseph P. (2019). The Western Regions, Xiongnu and Han, from the Shiji, Hanshu and Hou Hanshu. 978-1792829154.


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Han-Hiung-nu_Savaşı&oldid=32534354" sayfasından alınmıştır