Azerbaycan-Çağatay edebi ilişkileri

Teymuri Sultan Hüseyin Baykara'nın portresi. Alişir Navai ile birlikte Herat edebiyat okulunun lideridir. Azerbaycanlı şair Kişvari, kendisi gibi bir hami bulamadığından şikâyetçiydi.

Azerbaycan-Çağatay edebi ilişkileri,-Azerbaycan ve Çağatay (eski Özbek) dilleri ve edebiyatının ilişkisi ve etkisi.

Dil

Azerbaycan ve Çağatay dilleri arasındaki lehçe yakınlıkları Tebriz, Şirvan ve Herat başta olmak üzere diğer Azerbaycan kültür merkezleri ile Orta Asya kültür merkezleri arasındaki temaslar sonucunda oluşmuştur. Pek çok Batı Oğuz Türkçesi unsurunun Çağatay yazı diline Azerbaycan Türkçesi aracılığıyla girdiği araştırmalarla kanıtlanabilmektedir.

Timurlu dönemi şairi Ali Şîr Nevaî'in Azerbaycan edebiyatına etkisini gösteren en önemli özellik Çağatay dili sözlükleridir. Tarihte var olan Çağatayca sözlüklerin çoğu İran ve Azerbaycan'da yazılmıştır. Bunlardan biri olan "Bedayi'u'l-Lughat", Çağatayca'nın yanı sıra Azerbaycan ve Irak Türkçesi hakkında da kısa bilgiler vermektedir. Sanglah sözlüğünde Fuzuli dilinden örnekler verilmektedir. 19. yüzyılda yazılan Fatali Kaçar sözlüğü, Azerbaycan ve Çağatay dillerini karşılaştırmış, gramer açısından bazı çıkarımlarda bulunmuş ve Azerbaycan dilinin onda birinin Çağatayca ile aynı olduğu sonucuna varmıştır.

Bazı Azerbaycan lehçelerinde -imci, -imimci, -iminci ek biçimlerine rastlanmaktadır. Tarihi Baburnama'ya kadar uzanmaktadır.

Edebiyat

16. yüzyıla kadar Azerbaycan, Çağatay ve Osmanlı edebiyatları coğrafi olarak bağlantılı bölgede kalmamış ve bu edebiyatların sevenleri edebiyatın ortaya çıktığı bölgeden daha geniş alana yayılmıştır. Azerbaycan edebiyatı Osmanlı, Türkmen ve Çağatay edebiyatları arasında köprü görevi üstlenmiştir. Osmanlı devletinde, başkentten uzak bölgelerde, hac ve ticaret yolları üzerinde hareket eden kervanlar aracılığıyla Osmanlı şairleri ile Azerbaycan ve Doğu Türk şairleri arasında bir tür gazel ve diğer şiir türleri "mübadelesi" gerçekleştirilmiştir.

Yazılı edebiyat

14. ve 15. yüzyıl Çağatay şairi Lütfi'nin etkisi başta Azerbaycan ve Osmanlı çevresi olmak üzere diğer dil alanlarının şairlerinde de hissedilmiştir. Klasik Türk edebiyatına ait tuyuğ dörtlüklerinin oluşumu, başlangıçta Azeri bölgesindeki halk edebiyatından etkilenmiş, daha sonra Çağatay ve Osmanlı edebiyatına geçmiştir.

15. yüzyılda Azerbaycan'da büyük ölçüde gelişen edebiyatın temsilcilerinden bazıları Orta Asya'daki Ali Şîr Nevaî, Çağatay okulunun öğrencileriydi. Safevî Devleti'nin kurulmasından sonra Tebriz, Azerbaycan'ın kültür merkezi haline gelince ülkelerine dönmüşler ve eğitim gördükleri okulun dil ve üslubuna bağlı kalarak Nevai'nin etkisi altında edebi faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Azerbaycan şairleri Osmanlı ve Çağatay edebiyatlarının geliştiği toprakların ortasında yer aldıkları için hem kendi dillerini hem de bu dilleri kullanmışlar, hatta içlerinde iki yazı dilini doğal ve rastgele bir şekilde birleştiren karma bir dil gözlenmiştir. Nesimi, Kişvari, Hatai ve Amani gibi şairlerin eserlerinde Çağatay-Kıpçak unsurları göze çarpmaktadır.

Abdülazal Demirçizade, Azerbaycan yazı dilinde Doğu Türk lehçelerine ait unsurların bulunduğunu belirtmektedir. Bu özelliklere daha çok dini eserlerde görülmektedir. Bunun nedenleri arasında Uygur dilindeki "Bahtiyarname" ve "Rubabnâme" eserlerinin yanı sıra Ali Şîr Nevaî'nin eserlerinin etkisi ve Safevî devletinde Azerbaycan dışı Türk boylarının varlığı yer almaktadır. Roza Eyvazova, 15. yüzyıl Azerbaycanlı şairleri Basir, Kişvari, Ziyayi, Hulgi, Allahi ve daha sonra Şah Gulu bey, Susani bey, Pari Peykar ve diğer şairlerde görülen Çağatay etkisini, bu şairlerin Herat edebiyat okulundaki yetişme tarzına bağlamaktadır. Alişir Navai ve Hüseyin Baygara liderliğindeki edebiyat okulununda yetişmişlerdir.

Nevâî ve Çağatay etkisi altında yazanlar arasında Şamahı gazisi Yusif Ziya Mahdum, Nakşibendi mensubu Baba Nematullah Mahmud Nahçivani, doktor Memmed Dilşad Şirvani, Şirvanlı din alimi Seyid Yahya Cemaleddin, Şirvanlı Fethullah, Hulqi, Nevai toplantılarına katılan Allahi ve Zia. Ayrıca Şah İsmail Hatai'nin sarayına yakın kişiler arasında Doğu Türkçesi lehçesinin etkisi de görülmektedir. Ayrıca Sadık Bey Afşar da "Mecmu'l-Havas" adlı tezkiresini Nevaî diline yakın bir dille yazmıştır.

Ali Ş^rr Nevaî'nin İmadeddin Nesimi'yi övmesi onun Orta Asya Türk dünyasında önemli bir şahsiyet olarak görüldüğünü göstermektedir. Azerbaycanlı şair Fuzuli'nin eserleri hem Anadolu hem de Çağatay edebiyatını etkilemiştir. Daha sonraki her iki geleneğin yazarları, Fuzûlî'nin şiirleri aracılığıyla geleneksel temaları ve fikirleri yeniden yorumlama yeteneği nedeniyle onun eserlerini kullanmışlardır. Bu durum iki edebiyat geleneğini birbirine yaklaştırmıştır.

Sözlü edebiyat

Safeviler döneminde " Şah İsmail ", " Aslı ile Kerem ", " Aşık Garib ", " Köroğlu " gibi Azerbaycan halk destanları yaratılmıştır. Yerel lehçelerle klasik dil arasında köprü görevi gören bu destanlar, zamanla Osmanlı, Özbek ve Fars edebiyatına da nüfuz etmiştir. Bu lirik ve destansı romanslar, Türk edebiyatının Osmanlı ve Çağatay kollarına kıyasla Azerbaycan edebiyatının karakteristik bir özelliği olarak değerlendirilebilir.

Miras koruması

Navai el yazmaları

Birçok Navai el yazması ANAS El Yazmaları Enstitüsü'nde korunmaktadır:

• M-274. 1644-1645 tarihli olup Merv'de nüsha edilmiş olup Fuzuli ve Nevai'nin eserlerini içermektedir.
• M-114/3010. 1484'te transfer edildi. Nahçivanlı Muhammedgulu ibn Hasan'a ait bir Nevai divan yazmasıdır.
• M-107-2996. Şairin Mecâlisun-nefâis (1557) adlı eserinin en eski elyazmasıdır.
• 1632 tarihli el yazması. Şair Mirza Halil'e aittir. Nevain'in "Navadirun-nihayah" divanı "Bedayeul-bidaya" eseriyle birlikte ciltlenmiştir.
• 1642 tarihli el yazması. Mirza Adıgözel Bey'e aittir (1821 tarihli kayıt).
• 1537 ve 1694 tarihli el yazmaları. ANAS'ta muhafaza edilen bu 2 yazma eser Abbasgulu Ağa Bakıhanov'un kütüphanesindeydi. Nevai'nin "Leyla ve Mecnun" adlı şiirinin de Bakıhanov'un kütüphanesinde olduğu bilgisi var.