İçeriğe atla

Niels Henrik Abel: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Sİbot (mesaj | katkılar)
Botlar
31.367 değişiklik
Otorite kontrolü şablonu eklendi
"Niels Henrik Abel" sayfasının çevrilmesiyle oluşturuldu.
Etiketler: Ücretsiz blog veya wiki bağlantısı içeren madde İçerik Çevirmeni [Çevirmeni 2]
1. satır: 1. satır:

{{Bilim insanı bilgi kutusu
{{Bilim insanı bilgi kutusu
| isim = Niels Henrik Abel
| isim = Niels Henrik Abel
| resim_adı = Niels_Henrik_Abel.jpg
| resim_adı = Niels Henrik Abel.jpg
| resim_boyutu = 200px
| resim_boyutu =
| resim_başlığı = Niels Henrik Abel
| resim_başlığı =
| doğum_tarihi = {{birth date|1802|8|5|df=y}}
| doğum_adı =
| doğum_yeri = [[Nedstrand]], [[Denmark-Norway]]
| doğum_tarihi = {{doğum tarihi|1802|8|5|}}
| ölüm_tarihi = {{death date and age|1829|4|6|1802|8|5|df=y}}
| doğum_yeri = [[Nedstrand]], [[Norveç]]
| ölüm_yeri = [[Froland]], [[Union between Sweden and Norway|Norway]]
| ölüm_tarihi = {{ölüm tarihi ve yaşı|1829|4|6|1802|8|5|}}
| milliyeti = Norwegian
| ölüm_yeri = [[Froland]], [[Norveç]]
| dalı = [[Mathematics]]
| ölüm_sebebi =Tüberkiloz
| çalıştığı_yerler =
| vatandaşlığı =
| öğrenim = [[University of Oslo|Royal Frederick University]] (BA, 1822)
| milliyeti =Norveçli
| doktora_hocası = <!--no doctorate-->
| dini =
| doktora_öğrencileri = <!--no doctorate-->
| dalı = [[Matematik]]
| önemli_başarıları = [[Abel's binomial theorem]]<br/>[[Abel equation]]<br/>[[Abel equation of the first kind]]<br/>[[Abelian extension]]<br/>[[Abel function]]<br/>[[Abelian group]]<br/>[[Abel's identity]]<br/>[[Abel's inequality]]<br/>[[Abel's irreducibility theorem]]<br/>[[Abel–Jacobi map]]<br/>[[Abel–Plana formula]]<br/>[[Abel–Ruffini theorem]]<br/>[[Abel sum|Abelian means]]<br/>[[Abel's summation formula]]<br/>[[Abelian and tauberian theorems]]<br/>[[Abel's test]]<br/>[[Abel's theorem]]<br/>[[Abel transform]]<br/>[[Abel transformation]]<br/>[[Abelian variety]]<br/>[[Abelian variety of CM-type]]<br/>[[Dual abelian variety]]
| çalıştığı_yerler =
| imza = Niels Henrik Abel signature.png
| alma_mater = [[Oslo Üniversitesi|Frederick Kraliyet Üniversitesi]]
| doktora_hocası =
| doktora_öğrencileri =
| etkilendikleri = [[Bernt Michael Holmboe]]
| etkiledikleri =
| önemli_başarıları =
| ödüller =
| imza =Niels_Henrik_Abel_signature.png
| ek_bilgi =
}}
}}

[[Dosya:Stamp norway Niels Henrik Abel.jpg|sağ|küçükresim|190 px|2002 Norveç pulu]]
'''Niels Henrik Abel''' ({{IPAc-en|ˈ|ɑː|b|əl}} {{Yeniden heceleme|AH|bəl}}, {{IPA|no|ˈɑ̀ːbl̩}}; 5 Ağustos 1802 - 6 Nisan 1829), çeşitli alanlarda öncü katkılarda bulunan [[Norveçliler|Norveçli]] bir [[Matematikçi|matematikçiydi.]]<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://snl.no/Niels_Henrik_Abel|başlık=Niels Henrik Abel|yazarlar=Ore|tarih=2018-04-18|dil=no|çalışma=Store Norske Leksikon}}</ref> En ünlü yegane sonucu, [[Genel beşinci dereceden denklem|genel beşinci dereceden denklemi]] radikallerde çözmenin imkansızlığını gösteren ilk tam kanıttır. Bu soru, zamanının öne çıkan açık kalmış sorunlarından biriydi ve 250 yılı aşkın bir süredir çözülemedi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.matematikk.org/trinn8-10/biografi.html?tid=62622|başlık=Niels Henrik Abel|erişimtarihi=2018-05-05|dil=no|çalışma=www.matematikk.org}}</ref> Aynı zamanda [[eliptik fonksiyonlar]] alanında bir yenilikçi, [[Abelyen fonksiyon|Abelyen fonksiyonların]] kaşifiydi. Buluşlarını yoksulluk içinde yaşarken yaptı ve 26 yaşında [[Verem|tüberkülozdan]] öldü.
'''Niels Henrik Abel''' (d. 5 Ağustos 1802, Findø adası/Stavanger - ö. 6 Nisan 1829, Froland), [[Norveçliler|Norveçli]] [[matematikçi]]. [[Tüberkiloz]]'dan yaşamını yitirmiştir.

Çalışmalarının çoğu, çalışma hayatının altı veya yedi yılında yapıldı.<ref name="todayinsci.com">{{Web kaynağı|url=http://todayinsci.com/H/Hermite_Charles/HermiteCharles-Quotations.htm|başlık=Charles Hermite Quotes - 2 Science Quotes - Dictionary of Science Quotations and Scientist Quotes|erişimtarihi=12 September 2015}}</ref> Fransız matematikçi [[Charles Hermite]], Abel hakkında şunları söyledi: "Abel, matematikçileri beş yüz yıl boyunca meşgul edecek kadar sonuç bıraktı."<ref name="todayinsci.com" /> <ref>{{Web kaynağı|url=http://www.goodquotes.com/quote/charles-hermite/abel-has-left-mathematicians-enough-to|başlık=Archived copy|erişimtarihi=2013-08-08|arşivtarihi=8 August 2013|arşivurl=https://archive.is/20130808045917/http://www.goodquotes.com/quote/charles-hermite/abel-has-left-mathematicians-enough-to}}</ref> Başka bir Fransız matematikçi olan [[Adrien-Marie Legendre]] şöyle dedi: "''quelle tête celle du jeune Norvégien!'' " ("what a head the young Norwegian has!", "Genç Norveçlinin nasıl bir kafası var!" ).<ref>{{Web kaynağı|url=http://math2033.uark.edu/wiki/index.php/Niels_Abel|başlık=Niels Abel|erişimtarihi=12 September 2015|arşivtarihi=9 May 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150509021440/http://math2033.uark.edu/wiki/index.php/Niels_Abel}}</ref>

Aslen 1899'da [[Nobel Ödülü|Nobel Ödüllerini]] tamamlamak için önerilen matematikteki [[Abel Ödülü]], onun onuruna adlandırılmıştır.

== Hayatı ==

=== Erken dönem ===
{{Çoklu resim|hiza=right|yön=horizontal|altlık=Niels Henriks Abel'in ebeveynleri, 1809.|altlıkhizası=center|boyut=150|image1=Søren Georg Abel.png|alt1=Søren Georg Abel|caption1=[[Søren Georg Abel]]|image2=Anne Marie Abel.png|alt2=Anne Marie Abel|caption2=Anne Marie Abel}}
Niels Henrik Abel, papaz [[Søren Georg Abel]] ve Anne Marie Simonsen'in ikinci çocuğu olarak [[Nedstrand]], [[Norveç]]'te doğdu. Niels Henrik Abel doğduğunda aile [[Finnoy|Finnøy]]'de bir papaz evinde yaşıyordu. Niels Henrik'in doğum yılının Temmuz / Ağustos aylarında Nedstrand'daki [[icra memuru|icra memurunun]] misafirleri olduğu için, Niels Henrik'in komşu cemaatte doğduğunu gösteriyor.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>{{NoteTag|Niels Henrik was born premature and, according to oral tradition, a newly born child had to be washed in red wine and wrapped in cotton cloth in order to survive. Niels Henrik's father baptised him, and wrote in the parish register: ''"6 September 1802 baptized in Finnøy church the pastor Søren G. Abel and Ane Marie Simonsen's child, Niels Henrik, born 5 August" – (Norwegian: September 6te 1802 døbt i Findøe Kirke Sognepræsten Søren G. Abel og Ane Marie Simonsens Barn Niels Henrik, fød den 5te August."'')<ref>Skadberg, Gunnar A.: Ætt og heim 2004, chapter 5, ''Sogneprest Søren Georg Abel – Matematikerens far''. {{ISBN|82-90087-65-9}}.</ref><br />Morten Kiærulf was appointed pastor for Nedstrand in 1829. He wrote in a letter in 1880 to professor Bjerknes in Valle, that he was told by locals that one of Abel's sons was born at former bailiff Marstrand's house in Nedstrand.<ref>Myhre, Sigmar: Ætt og heim 2009, chapter 6, ''Niels Henrik Abel – fødestaden. {{ISBN|978-82-90087-72-7}}.</ref>}}

Niels Henrik Abel'in babası Søren Georg Abel, [[İlahiyat|teoloji]] ve [[felsefe]] diplomasına sahipti ve [[Finnoy|Finnøy'de]] papaz olarak görev yaptı. Søren'in babası, Niels'in büyükbabası Hans Mathias Abel de [[Risør (kasaba)|Risør kasabası]] yakınlarındaki [[Gjerstad Kilisesi|Gjerstad Kilisesi'nde]] papazdı. Søren, çocukluğunu Gjerstad'da geçirmiş ve orada papaz olarak da hizmet etmişti; 1804'te babasının ölümünden sonra, Søren Gjerstad'a papaz olarak atandı ve aile oraya taşındı. Abel ailesinin kökleri [[Schleswig|Schleswig'de]] doğdu ve 17. yüzyılda Norveç'e geldi.
[[Dosya:Gjerstad_kirke_or_Risør.jpg|alt=Postcard of Gjerstad church and rectory.|sağ|küçükresim|286x286pik| 1890-95 yılında Gjerstad kilisesi ve bölge papazının konutunun kartpostalı. Bölge papazının makam binası (evi), Abel'ın burada yaşadığı zamankiyle aynıydı.]]
Anne Marie Simonsen, [[Risør (kasaba)|Risør'dandı]]; babası Niels Henrik Saxild Simonsen, bir tüccar ve ticaret gemisi sahibiydi ve Risør'daki en zengin kişi olduğu söyleniyordu. Anne Marie, görece lüks bir çevrede iki [[Üvey aile|üvey anneyle]] büyümüştü. Gjerstad papaz evinde balolar düzenlemekten ve sosyal toplantılar yapmaktan hoşlanıyordu. Çoğu kişi, onun erken bir alkolik olduğunu ve çocukların yetiştirilmesiyle çok az ilgilendiğini söylüyor. Niels Henrik ve kardeşlerine okumaları için el yazısı kitaplarla babaları tarafından eğitim verildi. Bir matematik kitabındaki bir toplama tablosu şöyledir: 1+0=0.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>

=== Katedral Okulu ve Kraliyet Frederick Üniversitesi ===
Norveç'in bağımsızlığı ve 1814'te Norveç'te yapılan ilk seçimle birlikte Søren Abel, [[Storting|Storting'e]] temsilci olarak seçildi. Storting'in toplantıları 1866'ya kadar Christiania'daki (şimdi [[Oslo]] olarak bilinen) [[Oslo Katedral Okulu|Katedral Okulu]]'nun ana salonunda yapıldı. Neredeyse kesinlikle, okulla bu şekilde tanıştı ve en büyük oğlu Hans Mathias'ın ertesi yıl okula başlaması gerektiğine karar verdi. Ancak, ayrılma zamanı yaklaştığında, Hans evden ayrılmak zorunda kaldığı için o kadar üzüldü ve bunalıma girdi ki, babası onu göndermeye cesaret edemedi. Bunun yerine Niels'ı göndermeye karar verdi.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>

1815'te Niels Abel, 13 yaşında Katedral Okulu'na girdi. Bir yıl sonra ağabeyi Hans da ona katıldı. Odaları paylaştılar ve ortak sınıfları vardı. Hans, Niels'den daha iyi notlar aldı; ancak 1818'de yeni bir matematik öğretmeni olan [[Bernt Michael Holmboe]] atandı. Öğrencilere evde yapmaları için matematiksel görevler verdi. Niels Henrik'in matematikteki yeteneğini gördü ve konuyu ileri düzeyde incelemesi için onu teşvik etti. Okuldan sonra Niels'e özel ders bile verdi.

1818'de Søren Abel, ilahiyatçı Stener Johannes Stenersen ile 1806'daki [[Kateşizm|ilmihal]]<nowiki/>iyle ilgili olarak halka açık bir teolojik tartışma yaptı. Tartışma basında iyi bir şekilde yer aldı. Søren'e "Abel Treating" ''(Norveççe: "Abel Spandabel")'' takma adı verildi. Niels'in tartışmaya tepkisinin "aşırı neşe (excessive gaiety)" olduğu söylendi. Aynı zamanda Søren, [[Norveç Kurucu Meclisi|Norveç Kurucu Meclisine]] ev sahipliği yapan [[Carsten Anker|Carsten Anker'e]] hakaret ettikten sonra neredeyse görevden almayla karşı karşıya kaldı ve Eylül 1818'de siyasi kariyeri harap halde Gjerstad'a döndü. Ağır şekilde içmeye başladı ve sadece iki yıl sonra, 1820'de 48 yaşında öldü.

Bernt Michael Holmboe, Niels Henrik Abel'ı okulda kalması için bursla destekledi ve [[Oslo Üniversitesi|Royal Frederick Üniversitesi'nde]] öğrenim görmesi için arkadaşlarından para topladı.

Abel 1821'de üniversiteye girdiğinde, zaten Norveç'teki en bilgili matematikçiydi. Holmboe'nun ona öğretebileceği başka bir şey yoktu ve Abel üniversite kütüphanesindeki en son matematik literatürünü incelemişti. Bu süre zarfında Abel, radikallerdeki [[beşinci dereceden denklem]] üzerinde çalışmaya başladı. Matematikçiler 250 yılı aşkın bir süredir bu probleme bir çözüm arıyorlardı. 1821'de Abel çözümü bulduğunu düşündü. Christiania'daki iki matematik profesörü, Søren Rasmussen ve [[Christopher Hansteen]], Abel'ın formüllerinde hiçbir hata bulamadılar ve çalışmayı İskandinav ülkelerinin önde gelen matematikçisi Kopenhag'daki [[Carl Ferdinand Degen|Carl Ferdinand Degen'e]] gönderdiler. O da hiçbir kusur bulamamıştı ama yine de birçok seçkin matematikçinin uzun süredir aradığı çözümün, gerçekten de uzaklardaki Christiania'da bilinmeyen bir öğrenci tarafından bulunabileceğinden şüpheliydi. Ancak Degen, Abel'ın alışılmadık derecede keskin zekasına dikkat çekti ve böyle yetenekli bir genç adamın yeteneklerini beşinci derece denklem gibi "steril bir nesne" üzerinde değil, daha çok [[eliptik fonksiyon|eliptik fonksiyonlar]] ve [[aşkın sayı teorisi|aşkınlık]] üzerinde harcaması gerektiğine inanıyordu; çünkü o zaman, diye yazdı Degen, "geniş bir analitik okyanusun büyük bölümlerine giden Macellan ana yollarını keşfedecekti".<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref> Degen, Abel'den yönteminin sayısal bir örneğini vermesini istedi. Abel bir örnek vermeye çalışırken makalesinde bir hata buldu.<ref name="StAndrews">[http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Abel.html Abel biography]. Groups.dcs.st-and.ac.uk. Retrieved on 2011-07-12.</ref> Bu, 1823'te beşinci veya daha yüksek dereceden bir denklemin çözümünün imkansız olduğunun keşfine yol açtı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Math & Mathematics: The History of Math Discoveries Around the World (Volume 1: A-H)|sayfa=3|yer=27500 Drake Road, Farmington Hills, MI 48311-3535|yayıncı=U•X•L|yıl=1999|isbn=0-7876-3812-9}}</ref>

Abel 1822'de mezun oldu. Performansı matematikte son derece yüksek ve diğer konularda ortalamaydı.

=== Kariyeri ===
[[Dosya:Abel-kladd.jpg|alt=From a notebook of Niels Henrik Abel|küçükresim| Niels Henrik Abel'ın defterinden.]]
Mezun olduktan sonra, üniversiteden profesörler Abel'ı maddi olarak desteklediler ve Profesör Christopher Hansteen, evinin çatı katındaki bir odada yaşamasına izin verdi. Abel daha sonra Bayan Hansteen'i ikinci annesi olarak görecekti. Burada yaşarken, Abel küçük kardeşi Peder Abel'e [[examen artium]] yoluyla yardım etti. Ayrıca kız kardeşi Elisabeth'in kasabada iş bulmasına yardım etti.

1823'ün başlarında, Niels Abel, Profesör Hansteen tarafından ortaklaşa kurulan Norveç'in ilk bilimsel dergisi olan "''Magazin for Naturvidenskaberne''" de ilk makalesini yayınladı. Abel birkaç makale yayınladı, ancak dergi kısa sürede bunun sıradan okuyucu için önemli olmadığını anladı. 1823'te Abel ayrıca Fransızca bir makale yazdı. Bu, "''tüm diferansiyel formülleri entegre etme olasılığının genel bir temsili''" idi (''İngilizce: a general representation of the possibility to integrate all differential formulas'', ''Norveççe: en alminnelig Fremstilling af Muligheten at integrere alle mulige Differential-Formler)''. Yayınlamak için üniversitede fon başvurusunda bulundu. Ancak eser gözden geçirilirken kaybolmuş, daha sonra bir daha bulunamamıştı.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>
[[Dosya:Christine_Kemp.jpg|küçükresim| Christine Kemp]]
1823'ün ortalarında, Profesör Rasmussen, [[Kopenhag|Kopenhag'a]] seyahat edebilmesi ve Ferdinand Degen'i ve oradaki diğer matematikçileri ziyaret edebilmesi için Abel'a 100 [[Norwegian rigsdaler|speciedaler]] hediye etti. Kopenhag'dayken Abel, [[Fermat'nın son teoremi|Fermat'ın Son Teoremi]] üzerinde bazı çalışmalar yaptı. Abel'in amcası Peder Mandrup Tuxen, [[Christianshavn]], Kopenhag'daki deniz üssünde yaşıyordu ve oradaki bir baloda Niels Abel, müstakbel nişanlısı Christine Kemp ile tanıştı. 1824'te Christine, mürebbiye olarak çalışmak için [[Son, Norveç|Son]]'a taşındı ve çift Noel'de nişanlandı.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>

Kopenhag'dan döndükten sonra, Abel Almanya ve Fransa'daki en iyi matematikçileri ziyaret etmek için bir devlet bursuna başvurdu, ancak bunun yerine iki yıl boyunca Christiania'da kalması ve Almanca ve Fransızca eğitimi alması için yılda 200 speciedaler verildi. Önümüzdeki iki yıl içinde, kendisine yıllık 600 speciedaler burs vaat edildi ve daha sonra yurt dışına seyahat etmesine izin verilecekti.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref> Abel, bu dilleri incelerken, 1824'te ilk dikkate değer eseri olan ''Mémoire sur les équations algébriques où on démontre l'impossibilité de la résolution de l'équation générale du cinquième degré'yi'' yayınladı<ref>http://www.abelprize.no/c54178/binfil/download.php?tid=53608</ref> ("''Memoir on algebraic equations, in which the impossibility of solving the general equation of the fifth degree is proven''", "''Beşinci dereceden genel denklemi çözmenin imkansızlığının kanıtlandığı cebirsel denklemler üzerine hatıra''"). Çünkü, 1823'te Abel, en sonunda, kuintik denklemi radikallerde (şimdi [[Abel teoremi|Abel-Ruffini teoremi]] olarak anılır) çözmenin imkansızlığını kanıtlamıştı. Bununla birlikte, bu makale, kısmen, baskıdan tasarruf etmek için kendisini yalnızca altı sayfayla sınırladığı için, karmaşık ve zor bir biçimdeydi. Daha ayrıntılı bir [[Matematiksel ispat|kanıt]] 1826'da ''[[Crelle'in Günlüğü|Crelle's Journal'ın]]'' ilk cildinde yayınlandı.
[[Dosya:Gedenktafel_Am_Kupfergraben_4a_(Mitte)_Niels_Henrik_Abel.jpg|küçükresim| Abel'ın 1825-26 yılları arasında yaşadığı Berlin'de 2014 yılında açılan anıt plaket.]]
1825'te Abel, [[XIV. Karl Johan|Norveç/İsveç Kralı Carl Johan'a]] yurt dışına seyahat izni talep eden kişisel bir mektup yazdı. Kendisine bu izin verildi ve Eylül 1825'te üniversiteden dört arkadaşı (Christian P. B. Boeck, Balthazar M. Keilhau, Nicolay B. Møller ve Otto Tank) ile birlikte Christiania'dan ayrıldı. Abel'ın bu dört arkadaşı, jeoloji okumak için Berlin'e ve Alplere seyahat ediyorlardı. Abel onları Kopenhag'a kadar takip etmek ve oradan Göttingen'e gitmek istedi. Bursunun şartları, [[Göttingen]]'de [[Carl Friedrich Gauss|Gauss]]'u ziyaret etmesini ve ardından Paris'e devam etmesini şart koşuyordu. Ancak Kopenhag'a vardığında planlarını değiştirdi. Arkadaşlarını takip ederek Berlin'e gitmek istedi, daha sonra Göttingen ve Paris'i ziyaret etmek niyetindeydi.<ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>

Yolda, şimdi Hamburg'un bir bölgesi olan Altona'da gökbilimci [[Heinrich Christian Schumacher|Heinrich Christian Schumacher'i]] ziyaret etti. Daha sonra Berlin'de dört ay geçirdi ve burada matematik dergisi ''[[Crelle'in Günlüğü|Journal für die reine und angewandte Mathematik'i]]'' yayınlamak üzere olan [[Ağustos Leopold Crelle|August Leopold Crelle]] ile yakından tanıştı. Bu proje, girişimin başarısına büyük katkıda bulunan Abel tarafından sıcak bir şekilde teşvik edildi. Abel, ilk yılında ona yedi makaleyle katkıda bulundu.

Abel de arkadaşlarını Berlin'den Alpler'e kadar takip etti. [[Georg Amadeus Carl Friedrich Naumann|Georg Amadeus Carl Friedrich Naumann'ı]] ve kardeşi matematikçi August Naumann'ı ziyaret etmek için [[Leipzig]] ve [[Freiberg|Freiberg'e]] gitti. Freiberg'de Abel fonksiyonlar teorisi, özellikle [[eliptik fonksiyon|eliptik]], [[hipereliptik fonksiyon|hipereliptik]] ve şimdi [[Abelyen fonksiyon|abelyen fonksiyonlar]] olarak bilinen yeni bir sınıf üzerine araştırma yaptı.

Freiberg'den Dresden, Prag, Viyana, Trieste, Venedik, Verona, Bolzano, Innsbruck, Luzern ve Basel'e gittiler. Temmuz 1826'dan itibaren Abel, Basel'den Paris'e kendi başına seyahat etti. Abel, çalışmalarının çoğunu ''Crelle's Journal''<nowiki/>'da yayınlanmak üzere Berlin'e göndermişti, ancak en önemli çalışması olarak gördüğü şeyi, cebirsel diferansiyellerin eklenmesine ilişkin bir teoremi [[Fransız Bilimler Akademisi|Fransız Bilimler Akademisi'ne]] saklamıştı. Bir ressam olan [[Johan Gorbitz|Johan Gørbitz'in]] yardımıyla Paris'te bir apartman dairesi buldu ve teorem üzerindeki çalışmalarına devam etti. Ekim 1826'da bitirdi ve akademiye sundu. [[Augustin Louis Cauchy|Augustin-Louis Cauchy]] tarafından gözden geçirilecekti. Abel'ın çalışmaları Paris'te pek bilinmiyordu ve alçakgönüllülüğü araştırmasını ilan etmesini engelledi. Teorem bir kenara bırakıldı ve ölümüne kadar unutuldu.

Abel'in sınırlı mali durumu sonunda onu Ocak 1827'de turunu terk etmeye zorladı. Berlin'e döndü ve ''Crelle's Journa''l'ın editörü olarak bir pozisyon teklif edildi, ancak vazgeçti. Mayıs 1827'de Norveç'e geri döndü. Yurt dışı turu bir başarısızlık olarak görülüyordu.{{Kimin tarafından|date=June 2020}} Gauss'u Göttingen'de ziyaret etmemişti ve Paris'te hiçbir şey yayınlamamıştı. Bu nedenle bursu yenilenmedi ve [[Norges Bankası|Norges Bank'tan]] 200 spesidaler'lik özel bir kredi almak zorunda kaldı. Bu krediyi asla geri ödemedi. O da ders vermeye başladı. Çalışmalarının çoğunu ''Crelle's Journal''<nowiki/>'a göndermeye devam etti. Ancak 1828'in ortalarında, [[Carl Gustav Jacob Jacobi|Carl Jacobi]] ile rekabet halinde Altona'daki ''[[Astronomische Nachrichten|Astronomische Nachrichten'de]]'' eliptik fonksiyonlar üzerine önemli bir çalışma yayınladı.

=== Ölümü ===
Abel Paris'teyken [[Verem|tüberküloza]] yakalandı. 1828 Noelinde nişanlısını ziyaret etmek için kızakla Norveç'in [[froland|Froland]] kentine gitti. Yolculuk sırasında ciddi şekilde hastalandı. Geçici bir iyileşme, çiftin birlikte tatilin tadını çıkarmasına izin vermesine rağmen, 6 Nisan 1829'da, August Crelle'den bir mektup gelmeden sadece iki gün önce, nispeten kısa bir süre sonra öldü. Crelle, Berlin'de Abel için yeni bir iş arıyordu ve aslında onu [[Berlin Humboldt Üniversitesi|Berlin Üniversitesi'ne]] Profesör olarak atamayı başarmıştı. Crelle, Abel'a söylemek için yazdı, ama iyi haber çok geç geldi.

== Matematiğe katkıları ==
Abel, açık cebirsel işlemler açısından, [[beşli denklem|beşinci dereceden bir denklemin]] kökleri veya dörtten büyük dereceli herhangi bir genel [[polinom denklemi]] için genel bir [[cebirsel fonksiyon|cebirsel çözüm]] olmadığını gösterdi. Bunu yapmak için ([[Évariste Galois|Galois'ten]] bağımsız olarak), [[Grup teorisinin tarihi|grup teorisi]] olarak bilinen ve yalnızca matematiğin birçok alanında değil, aynı zamanda [[Fizik|fiziğin]] çoğu için de paha biçilmez olan bir matematik dalı icat etti. Abel, beşinci dereceden denklemin çözülemezliği üzerine bir makale gönderdi ve [[Carl Friedrich Gauss]], bir delinin değersiz işi olduğuna inandığı şeyi bir göz atmadan görmezden geldi.<ref name="scienceworld.wolfram.com">{{Web kaynağı|url=http://scienceworld.wolfram.com/biography/Abel.html|başlık=Abel, Niels Henrik (1802-1829) -- from Eric Weisstein's World of Scientific Biography|erişimtarihi=12 September 2015}}</ref>

16 yaşındaki Abel, [[Leonhard Euler|Euler'in]] sadece [[Rasyonel sayılar|rasyoneller]] için geçerli olan sonucunu genişleterek, tüm sayılar için geçerli olan [[Binom açılımı|binom teoreminin]] kesin bir kanıtını verdi <ref>{{Web kaynağı|url=http://scienceworld.wolfram.com/biography/Abel.html|başlık=Abel, Niels Henrik|erişimtarihi=27 January 2017|çalışma=Eric Weisstein's World of Science|yayıncı=Wolfram Research}}</ref> <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=rElJAgAAQBAJ|başlık=Encyclopedia of the Enlightenment|erişimtarihi=27 January 2017|tarih=2002|sayfa=562|yayıncı=Routledge|isbn=9781135959982}}</ref> Abel, [[eliptik fonksiyonlar]] teorisinin temellerini içeren, [[eliptik integraller]] teorisi üzerine temel bir çalışma yazdı. Paris'e seyahat ederken, [[Adrien-Marie Legendre|Adrien-Marie Legendre'nin]] daha sonra [[Augustin Louis Cauchy|Augustin-Louis Cauchy'ye]] "bronzdan daha uzun ömürlü bir anıt" olarak tanımladığı (Romalı şair [[Horatius|Horatius'un]] ünlü bir cümlesini ödünç alarak) eliptik fonksiyonların çift periyodikliğini ortaya koyan bir makale yayınladı. Ancak makale Cauchy tarafından kaybedildi.<ref name="scienceworld.wolfram.com">{{Web kaynağı|url=http://scienceworld.wolfram.com/biography/Abel.html|başlık=Abel, Niels Henrik (1802-1829) -- from Eric Weisstein's World of Scientific Biography|erişimtarihi=12 September 2015}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://scienceworld.wolfram.com/biography/Abel.html "Abel, Niels Henrik (1802-1829) -- from Eric Weisstein's World of Scientific Biography"]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">12 September</span> 2015</span>.</cite></ref>

Yurt dışındayken Abel, çalışmalarının çoğunu ''Crelle's Journal'da'' yayınlanmak üzere Berlin'e göndermişti, ancak en önemli çalışması olarak gördüğü şeyi, cebirsel diferansiyellerin eklenmesine ilişkin bir teoremi Fransız Bilimler Akademisi'ne sunmuştu. Teorem bir kenara bırakıldı ve ölümüne kadar unutuldu. Abel, Freiberg'deyken fonksiyonlar teorisi, özellikle [[eliptik fonksiyon|eliptik]], [[hipereliptik fonksiyon|hipereliptik]] ve şimdi [[Abelyen fonksiyon|abelyen fonksiyonlar]] olarak bilinen yeni bir sınıf üzerine araştırma yaptı.

1823'te Abel, "tüm diferansiyel formülleri entegre etme olasılığının genel bir temsili" başlıklı bir makale yazdı (İngilizce: ''a general representation of the possibility to integrate all differential formulas'', Norveççe: ''en alminnelig Fremstilling af Muligheten at integrere alle mulige Differential-Formler'' ). Yayınlamak için üniversitede fon başvurusunda bulundu. Ancak eser gözden geçirilirken kayboldu ve daha sonra bir daha bulunamadı <ref name="SNL-bio">
Stubhaug, Arild: [http://www.snl.no/.nbl_biografi/Niels_Henrik_Abel/utdypning Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel)] – Store norske leksion
</ref>

Abel, [[Carl Friedrich Gauss|Carl Friedrich Gauss'un]] üslubu hakkında ünlü olan şu sözleri söyledi: "O, kuyruğuyla kumda izlerini silen tilki gibidir." Gauss ona, "Kendine saygısı olan hiçbir mimar, inşaatını tamamladıktan sonra iskeleyi yerinde bırakmaz" diyerek cevap verdi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/calculusgemsbrie0000simm/page/177|başlık=Calculus Gems|sayfa=[https://archive.org/details/calculusgemsbrie0000simm/page/177 177]|yer=New York|yayıncı=McGraw Hill|yıl=1992|isbn=0-88385-561-5}}</ref>

== Mirası ==
Abel'ın rehberliğinde, [[Analiz|analizde]] hakim olan belirsizlikler ortadan kaldırılmaya başlandı, yeni alanlara girildi ve fonksiyonların incelenmesi, matematikçilere ilerleme kaydedilebilecek sayısız dallanma sağlayacak kadar ilerledi. Büyük bir kısmı orijinal olarak ''[[Crelle'in Günlüğü|Crelle's Journal'da]]'' yer alan eserleri, Bernt Michael Holmboe tarafından düzenlendi ve 1839'da Norveç hükumeti tarafından yayınlandı. [[Ludwig Sylow]] ve [[Sophus Lie]] tarafından daha eksiksiz bir baskı 1881'de yayınlandı. Adından türetilen "abelyen ({{Dil|en|abelian}})" sıfatı, matematiksel yazımda o kadar yaygın hale geldi ki, geleneksel olarak küçük harf "a" ile yazılıyor (örneğin, [[abelyen grup]], [[abelyen kategori]] ve [[abelyen varyete]]).

6 Nisan 1929'da, Abel'in ölümünün yüzüncü yılı için dört Norveç pulu basıldı. Portresi, 1978-1985 yılları arasında basılan 500 [[Norveç kronu|kronluk]] [[Banknot|banknotta]] (sürüm V) yer almaktadır. 5 Haziran 2002'de, doğumunun iki yüzüncü yıl dönümünden iki ay önce Abel'ın onuruna dört Norveç pulu basıldı. Norveç tarafından onun onuruna çıkarılan 20 kronluk bir madeni para da vardır. Abel'ın bir heykeli Oslo'da duruyor ve [[Ay|Ay'daki]] [[Habil (krater)|Abel]] krateri onun onuruna adlandırıldı. 2002 yılında anısına [[Abel Ödülü]] kuruldu.

Matematikçi [[Felix Klein]], Abel hakkında şunları yazdı:
{{Alıntı|Ancak, matematik tarihinde nadiren ortaya çıkan bu ideal araştırmacı tipinden, tamamen farklı alanına rağmen, hala ilişkili görünen başka bir alandan bir şahsiyeti çağrıştırmadan ayrılmak istemiyorum. Bu nedenle, Abel birçok matematikçiyle tam bir müzik yeteneği eksikliğini paylaşıyor olsa da, onun üretkenliğini ve kişiliğini [[Mozart]]'ınkiyle karşılaştırırsam saçma olmaz. Böylece, Viyana'daki Mozart'ınki gibi, bu ilahi ilhamlı matematikçiye bir anıt dikilebilir: basit ve alçakgönüllü bir şekilde orada durup dinlerken, zarif melekler etrafta süzülür, şakacı bir şekilde ona başka bir dünyadan ilham getirir.
Bunun yerine, aslında [[Oslo|Christiania]]'da Abel onuruna dikilmiş olan ve onun doğasına aşina olan herkesi büyük ölçüde hayal kırıklığına uğratması gereken çok farklı türden bir anıttan bahsetmeliyim. Byron tipi genç bir atlet, yüksek, dik bir granit bloğunun üzerinde, göğe doğru yönelen iki grimsi kurbanlık kurbanının üzerinden geçer. Gerekirse, kahraman insan ruhunun bir sembolü olarak alınabilir, ancak iki canavarın daha derin önemi boşuna düşünülür. Bunlar fethedilmiş beşinci dereceden denklemler mi yoksa eliptik fonksiyonlar mı? Ya da günlük yaşamının üzüntüleri ve kaygıları? Anıtın kaidesinde büyük harflerle ABEL yazısı vardır.<ref>Klein, Felix. ''Development of mathematics in the 19th century (19. yüzyılda matematiğin gelişimi)''. Math Sci Press, 1979, p.&nbsp;97.</ref>}}<gallery class="center">
Dosya:NOK 500 V recto.jpg|Niels Henrik Abel, Norveç 500 kronluk banknot üzerinde, 1978
Dosya:Abelmonumentet 1.jpg|[[Gustav Vigeland]] tarafından Oslo'da (eski Christiania) "Abelmonumentet" olarak adlandırılan Niels Henrik Abel heykeli.
Dosya:Abelmonumentet av Vigeland. - no-nb digifoto 20150625 00154 NB MIT FNR 11682.jpg|Abelmonumentet [[Royal Palace, Oslo|, Oslo Kraliyet Sarayı'nın önünde]]
Dosya:Holmengard-119.JPG|[[Gjerstad|Gjerstad'daki]] Niels Henrik Abel anıtı
Dosya:Abelmonument.jpg|[[Gustav Lærum|Gustav]] Lærum tarafından [[Frolands verk|Frolands verk'te]] Abel için bir anıt.
</gallery><gallery class="center">
Dosya:Stamps of Norway, 1929-Niels Henrik Abel1.jpg|
Dosya:Stamps of Norway, 1929-Niels Henrik Abel2.jpg|
Dosya:Stamps of Norway, 1929-Niels Henrik Abel3.jpg|
Dosya:Stamps of Norway, 1929-Niels Henrik Abel4.jpg|
</gallery>


== Ayrıca bakınız ==
== Ayrıca bakınız ==
* [[Abel grupları]]
* [[Abel integralları]]
* [[Abel değişimleri]]
* [[Abel dönüşümleri]]
* [[Abel denklemi]]
* [[Abel testi]]


* [[Niels Henrik Abel'ın adını taşıyan şeylerin listesi|Niels Henrik Abel'in adını taşıyan şeylerin listesi]]
{{Otorite kontrolü}}
* [[Évariste Galois|Evariste Galois]]


== Notlar ==
{{DEFAULTSORT:Abel, Niels Henrik}}
 {{Reflist|grup=note}}
[[Kategori:Niels Henrik Abel| ]]

[[Kategori:1802 doğumlular]]
== Kaynakça ==
 {{Reflist}}

== İlave okumalar ==

* {{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/equationthatcoul0000livi|başlık=The Equation That Couldn't be Solved|yer=New York|yayıncı=Simon & Schuster|yıl=2005|isbn=0-7432-5821-5}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/nielshenrikabelh0000stub|başlık=Niels Henrik Abel and his Times|yayıncı=Springer|yıl=2000|diğerleri=Trans. by Richard R. Daly|isbn=3-540-66834-9}}

== Dış bağlantılar ==

* Abel Ödülü web sitesinden [http://www.abelprize.no/c53672/seksjon/vis.html?tid=53910 biyografiler ve el yazısıyla yazılmış el yazmaları]
*  
* [http://fermatslasttheorem.blogspot.com/2006/02/niels-henrik-abel.html Niels Henrik Abel'ın Biyografisi]
*  
* Niels Henrik Abel
* [http://www.maa.org/publications/periodicals/convergence/abel-on-elliptic-integrals-a-translation Niels Henrik Abel'in "Eliptik Fonksiyonlar Araştırması"nın] [http://mathdl.maa.org/convergence/1/ Convergence'da çevirisi]
* [https://web.archive.org/web/20070715000404/http://mathdl.maa.org/convergence/1/?pa=quote&sa=browseQuotesFrontEnd&pageNum=1&resultsPerPage=20&sortLetter=a Niels Henrik Abel'in] [http://mathdl.maa.org/convergence/1/ Yakınsama ile İlgili Ünlü Sözleri]
* [http://abelkonkurransen.no/index.php?lan=en Niels Henrik Abel matematik yarışması], Norveç Matematik Olimpiyatı
* [http://vestraat.net/TNG/getperson.php?personID=I7918&tree=IEA Aile soyağacı]
* {{Find a Grave|25110682}}
[[Kategori:Oslo Üniversitesi'nde öğrenim görenler]]
[[Kategori:Grup teorisyenleri]]
[[Kategori:1829 yılında ölenler]]
[[Kategori:1829 yılında ölenler]]
[[Kategori:19. yüzyıl matematikçileri]]
[[Kategori:1802 doğumlular]]
[[Kategori:Niels Henrik Abel]]
[[Kategori:Norveçli matematikçiler]]
[[Kategori:Norveçli matematikçiler]]
[[Kategori:Oslo Üniversitesi öğretim üyeleri]]
[[Kategori:19. yüzyılda tüberkülozdan ölenler]]
[[Kategori:Veremden ölenler]]
[[Kategori:İncelenmemiş çeviri içeren sayfalar]]

Sayfanın 17.27, 8 Ağustos 2021 tarihindeki hâli

Niels Henrik Abel
Doğum5 Ağustos 1802(1802-08-05)
Nedstrand, Denmark-Norway
Ölüm6 Nisan 1829 (26 yaşında)
Froland, Norway
MilliyetNorwegian
EğitimRoyal Frederick University (BA, 1822)
Kariyeri
DalıMathematics
İmza

Niels Henrik Abel (/ˈɑːbəl/ AH-bəl, Norveççe telaffuz: [ˈɑ̀ːbl̩]; 5 Ağustos 1802 - 6 Nisan 1829), çeşitli alanlarda öncü katkılarda bulunan Norveçli bir matematikçiydi.[1] En ünlü yegane sonucu, genel beşinci dereceden denklemi radikallerde çözmenin imkansızlığını gösteren ilk tam kanıttır. Bu soru, zamanının öne çıkan açık kalmış sorunlarından biriydi ve 250 yılı aşkın bir süredir çözülemedi.[2] Aynı zamanda eliptik fonksiyonlar alanında bir yenilikçi, Abelyen fonksiyonların kaşifiydi. Buluşlarını yoksulluk içinde yaşarken yaptı ve 26 yaşında tüberkülozdan öldü.

Çalışmalarının çoğu, çalışma hayatının altı veya yedi yılında yapıldı.[3] Fransız matematikçi Charles Hermite, Abel hakkında şunları söyledi: "Abel, matematikçileri beş yüz yıl boyunca meşgul edecek kadar sonuç bıraktı."[3] [4] Başka bir Fransız matematikçi olan Adrien-Marie Legendre şöyle dedi: "quelle tête celle du jeune Norvégien! " ("what a head the young Norwegian has!", "Genç Norveçlinin nasıl bir kafası var!" ).[5]

Aslen 1899'da Nobel Ödüllerini tamamlamak için önerilen matematikteki Abel Ödülü, onun onuruna adlandırılmıştır.

Hayatı

Erken dönem

Søren Georg Abel
Søren Georg Abel
Anne Marie Abel
Anne Marie Abel
Niels Henriks Abel'in ebeveynleri, 1809.

Niels Henrik Abel, papaz Søren Georg Abel ve Anne Marie Simonsen'in ikinci çocuğu olarak Nedstrand, Norveç'te doğdu. Niels Henrik Abel doğduğunda aile Finnøy'de bir papaz evinde yaşıyordu. Niels Henrik'in doğum yılının Temmuz / Ağustos aylarında Nedstrand'daki icra memurunun misafirleri olduğu için, Niels Henrik'in komşu cemaatte doğduğunu gösteriyor.[6][note 1]

Niels Henrik Abel'in babası Søren Georg Abel, teoloji ve felsefe diplomasına sahipti ve Finnøy'de papaz olarak görev yaptı. Søren'in babası, Niels'in büyükbabası Hans Mathias Abel de Risør kasabası yakınlarındaki Gjerstad Kilisesi'nde papazdı. Søren, çocukluğunu Gjerstad'da geçirmiş ve orada papaz olarak da hizmet etmişti; 1804'te babasının ölümünden sonra, Søren Gjerstad'a papaz olarak atandı ve aile oraya taşındı. Abel ailesinin kökleri Schleswig'de doğdu ve 17. yüzyılda Norveç'e geldi.

Postcard of Gjerstad church and rectory.
1890-95 yılında Gjerstad kilisesi ve bölge papazının konutunun kartpostalı. Bölge papazının makam binası (evi), Abel'ın burada yaşadığı zamankiyle aynıydı.

Anne Marie Simonsen, Risør'dandı; babası Niels Henrik Saxild Simonsen, bir tüccar ve ticaret gemisi sahibiydi ve Risør'daki en zengin kişi olduğu söyleniyordu. Anne Marie, görece lüks bir çevrede iki üvey anneyle büyümüştü. Gjerstad papaz evinde balolar düzenlemekten ve sosyal toplantılar yapmaktan hoşlanıyordu. Çoğu kişi, onun erken bir alkolik olduğunu ve çocukların yetiştirilmesiyle çok az ilgilendiğini söylüyor. Niels Henrik ve kardeşlerine okumaları için el yazısı kitaplarla babaları tarafından eğitim verildi. Bir matematik kitabındaki bir toplama tablosu şöyledir: 1+0=0.[6]

Katedral Okulu ve Kraliyet Frederick Üniversitesi

Norveç'in bağımsızlığı ve 1814'te Norveç'te yapılan ilk seçimle birlikte Søren Abel, Storting'e temsilci olarak seçildi. Storting'in toplantıları 1866'ya kadar Christiania'daki (şimdi Oslo olarak bilinen) Katedral Okulu'nun ana salonunda yapıldı. Neredeyse kesinlikle, okulla bu şekilde tanıştı ve en büyük oğlu Hans Mathias'ın ertesi yıl okula başlaması gerektiğine karar verdi. Ancak, ayrılma zamanı yaklaştığında, Hans evden ayrılmak zorunda kaldığı için o kadar üzüldü ve bunalıma girdi ki, babası onu göndermeye cesaret edemedi. Bunun yerine Niels'ı göndermeye karar verdi.[6]

1815'te Niels Abel, 13 yaşında Katedral Okulu'na girdi. Bir yıl sonra ağabeyi Hans da ona katıldı. Odaları paylaştılar ve ortak sınıfları vardı. Hans, Niels'den daha iyi notlar aldı; ancak 1818'de yeni bir matematik öğretmeni olan Bernt Michael Holmboe atandı. Öğrencilere evde yapmaları için matematiksel görevler verdi. Niels Henrik'in matematikteki yeteneğini gördü ve konuyu ileri düzeyde incelemesi için onu teşvik etti. Okuldan sonra Niels'e özel ders bile verdi.

1818'de Søren Abel, ilahiyatçı Stener Johannes Stenersen ile 1806'daki ilmihaliyle ilgili olarak halka açık bir teolojik tartışma yaptı. Tartışma basında iyi bir şekilde yer aldı. Søren'e "Abel Treating" (Norveççe: "Abel Spandabel") takma adı verildi. Niels'in tartışmaya tepkisinin "aşırı neşe (excessive gaiety)" olduğu söylendi. Aynı zamanda Søren, Norveç Kurucu Meclisine ev sahipliği yapan Carsten Anker'e hakaret ettikten sonra neredeyse görevden almayla karşı karşıya kaldı ve Eylül 1818'de siyasi kariyeri harap halde Gjerstad'a döndü. Ağır şekilde içmeye başladı ve sadece iki yıl sonra, 1820'de 48 yaşında öldü.

Bernt Michael Holmboe, Niels Henrik Abel'ı okulda kalması için bursla destekledi ve Royal Frederick Üniversitesi'nde öğrenim görmesi için arkadaşlarından para topladı.

Abel 1821'de üniversiteye girdiğinde, zaten Norveç'teki en bilgili matematikçiydi. Holmboe'nun ona öğretebileceği başka bir şey yoktu ve Abel üniversite kütüphanesindeki en son matematik literatürünü incelemişti. Bu süre zarfında Abel, radikallerdeki beşinci dereceden denklem üzerinde çalışmaya başladı. Matematikçiler 250 yılı aşkın bir süredir bu probleme bir çözüm arıyorlardı. 1821'de Abel çözümü bulduğunu düşündü. Christiania'daki iki matematik profesörü, Søren Rasmussen ve Christopher Hansteen, Abel'ın formüllerinde hiçbir hata bulamadılar ve çalışmayı İskandinav ülkelerinin önde gelen matematikçisi Kopenhag'daki Carl Ferdinand Degen'e gönderdiler. O da hiçbir kusur bulamamıştı ama yine de birçok seçkin matematikçinin uzun süredir aradığı çözümün, gerçekten de uzaklardaki Christiania'da bilinmeyen bir öğrenci tarafından bulunabileceğinden şüpheliydi. Ancak Degen, Abel'ın alışılmadık derecede keskin zekasına dikkat çekti ve böyle yetenekli bir genç adamın yeteneklerini beşinci derece denklem gibi "steril bir nesne" üzerinde değil, daha çok eliptik fonksiyonlar ve aşkınlık üzerinde harcaması gerektiğine inanıyordu; çünkü o zaman, diye yazdı Degen, "geniş bir analitik okyanusun büyük bölümlerine giden Macellan ana yollarını keşfedecekti".[6] Degen, Abel'den yönteminin sayısal bir örneğini vermesini istedi. Abel bir örnek vermeye çalışırken makalesinde bir hata buldu.[9] Bu, 1823'te beşinci veya daha yüksek dereceden bir denklemin çözümünün imkansız olduğunun keşfine yol açtı.[10]

Abel 1822'de mezun oldu. Performansı matematikte son derece yüksek ve diğer konularda ortalamaydı.

Kariyeri

From a notebook of Niels Henrik Abel
Niels Henrik Abel'ın defterinden.

Mezun olduktan sonra, üniversiteden profesörler Abel'ı maddi olarak desteklediler ve Profesör Christopher Hansteen, evinin çatı katındaki bir odada yaşamasına izin verdi. Abel daha sonra Bayan Hansteen'i ikinci annesi olarak görecekti. Burada yaşarken, Abel küçük kardeşi Peder Abel'e examen artium yoluyla yardım etti. Ayrıca kız kardeşi Elisabeth'in kasabada iş bulmasına yardım etti.

1823'ün başlarında, Niels Abel, Profesör Hansteen tarafından ortaklaşa kurulan Norveç'in ilk bilimsel dergisi olan "Magazin for Naturvidenskaberne" de ilk makalesini yayınladı. Abel birkaç makale yayınladı, ancak dergi kısa sürede bunun sıradan okuyucu için önemli olmadığını anladı. 1823'te Abel ayrıca Fransızca bir makale yazdı. Bu, "tüm diferansiyel formülleri entegre etme olasılığının genel bir temsili" idi (İngilizce: a general representation of the possibility to integrate all differential formulas, Norveççe: en alminnelig Fremstilling af Muligheten at integrere alle mulige Differential-Formler). Yayınlamak için üniversitede fon başvurusunda bulundu. Ancak eser gözden geçirilirken kaybolmuş, daha sonra bir daha bulunamamıştı.[6]

Christine Kemp

1823'ün ortalarında, Profesör Rasmussen, Kopenhag'a seyahat edebilmesi ve Ferdinand Degen'i ve oradaki diğer matematikçileri ziyaret edebilmesi için Abel'a 100 speciedaler hediye etti. Kopenhag'dayken Abel, Fermat'ın Son Teoremi üzerinde bazı çalışmalar yaptı. Abel'in amcası Peder Mandrup Tuxen, Christianshavn, Kopenhag'daki deniz üssünde yaşıyordu ve oradaki bir baloda Niels Abel, müstakbel nişanlısı Christine Kemp ile tanıştı. 1824'te Christine, mürebbiye olarak çalışmak için Son'a taşındı ve çift Noel'de nişanlandı.[6]

Kopenhag'dan döndükten sonra, Abel Almanya ve Fransa'daki en iyi matematikçileri ziyaret etmek için bir devlet bursuna başvurdu, ancak bunun yerine iki yıl boyunca Christiania'da kalması ve Almanca ve Fransızca eğitimi alması için yılda 200 speciedaler verildi. Önümüzdeki iki yıl içinde, kendisine yıllık 600 speciedaler burs vaat edildi ve daha sonra yurt dışına seyahat etmesine izin verilecekti.[6] Abel, bu dilleri incelerken, 1824'te ilk dikkate değer eseri olan Mémoire sur les équations algébriques où on démontre l'impossibilité de la résolution de l'équation générale du cinquième degré'yi yayınladı[11] ("Memoir on algebraic equations, in which the impossibility of solving the general equation of the fifth degree is proven", "Beşinci dereceden genel denklemi çözmenin imkansızlığının kanıtlandığı cebirsel denklemler üzerine hatıra"). Çünkü, 1823'te Abel, en sonunda, kuintik denklemi radikallerde (şimdi Abel-Ruffini teoremi olarak anılır) çözmenin imkansızlığını kanıtlamıştı. Bununla birlikte, bu makale, kısmen, baskıdan tasarruf etmek için kendisini yalnızca altı sayfayla sınırladığı için, karmaşık ve zor bir biçimdeydi. Daha ayrıntılı bir kanıt 1826'da Crelle's Journal'ın ilk cildinde yayınlandı.

Abel'ın 1825-26 yılları arasında yaşadığı Berlin'de 2014 yılında açılan anıt plaket.

1825'te Abel, Norveç/İsveç Kralı Carl Johan'a yurt dışına seyahat izni talep eden kişisel bir mektup yazdı. Kendisine bu izin verildi ve Eylül 1825'te üniversiteden dört arkadaşı (Christian P. B. Boeck, Balthazar M. Keilhau, Nicolay B. Møller ve Otto Tank) ile birlikte Christiania'dan ayrıldı. Abel'ın bu dört arkadaşı, jeoloji okumak için Berlin'e ve Alplere seyahat ediyorlardı. Abel onları Kopenhag'a kadar takip etmek ve oradan Göttingen'e gitmek istedi. Bursunun şartları, Göttingen'de Gauss'u ziyaret etmesini ve ardından Paris'e devam etmesini şart koşuyordu. Ancak Kopenhag'a vardığında planlarını değiştirdi. Arkadaşlarını takip ederek Berlin'e gitmek istedi, daha sonra Göttingen ve Paris'i ziyaret etmek niyetindeydi.[6]

Yolda, şimdi Hamburg'un bir bölgesi olan Altona'da gökbilimci Heinrich Christian Schumacher'i ziyaret etti. Daha sonra Berlin'de dört ay geçirdi ve burada matematik dergisi Journal für die reine und angewandte Mathematik'i yayınlamak üzere olan August Leopold Crelle ile yakından tanıştı. Bu proje, girişimin başarısına büyük katkıda bulunan Abel tarafından sıcak bir şekilde teşvik edildi. Abel, ilk yılında ona yedi makaleyle katkıda bulundu.

Abel de arkadaşlarını Berlin'den Alpler'e kadar takip etti. Georg Amadeus Carl Friedrich Naumann'ı ve kardeşi matematikçi August Naumann'ı ziyaret etmek için Leipzig ve Freiberg'e gitti. Freiberg'de Abel fonksiyonlar teorisi, özellikle eliptik, hipereliptik ve şimdi abelyen fonksiyonlar olarak bilinen yeni bir sınıf üzerine araştırma yaptı.

Freiberg'den Dresden, Prag, Viyana, Trieste, Venedik, Verona, Bolzano, Innsbruck, Luzern ve Basel'e gittiler. Temmuz 1826'dan itibaren Abel, Basel'den Paris'e kendi başına seyahat etti. Abel, çalışmalarının çoğunu Crelle's Journal'da yayınlanmak üzere Berlin'e göndermişti, ancak en önemli çalışması olarak gördüğü şeyi, cebirsel diferansiyellerin eklenmesine ilişkin bir teoremi Fransız Bilimler Akademisi'ne saklamıştı. Bir ressam olan Johan Gørbitz'in yardımıyla Paris'te bir apartman dairesi buldu ve teorem üzerindeki çalışmalarına devam etti. Ekim 1826'da bitirdi ve akademiye sundu. Augustin-Louis Cauchy tarafından gözden geçirilecekti. Abel'ın çalışmaları Paris'te pek bilinmiyordu ve alçakgönüllülüğü araştırmasını ilan etmesini engelledi. Teorem bir kenara bırakıldı ve ölümüne kadar unutuldu.

Abel'in sınırlı mali durumu sonunda onu Ocak 1827'de turunu terk etmeye zorladı. Berlin'e döndü ve Crelle's Journal'ın editörü olarak bir pozisyon teklif edildi, ancak vazgeçti. Mayıs 1827'de Norveç'e geri döndü. Yurt dışı turu bir başarısızlık olarak görülüyordu.[kimin tarafından?] Gauss'u Göttingen'de ziyaret etmemişti ve Paris'te hiçbir şey yayınlamamıştı. Bu nedenle bursu yenilenmedi ve Norges Bank'tan 200 spesidaler'lik özel bir kredi almak zorunda kaldı. Bu krediyi asla geri ödemedi. O da ders vermeye başladı. Çalışmalarının çoğunu Crelle's Journal'a göndermeye devam etti. Ancak 1828'in ortalarında, Carl Jacobi ile rekabet halinde Altona'daki Astronomische Nachrichten'de eliptik fonksiyonlar üzerine önemli bir çalışma yayınladı.

Ölümü

Abel Paris'teyken tüberküloza yakalandı. 1828 Noelinde nişanlısını ziyaret etmek için kızakla Norveç'in Froland kentine gitti. Yolculuk sırasında ciddi şekilde hastalandı. Geçici bir iyileşme, çiftin birlikte tatilin tadını çıkarmasına izin vermesine rağmen, 6 Nisan 1829'da, August Crelle'den bir mektup gelmeden sadece iki gün önce, nispeten kısa bir süre sonra öldü. Crelle, Berlin'de Abel için yeni bir iş arıyordu ve aslında onu Berlin Üniversitesi'ne Profesör olarak atamayı başarmıştı. Crelle, Abel'a söylemek için yazdı, ama iyi haber çok geç geldi.

Matematiğe katkıları

Abel, açık cebirsel işlemler açısından, beşinci dereceden bir denklemin kökleri veya dörtten büyük dereceli herhangi bir genel polinom denklemi için genel bir cebirsel çözüm olmadığını gösterdi. Bunu yapmak için (Galois'ten bağımsız olarak), grup teorisi olarak bilinen ve yalnızca matematiğin birçok alanında değil, aynı zamanda fiziğin çoğu için de paha biçilmez olan bir matematik dalı icat etti. Abel, beşinci dereceden denklemin çözülemezliği üzerine bir makale gönderdi ve Carl Friedrich Gauss, bir delinin değersiz işi olduğuna inandığı şeyi bir göz atmadan görmezden geldi.[12]

16 yaşındaki Abel, Euler'in sadece rasyoneller için geçerli olan sonucunu genişleterek, tüm sayılar için geçerli olan binom teoreminin kesin bir kanıtını verdi [13] [14] Abel, eliptik fonksiyonlar teorisinin temellerini içeren, eliptik integraller teorisi üzerine temel bir çalışma yazdı. Paris'e seyahat ederken, Adrien-Marie Legendre'nin daha sonra Augustin-Louis Cauchy'ye "bronzdan daha uzun ömürlü bir anıt" olarak tanımladığı (Romalı şair Horatius'un ünlü bir cümlesini ödünç alarak) eliptik fonksiyonların çift periyodikliğini ortaya koyan bir makale yayınladı. Ancak makale Cauchy tarafından kaybedildi.[12]

Yurt dışındayken Abel, çalışmalarının çoğunu Crelle's Journal'da yayınlanmak üzere Berlin'e göndermişti, ancak en önemli çalışması olarak gördüğü şeyi, cebirsel diferansiyellerin eklenmesine ilişkin bir teoremi Fransız Bilimler Akademisi'ne sunmuştu. Teorem bir kenara bırakıldı ve ölümüne kadar unutuldu. Abel, Freiberg'deyken fonksiyonlar teorisi, özellikle eliptik, hipereliptik ve şimdi abelyen fonksiyonlar olarak bilinen yeni bir sınıf üzerine araştırma yaptı.

1823'te Abel, "tüm diferansiyel formülleri entegre etme olasılığının genel bir temsili" başlıklı bir makale yazdı (İngilizce: a general representation of the possibility to integrate all differential formulas, Norveççe: en alminnelig Fremstilling af Muligheten at integrere alle mulige Differential-Formler ). Yayınlamak için üniversitede fon başvurusunda bulundu. Ancak eser gözden geçirilirken kayboldu ve daha sonra bir daha bulunamadı [6]

Abel, Carl Friedrich Gauss'un üslubu hakkında ünlü olan şu sözleri söyledi: "O, kuyruğuyla kumda izlerini silen tilki gibidir." Gauss ona, "Kendine saygısı olan hiçbir mimar, inşaatını tamamladıktan sonra iskeleyi yerinde bırakmaz" diyerek cevap verdi.[15]

Mirası

Abel'ın rehberliğinde, analizde hakim olan belirsizlikler ortadan kaldırılmaya başlandı, yeni alanlara girildi ve fonksiyonların incelenmesi, matematikçilere ilerleme kaydedilebilecek sayısız dallanma sağlayacak kadar ilerledi. Büyük bir kısmı orijinal olarak Crelle's Journal'da yer alan eserleri, Bernt Michael Holmboe tarafından düzenlendi ve 1839'da Norveç hükumeti tarafından yayınlandı. Ludwig Sylow ve Sophus Lie tarafından daha eksiksiz bir baskı 1881'de yayınlandı. Adından türetilen "abelyen (İngilizce: abelian)" sıfatı, matematiksel yazımda o kadar yaygın hale geldi ki, geleneksel olarak küçük harf "a" ile yazılıyor (örneğin, abelyen grup, abelyen kategori ve abelyen varyete).

6 Nisan 1929'da, Abel'in ölümünün yüzüncü yılı için dört Norveç pulu basıldı. Portresi, 1978-1985 yılları arasında basılan 500 kronluk banknotta (sürüm V) yer almaktadır. 5 Haziran 2002'de, doğumunun iki yüzüncü yıl dönümünden iki ay önce Abel'ın onuruna dört Norveç pulu basıldı. Norveç tarafından onun onuruna çıkarılan 20 kronluk bir madeni para da vardır. Abel'ın bir heykeli Oslo'da duruyor ve Ay'daki Abel krateri onun onuruna adlandırıldı. 2002 yılında anısına Abel Ödülü kuruldu.

Matematikçi Felix Klein, Abel hakkında şunları yazdı:

“ Ancak, matematik tarihinde nadiren ortaya çıkan bu ideal araştırmacı tipinden, tamamen farklı alanına rağmen, hala ilişkili görünen başka bir alandan bir şahsiyeti çağrıştırmadan ayrılmak istemiyorum. Bu nedenle, Abel birçok matematikçiyle tam bir müzik yeteneği eksikliğini paylaşıyor olsa da, onun üretkenliğini ve kişiliğini Mozart'ınkiyle karşılaştırırsam saçma olmaz. Böylece, Viyana'daki Mozart'ınki gibi, bu ilahi ilhamlı matematikçiye bir anıt dikilebilir: basit ve alçakgönüllü bir şekilde orada durup dinlerken, zarif melekler etrafta süzülür, şakacı bir şekilde ona başka bir dünyadan ilham getirir.

Bunun yerine, aslında Christiania'da Abel onuruna dikilmiş olan ve onun doğasına aşina olan herkesi büyük ölçüde hayal kırıklığına uğratması gereken çok farklı türden bir anıttan bahsetmeliyim. Byron tipi genç bir atlet, yüksek, dik bir granit bloğunun üzerinde, göğe doğru yönelen iki grimsi kurbanlık kurbanının üzerinden geçer. Gerekirse, kahraman insan ruhunun bir sembolü olarak alınabilir, ancak iki canavarın daha derin önemi boşuna düşünülür. Bunlar fethedilmiş beşinci dereceden denklemler mi yoksa eliptik fonksiyonlar mı? Ya da günlük yaşamının üzüntüleri ve kaygıları? Anıtın kaidesinde büyük harflerle ABEL yazısı vardır.[16]

„

Ayrıca bakınız

Notlar

 

  1. ^ Niels Henrik was born premature and, according to oral tradition, a newly born child had to be washed in red wine and wrapped in cotton cloth in order to survive. Niels Henrik's father baptised him, and wrote in the parish register: "6 September 1802 baptized in Finnøy church the pastor Søren G. Abel and Ane Marie Simonsen's child, Niels Henrik, born 5 August" – (Norwegian: September 6te 1802 døbt i Findøe Kirke Sognepræsten Søren G. Abel og Ane Marie Simonsens Barn Niels Henrik, fød den 5te August.")[7]
    Morten Kiærulf was appointed pastor for Nedstrand in 1829. He wrote in a letter in 1880 to professor Bjerknes in Valle, that he was told by locals that one of Abel's sons was born at former bailiff Marstrand's house in Nedstrand.[8]

Kaynakça

 

  1. ^ Ore (2018-04-18). "Niels Henrik Abel". Store Norske Leksikon (Norveççe). 
  2. ^ "Niels Henrik Abel". www.matematikk.org (Norveççe). Erişim tarihi: 2018-05-05. 
  3. ^ a b "Charles Hermite Quotes - 2 Science Quotes - Dictionary of Science Quotations and Scientist Quotes". Erişim tarihi: 12 September 2015. 
  4. ^ "Archived copy". 8 August 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2013-08-08. 
  5. ^ "Niels Abel". 9 May 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 September 2015. 
  6. ^ a b c d e f g h i Stubhaug, Arild: Niels Henrik Abel – utdypning (NBL-artikkel) – Store norske leksion
  7. ^ Skadberg, Gunnar A.: Ætt og heim 2004, chapter 5, Sogneprest Søren Georg Abel – Matematikerens far. 82-90087-65-9.
  8. ^ Myhre, Sigmar: Ætt og heim 2009, chapter 6, Niels Henrik Abel – fødestaden. 978-82-90087-72-7.
  9. ^ Abel biography. Groups.dcs.st-and.ac.uk. Retrieved on 2011-07-12.
  10. ^ Math & Mathematics: The History of Math Discoveries Around the World (Volume 1: A-H). 27500 Drake Road, Farmington Hills, MI 48311-3535: U•X•L. 1999. s. 3. ISBN 0-7876-3812-9. 
  11. ^ http://www.abelprize.no/c54178/binfil/download.php?tid=53608
  12. ^ a b "Abel, Niels Henrik (1802-1829) -- from Eric Weisstein's World of Scientific Biography". Erişim tarihi: 12 September 2015.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "scienceworld.wolfram.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  13. ^ "Abel, Niels Henrik". Eric Weisstein's World of Science. Wolfram Research. Erişim tarihi: 27 January 2017. 
  14. ^ Encyclopedia of the Enlightenment. Routledge. 2002. s. 562. ISBN 9781135959982. Erişim tarihi: 27 January 2017. 
  15. ^ Calculus Gems. New York: McGraw Hill. 1992. s. 177. ISBN 0-88385-561-5. 
  16. ^ Klein, Felix. Development of mathematics in the 19th century (19. yüzyılda matematiğin gelişimi). Math Sci Press, 1979, p. 97.

İlave okumalar

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Niels_Henrik_Abel&oldid=25974046" sayfasından alınmıştır