Yanık: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
added further details from an English translation by Translators Without Borders (Deniz Atlas Erbil and Nilay) |
|||
| 1. satır: | 1. satır: | ||
{{TıpUyarı}} |
{{TıpUyarı}} |
||
{{Infobox disease |
|||
| Name = Burn |
|||
| Image = Hand2ndburn.jpg |
|||
| Caption = Second-degree burn of the hand |
|||
| DiseasesDB = 1791 |
|||
| ICD10 = {{ICD10|T|20||t|20}}–{{ICD10|T|31||t|20}} |
|||
| ICD9 = {{ICD9|940}}–{{ICD9|949}} |
|||
| ICDO = |
|||
| OMIM = |
|||
| MedlinePlus = 000030 |
|||
| eMedicineSubj = article |
|||
| eMedicineTopic = 1278244 |
|||
| MeshID = D002056 |
|||
}} |
|||
'''Yanık''', [[ısı]], [[elektrik]], [[kimyasal madde]], [[sürtünme]] ya da [[radyasyon]] nedeniyle [[et]] veya [[deri]] üzerinde meydana gelen bir [[yaralanma]] çeşididir.<ref name=TBCChp4/> Yalnızca derinin üst katmanını etkileyen yanıklar yüzeysel veya birinci derece yanık olarak tanımlanmaktadır. Yanık bazı alt katmanlara da geçtiğinde, kısmi kalınlıkta yanık ya da ikinci derece yanık olarak nitelendirilir. Tam kalınlıkta veya üçüncü derece yanıklarda, yara derinin tüm katmanlarına geçmiş olur. Dördüncü derece yanıkta ise yara ilaveten [[kas]] veya [[kemik]] gibi daha derin dokuları da etkiler. |
|||
<!--Management --> |
|||
'''Yanık''' (combulsio) ısı, elektrik, ışık, kimyasal maddeler, radyasyon etkisi ile vücutta oluşan [[lezyon]]lardır. |
|||
Gerekli tedavi, yanığın şiddetine göre değişmektedir. Yüzeysel yanıklar [[analjezik|basit ağrı kesiciler]] ile tedavi edilebilirken, daha büyük yanıklar özel [[yanık tedavi merkezleri]]nde daha uzun süreli tedavi gerektirebilir. Yanığa soğuk su tutmak acıyı hafifletip yara oluşumunu azaltabilir, fakat soğuğa uzun süre maruz kalmak da [[hipotermi|düşük vücut sıcaklığı]]na yol açabilir. Kısmi kalınlıkta yanıkların sabun ve su ile temizlenmesi, devamında da sarılması gerekebilir. Su toplayan yerlere ne yapılması gerektiği tam olarak belli değildir, ancak muhtemelen en uygunu kabarcıklara dokunmamak olacaktır. Tam kalınlıktaki yanıklar genellikle [[deri grefti]] gibi cerrahi tedaviler gerektirmektedir. Geniş çaplı yanıklarda genellikle yüksek miktarda [[damar içi sıvı]]ya ihtiyaç duyulur, zira yanığa vücudun verdiği iltihabi yanıt [[kılcal damar]]dan önemli derecede sıvı çıkışı ve [[ödem]] ile sonuçlanacaktır. Yanıklara ilişkin en yaygın komplikasyonlar [[enfeksiyon]] ile ilgilidir. |
|||
<!-- Epidemiology --> |
|||
Geniş çaplı yanıklar ölümcül olabilirken, 1960’tan beri geliştirilen modern tedaviler özellikle çocuk ve gençlerde alınan sonuçları önemli derecede geliştirmiştir.<ref name=TBCChp1/> Tüm dünyada yaklaşık 11 milyon insan tıbbi tedaviye başvurmakta ve her yıl yaklaşık 300.000 kişi yanık nedeniyle hayatını kaybetmektedir.<ref name=Epi2011/> Amerika Birleşik Devletleri’nde, bir [[yanık tedavi merkezi]]ne kabul edilen hastaların yaklaşık %4’ü yaraları nedeniyle hayatını kaybetmektedir.<ref name=ABA2012/> Yanığın uzun vadedeki sonucu en başta yanığın boyutuna ve yanığa maruz kalan kişinin yaşına bağlıdır. |
|||
{{TOC limit|3}} |
|||
==Belirtiler ve semptomlar== |
|||
Bir yanığın özellikleri yanığın derinliğine bağlıdır. Yüzeysel yanıklarda iki veya üç gün boyunca acı hissedilmekte, sonraki birkaç gün içinde ise deri soyulmaktadır .<ref name=EMP2009/><ref name=TBCChp10/> Daha şiddetli yanıklara maruz kalanlar ise gerginlik hissettiklerini söyleyebilir veya acıdan ziyade bir bası hissinden şikâyet edebilirler. Tam kalınlıktaki yanıklarda hafif dokunuş veya iğne batırmaları hiç hissedilmeyebilir.<ref name=TBCChp10/> Yüzeysel yanıklar genellikle kırmızı renkte olurken, daha şiddetli yanıklarda pembe, beyaz veya siyah yaralar gözlenebilir.<ref name=TBCChp10/> Ağzın etrafındaki yanıklar veya burun içinde yanmış kıllar, solunum yollarında yanık meydana geldiğine işaret edebilir, ancak bu bulgular kesin olarak belirleyici değildir.<ref name=Schw2010/> Yanığın daha ciddi belirtileri arasında şunlar vardır: [[nefes darlığı]], ses kısıklığı ve [[stridor]] veya [[hırıltılı solunum]].<ref name=Schw2010/> İyileşme süreci boyunca [[Pruritus|kaşıntı]] sıklıkla görülebilir; kaşıntı yetişkinlerin yaklaşık %90’ında, çocukların ise tamamında meydana gelmektedir.<ref name=Itchy2009>{{cite journal|last=Goutos|first=I|coauthors=Dziewulski, P; Richardson, PM|title=Pruritus in burns: review article.|journal=Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association|date=2009 Mar-Apr|volume=30|issue=2|pages=221–8|pmid=19165110}}</ref> Hissizlik veya karıncalanma elektrik kaynaklı yanıklardan sonra uzunca bir süre devam edebilir.<ref name=RosenChp140/> Yanıklar aynı zamanda duygusal ve psikolojik rahatsızlığa da neden olabilmektedir.<ref name=Epi2011/> |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|- |
|||
! Type<ref name=Tint2010/> !! Layers involved !! Appearance !! Texture !! Sensation !! Healing Time !! Prognosis !! Example |
|||
|- |
|||
| Superficial (First degree)|| [[Epidermis (skin)|Epidermis]]<ref name=EMP2009/> ||[[Erythema|Red]] without blisters<ref name=Tint2010/>|| Dry || [[Pain]]ful<ref name=Tint2010/>|| 5-10 days<ref name=Tint2010/><ref name=AFP2012/> || Heals well;<ref name=Tint2010/> Repeated [[sunburn]]s increase the risk of [[skin cancer]] later in life<ref>{{cite book|last=Buttaro|first=Terry|title=Primary Care: A Collaborative Practice|year=2012|publisher=Elsevier Health Sciences|isbn=978-0-323-07585-5|page=236|url=http://books.google.ca/books?id=YBcHR-wQOWQC&pg=PA236}}</ref> ||[[Image:Sunburn.jpg|70px|A sunburn is a typical first degree burn.]] |
|||
|- |
|||
| Superficial partial thickness (Second degree) || Extends into superficial (papillary) [[dermis]]<ref name=Tint2010/> ||Redness with clear [[blister]].<!-- <ref name=Tint2010/> --> Blanches with pressure.<ref name=Tint2010/> || Moist<ref name=Tint2010/> || Very painful<ref name=Tint2010/> || less than 2–3 weeks<ref name=Tint2010/><ref name=TBCChp10/> ||Local infection/[[cellulitis]] but no scarring typically<ref name=TBCChp10>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=127|edition=4th|chapter=Chapter 10: Evaluation of the burn wound: management decisions}}</ref>|| |
|||
[[Image:Scaldburn.jpg|70px|Second degree burn of the thumb]] |
|||
|- |
|||
| Deep partial thickness (Second degree) || Extends into deep (reticular) dermis<ref name=Tint2010/> || Yellow or white. Less blanching. May be blistering.<ref name=Tint2010/> || Fairly dry<ref name=TBCChp10/> || Pressure and discomfort<ref name=TBCChp10/> || 3–8 weeks<ref name=Tint2010/>|| Scarring, contractures (may require excision and [[skin grafting]])<ref name=TBCChp10/> || [[Image:major-2nd-degree-burn.jpg|70px|Second-degree burn caused by contact with boiling water]] |
|||
|- |
|||
| Full thickness (Third degree) || Extends through entire dermis<ref name=Tint2010/> || Stiff and white/brown<ref name=Tint2010/> No blanching<ref name=TBCChp10/> || Leathery<ref name=Tint2010/> || Painless<ref name=Tint2010/> ||Prolonged (months) and incomplete<ref name=Tint2010/> || Scarring, contractures, amputation (early excision recommended)<ref name=TBCChp10/> || [[Image:8-day-old-3rd-degree-burn.jpg|70px|Eight day old third-degree burn caused by motorcycle muffler.]] |
|||
|- |
|||
| Fourth degree|| Extends through entire skin, and into underlying fat, muscle and bone<ref name=Tint2010/> || Black; charred with [[eschar]] || Dry || Painless || Requires excision<ref name=Tint2010/> || Amputation, significant functional impairment and, in some cases, death.<ref name=Tint2010/> |
|||
| [[Image:Ожог кисть.jpg|70px|4th degree burn]] |
|||
|} |
|||
==Sebep== |
|||
Yanıklara ısıl, kimyasal, elektrik ve radyasyon şeklinde sınıflandırılmış çeşitli dış kaynaklar neden olmaktadır.<ref>{{cite book|last=Kowalski|first=Caroline Bunker Rosdahl, Mary T.|title=Textbook of basic nursing|year=2008|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-0-7817-6521-3|page=1109|url=http://books.google.ca/books?id=odY9mXicPlYC&pg=PA1109|edition=9th}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri’nde, yanıkların en yaygın nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır: yangın veya alev (%44), kaynar sıvılar (%33), sıcak nesneler (%9), elektrik (%4) ve kimyasal maddeler (%3).<ref name=ABA2012pgi>National Burn Repository Pg. i</ref> Çoğu yanık yaralanmaları (%69) evde veya işte (%9) meydana gelmekteyken,<ref name=ABA2012>{{cite web|title=Burn Incidence and Treatment in the United States: 2012 Fact Sheet|url=http://www.ameriburn.org/resources_factsheet.php|work=American Burn Association|accessdate=20 April 2013|year=2012}}</ref> bunların çoğu kazara yaşanmaktadır; yanıkların %2’si saldırı sonucu, %1 ila %2’si ise [[intihar]] girişiminde meydana gelmektedir.<ref name=Epi2011/> Bu kaynaklar yaklaşık %6 oranında solunum yolları ve/veya akciğerlerde solunum yaralanmalarına sebep olabilmektedir.<ref name=TBCChp3/> |
|||
Yanık sebepli yaralanmalar yoksul kesimde daha çok meydana gelmektedir.<!-- <ref name=Epi2011/> --> Sigara bir risk faktörüyken alkol kullanımı değildir.<!-- <ref name=Epi2011/> --> Yangın kaynaklı yanıklar genellikle soğuk iklimlerde daha çok görülmektedir.<ref name=Epi2011/>Gelişmekte olan ülkelerde belirgin risk faktörlerinin arasında açık ateşte veya yerde yemek pişirmenin yanı sıra<ref name=TBCChp4/> çocuklardaki [[gelişim yetersizliği]] ve yetişkinlerdeki kronik hastalıklar bulunmaktadır.<ref name=LMIC2006/> |
|||
===Isıl=== |
|||
Amerika Birleşik Devletleri’nde yanıkların en yaygın sebebi yangın ve sıcak sıvılardır.<ref name=TBCChp3/> Ölümle sonuçlanan ev yangınlarının sebepleri arasında sigaranın payı %25, ısıtma cihazlarının payı ise %22’dir.<ref name=TBCChp4/> Yaralanmaların neredeyse yarısı yangınla mücadele ederken yaşanmaktadır.<ref name=TBCChp4/> [[Haşlanma]]nın sebebi sıcak sıvı ve gazlardır; haşlanma en çok sıcak içecekler, banyoda veya duşta yüksek sıcaklıkta [[çeşme suyu]], kızgın yağ veya buhar gibi dış etkenlere maruz kalma sonucunda meydana gelmektedir.<ref>{{cite book|editors=Murphy, Catherine; Gardiner, Mark; Sarah Eisen |title=Training in paediatrics : the essential curriculum|year=2009|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=978-0-19-922773-0|page=36|url=http://books.google.ca/books?id=FLBMvTff9sMC&pg=PA36|coauthors=Eisen, Sarah; Murphy, Catherine}}</ref> Haşlanma kaynaklı yaralanmalar en çok beş yaş altındaki çocuklarda görülmektedir;<ref name=Tint2010/>Amerika Birleşik Devletleri’nde ve Avustralya’da bu grup tüm yanıkların neredeyse üçte ikisini oluşturmaktadır.<ref name=TBCChp3/> Sıcak nesnelerle temas, çocuklarda görülen yanıkların yaklaşık %20 ila %30’unun sebebini teşkil etmektedir.<ref name=TBCChp3/> Haşlanmalar genellikle birinci veya ikinci derece yanıktır, ancak özellikle de uzun süreli temas nedeniyle üçüncü derece yanıklar ortaya çıkabilmektedir.<ref name=Mag2008/> [[Havai fişek]]ler de pek çok ülkede bayram zamanlarında yanıkların yaygın bir sebebini teşkil etmektedir.<ref>{{cite book|last=Peden|first=Margie|title=World report on child injury prevention|year=2008|publisher=World Health Organization|location=Geneva, Switzerland|isbn=978-92-4-156357-4|page=86|url=http://books.google.ca/books?id=UeXwoNh8sbwC&pg=PA86}}</ref> Bu özellikle ergenlik çağındaki erkekler için risk oluşturmaktadır.<ref>{{cite web|title=World report on child injury prevention|url=http://www.who.int/violence_injury_prevention/child/injury/world_report/Burns_english.pdf|author=World Health Organization}}</ref> |
|||
===Kimyasal maddeler=== |
|||
{{Main|Chemical burn}} |
|||
Kimyasal maddeler tüm yanıkların %2’si ila %11’inin sebebini oluşturmakta ve yanık kaynaklı ölümlerin yaklaşık %30’una neden olmaktadır.<ref name=Hard2012>{{cite journal|last=Hardwicke|first=J|coauthors=Hunter, T; Staruch, R; Moiemen, N|title=Chemical burns--an historical comparison and review of the literature.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2012 May|volume=38|issue=3|pages=383–7|pmid=22037150}}</ref> Kimyasal yanıklara 25.000’den fazla madde neden olabilmektedir;<ref name=Tint2010/> bunların çoğu ya kuvvetli bir [[baz (kimya)|baz]] (%55) ya da kuvvetli bir [[asit]]tir (%26).<ref name=Hard2012/> Kimyasal yanık nedenli ölümlerin çoğu [[yutma]] kaynaklıdır.<ref name=Tint2010/> Bu tür yanıklara en çok neden olan maddelerden bazıları tuvalet temizleyicilerinde bulunan [[sülfürik asit]], çamaşır suyunda bulunan [[sodyum hipoklorit]] ve boya çıkarıcılarda bulunan [[halojenli hidrokarbonlar]]dır.<ref name=Tint2010/> [[Hidroflorik asit]] maruz kalındıktan sonra bir müddet belirti vermeyebilen bir hayli derin yanıklara neden olabilmektedir.<ref name=HF2008>{{cite journal|last=Makarovsky|first=I|coauthors=Markel, G; Dushnitsky, T; Eisenkraft, A|title=Hydrogen fluoride--the protoplasmic poison.|journal=The Israel Medical Association journal : IMAJ|date=2008 May|volume=10|issue=5|pages=381–5|pmid=18605366}}</ref> [[Formik asit]] ise önemli sayıda[[alyuvar]] kaybına neden olabilmektedir.<ref name=Schw2010/> |
|||
===Elektrik=== |
|||
{{main|Electrical burn}} |
|||
Elektrik yanıkları veya yaralanmaları yüksek gerilim (1000 [[volt]] ve üzeri), alçak gerilim (1000 [[volt]]tan düşük), veya [[elektrik arkı]]ndan kaynaklanan [[parlama yanığı]] şeklinde sınıflandırılmaktadır.<ref name=Tint2010/> Çocuklarda elektrik yanıklarının en yaygın sebebi elektrik kabloları (%60) ve ardından elektrik prizleridir (%14).<ref name=TBCChp3/> [[Yıldırım]] da elektrik yanıklarına sebep olabilir.<ref>{{cite journal|last=Edlich|first=RF|coauthors=Farinholt, HM; Winters, KL; Britt, LD; Long WB, 3rd|title=Modern concepts of treatment and prevention of lightning injuries.|journal=Journal of long-term effects of medical implants|year=2005|volume=15|issue=2|pages=185–96|pmid=15777170}}</ref> Yıldırım çarpması riski dağ tırmanışı, golf ve saha sporları gibi dış mekan aktiviteleri sırasında veya dışarıda çalışırken söz konusu olabilmektedir.<ref name=RosenChp140/> Yıldırım çarpmasından ölme riski yaklaşık %10’dur.<ref name=RosenChp140/> |
|||
Elektrik kaynaklı yaralanmalar en çok yanık ile sonuçlanmasına rağmen, bunlar aynı zamanda [[künt travma]] veya [[kas kontraksiyonu]] kaynaklı [[kırık]] veya [[çıkık]]lara sebep olabilmektedir .<ref name=RosenChp140/> Yüksek gerilimden kaynaklanan yaralanmalarda, hasarın çoğu vücudun içinde meydana gelebilir; dolayısıyla yaralanmanın boyutu yalnızca derinin muayenesi ile tespit edilemez.<ref name=RosenChp140/> Alçak gerilim veya yüksek gerilim elektrik ile temas [[kardiyak aritmi]] veya [[kalp krizi]] ile sonuçlanabilir.<ref name=RosenChp140/> |
|||
===Radyasyon=== |
|||
{{Main|Radiation burn}} |
|||
[[Radyasyon yanıkları]], [[mor ötesi ışınlar]]a (örneğin güneş, [[solaryum]] ya da [[ark kaynağı]]) ya da [[iyonize radyasyon]]a (örneğin [[radyoterapi]], [[Röntgen ışınları]] ya da [[nükleer serpinti]]) uzun süre maruz kalma sonucu meydana gelebilmektedir.<ref>{{cite book|last=Prahlow|first=Joseph|title=Forensic pathology for police, death investigators, and forensic scientists|year=2010|publisher=Humana|location=Totowa, N.J.|isbn=978-1-59745-404-9|page=485|url=http://books.google.ca/books?id=rF1WTiX0nHEC&pg=PA485}}</ref> Radyasyon yanıklarının en yaygın sebebi ve toplamda yüzeysel yanıkların en büyük sebebi güneşe maruz kalmaktır.<ref>{{cite journal|author=Kearns RD, Cairns CB, Holmes JH, Rich PB, Cairns BA |title=Thermal burn care: a review of best practices. What should prehospital providers do for these patients? |journal=EMS World |volume=42 |issue=1 |pages=43–51|year=2013|month=January|pmid=23393776 |doi= |url=}}</ref> İnsanlarda [[güneş yanığı]]nın ne kadar kolay oluşacağı [[cilt tipi]]ne göre büyük değişiklikler göstermektedir.<ref>{{cite journal|last=Balk|first=SJ|coauthors=Council on Environmental, Health; Section on, Dermatology|title=Ultraviolet radiation: a hazard to children and adolescents.|journal=Pediatrics|date=2011 Mar|volume=127|issue=3|pages=e791-817|pmid=21357345}}</ref> İyonize radyasyonun derideki etkileri, bölgenin bu tür ışınıma ne kadar maruz kaldığına bağlıdır; 3 [[Gray (birim)|Gy]]’den sonra saç dökülmesi, 10 Gy’den sonra kızarıklık, 20 Gy’den sonra cilt soyulması ve 30 Gy’den sonra nekroz görülmektedir.<ref name=RosenChp144>{{cite book|last=Marx|first=John|title=Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice|year=2010|publisher=Mosby/Elsevier|location=Philadelphia|isbn=0-323-05472-2|edition=7th|chapter=Chapter 144: Radiation Injuries}}</ref> Eğer meydana gelecek olursa, kızarıklık ışınıma maruz kalındıktan sonra bir müddet ortaya çıkmayabilir.<ref name=RosenChp144/> Radyasyon yanıkları diğer yanıklar gibi tedavi edilir.<ref name=RosenChp144/> [[Mikrodalga yanığı]], [[mikrodalga]]ların ortaya çıkardığı termal ısınma yoluyla meydana gelir.<ref name=Micro2001/> Işınıma iki saniye kadar kısa süreyle maruz kalmak bile yaralanmaya sebep olabilirken, genellikle bu durum çok yaygın olarak görülmemektedir .<ref name=Micro2001>{{cite book|last=Krieger|first=John|title=Clinical environmental health and toxic exposures|year=2001|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia, Pa. [u.a.]|isbn=978-0-683-08027-8|page=205|url=http://books.google.ca/books?id=PyUSgdZUGr4C&pg=PA205|edition=2nd}}</ref> |
|||
===Kasıt sonucu meydana gelen yanıklar=== |
|||
Haşlanma veya yangın sebepli yanıklardan dolayı hastanelere yönlendirilen vakaların %3{{endash}}10’u saldırı kaynaklıdır.<ref name=Peck2012/> Bu sebeplerin arasında şunlar vardır: [[çocuk istismarı]], şahsi anlaşmazlıklar, eş istismarı, yetişkin istismarı ve işle ilgili anlaşmazlıklar.<ref name=Peck2012/> Suya batırma kaynaklı yaralanmalar veya haşlanmalar çocuk istismarının bir işareti olabilir.<ref name=Mag2008>{{cite journal|last=Maguire|first=S|coauthors=Moynihan, S; Mann, M; Potokar, T; Kemp, AM|title=A systematic review of the features that indicate intentional scalds in children.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2008 Dec|volume=34|issue=8|pages=1072–81|pmid=18538478}}</ref> Bu tür yanıklar bir uzuv veya belden aşağısı (kalça veya [[perine]]) kaynar suyun altına tutulduğunda meydana gelmektedir .<ref name=Mag2008/> Genellikle dümdüz ve belirgin bir üst sınır oluşturur ve çoğunlukla simetriktir.<ref name=Mag2008/> Muhtemel bir istismarın söz konusu olduğu durumlardaki yüksek riskli belirtilerin arasında ise şunlar vardır: çevresel yanıklar, sıçrama işaretlerinin olmaması, her tarafı aynı derinlikte bir yanık ve ihmal veya istismarın diğer belirtileriyle bağlantılar.<ref name=TBCChp61/> |
|||
[[Aile içi şiddet]]in bir çeşidi olan [[gelin yakma]], Hindistan gibi bazı kültürlerde kocanın veya onun ailesinin [[başlık parası]]nı az bulması üzerine kadının yakılmasıdır.<ref>{{cite journal|last=Jutla|first=RK|coauthors=Heimbach, D|title=Love burns: An essay about bride burning in India.|journal=The Journal of burn care & rehabilitation|date=2004 Mar-Apr|volume=25|issue=2|pages=165–70|pmid=15091143}}</ref><ref>{{cite book|last=Peden|first=Margie|title=World report on child injury prevention|year=2008|publisher=World Health Organization|location=Geneva, Switzerland|isbn=978-92-4-156357-4|page=82|url=http://books.google.ca/books?id=UeXwoNh8sbwC&pg=PA82}}</ref> In Pakistan’da [[asit atma|asit yanıkları]] kasıtlı yanıkların %13’ünü teşkil etmekte olup çoğunlukla aile içi şiddetten dolayı meydana gelmektedir.<ref name=TBCChp61>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=689-698|edition=4th|chapter=Chapter 61: Intential burn injuries}}</ref> [[Kendini ateşe verme]] (bir şeyi protesto etmek için kendi kendini yakma eylemi) de Hintli kadınlar arasında epeyce yaygındır.<ref name=Epi2011/> |
|||
== Patofizyoloji == |
|||
[[File:Burn Degree Diagram.svg|thumb|Yanığın üç derecesi]] |
|||
{{convert|44|C|F}} dereceyi aşan sıcaklıklarda proteinler üç boyutlu şekillerini kaybetmeye ve parçalanmaya başlar.<ref name=Rosen2009>{{cite book|last=Marx|first=John|title=Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice|year=2010|publisher=Mosby/Elsevier|location=Philadelphia|isbn=978-0-323-05472-0|edition=7th |chapter=Chapter 60: Thermal Burns}}</ref> Bu durum hücre ve doku zedelenmesine yol açar.<ref name=Tint2010/> Yanıkların sağlık üzerindeki doğrudan etkilerinin çoğu, derinin normal işleyişinin bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.<ref name=Tint2010/> Bunların arasında derinin hissetme yetisinde, buharlaşma yoluyla su kaybını önleme yetisinde ve vücut sıcaklığını kontrol etme yetisinde bozulma bulunmaktadır.<ref name=Tint2010/> Hücre zarlarında bozulma ise hücrelerin dışarıya potasyum vermesine ve içeriye su ve sodyum almasına neden olmaktadır.<ref name=Tint2010/> |
|||
Geniş çaplı yanıklarda (toplam vücut yüzeyinin %30’undan fazlasını kapsar), önemli derecede iltihabi yanıt söz konusu olmaktadır.<ref name=Roj2012>{{cite journal |author=Rojas Y, Finnerty CC, Radhakrishnan RS, Herndon DN |title=Burns: an update on current pharmacotherapy |journal=Expert Opin Pharmacother |volume=13 |issue=17 |pages=2485–94 |year=2012 |month=December|pmid=23121414 |pmc=3576016 |doi=10.1517/14656566.2012.738195 |url=}}</ref> Bu durum [[kılcal damarlar]]dan dışarıya doğru artan sıvı çıkışına,<ref name=Schw2010/> ve sonrasında doku [[ödem]]ine yol açmaktadır.<ref name=Tint2010/> Bu durum toplam kan hacminde kayba neden olmakta, kalan kan ise önemli derecede [[Kan plazması|plazma]] kaybına maruz kalmakta, bu durum da kanı daha yoğun hale getirmektedir.<ref name=Tint2010/> Böbrek veya [[sindirim]] yolları gibi [[organlar]]a olan kan akışının zayıflığı [[böbrek yetmezliği]] ve [[gastrik ülser|mide ülseri]]ne yol açabilir.<ref>{{cite book|last=Hannon|first=Ruth|title=Porth pathophysiology : concepts of altered health states|year=2010|publisher=Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia, PA|isbn=978-1-60547-781-7|page=1516|url=http://books.google.ca/books?id=2-MFXOEG0lcC&pg=PA1516|edition=1st Canadian}}</ref> |
|||
[[Katekolamin]] ve [[kortizol]] seviyelerinin artması, uzun yıllar sürebilecek [[hipermetabolizma|hipermetabolik duruma]] sebep olabilir.<ref name=Roj2012/> Bu durum artan [[kalp debisi]], [[metabolizma]], [[taşikardi|hızlı kalp atışı]] ve zayıf [[immünsupresyon|bağışıklık fonksiyonu]] ile ilişkilendirilmektedir.<ref name=Roj2012/> |
|||
==Teşhis== |
|||
Yanıklar derinlik, yaralanma şekli, boyut ve bağlantılı yaralanmalara göre sınıflandırılabilir. En çok kullanılan sınıflandırma yöntemi yaranın derinliğidir. Bir yanığın derinliği genellikle muayene ile tespit edilebilir, ancak biyopsi yöntemi de kullanılabilir.<ref name=Tint2010/> Bir yanığın derinliğini tek bir muayenede doğru biçimde tespit etmek zor olabilir; dolayısıyla birkaç günlük aralıklarla tekrarlanan muayeneler gerekebilir .<ref name=Schw2010/> [[Baş ağrısı]] veya baş dönmesi olup da yangın kaynaklı bir yanığı olanlarda, [[karbon monoksit zehirlenmesi]] ihtimali değerlendirilmelidir.<ref name=CEM2012/> [[Siyanür zehirlenmesi]] de göz önüne alınmalıdır.<ref name=Schw2010>{{cite book|last=Brunicardi|first=Charles|title=Schwartz's principles of surgery|year=2010|publisher=McGraw-Hill, Medical Pub. Division|location=New York|isbn=978-0-07-154769-7|edition=9th|chapter=Chapter 8: Burns}}</ref> |
|||
===Genişlik=== |
|||
Bir yanığın genişliği, kısmi kalınlıkta veya tam kalınlıkta yanıklardan etkilenen [[toplam vücut yüzey alanı]] (TVYA) yüzdesi ile ölçülmektedir.<ref name=Tint2010/> Yalnızca kırmızı renkte olan ve su toplamayan birinci derece yanıklar bu tahmine dâhil edilmemektedir.<ref name=Tint2010/> Çoğu yanıklar (%70) TVYA’nın %10’undan azını ilgilendirmektedir.<ref name=TBCChp3/> |
|||
TVYA’yı belirlemek için kullanılan birçok yöntem vardır; bunların arasında “dokuzlar kuralı”, Lund ve Browder şemaları ve kişinin avuç içi genişliğine dayalı tahminler bulunmaktadır.<ref name=EMP2009/> Dokuzlar kuralının hatırlanması kolaydır ancak bu kural yalnızca 16 yaşından büyük hastalarda doğru sonuç vermektedir.<ref name=EMP2009/> Lund ve Browder şemaları kullanılarak daha doğru tahminler yapılabilir; bu şemalar yetişkin ve çocuklarda vücut bölümlerinin farklı oranlarını dikkate almaktadır.<ref name=EMP2009/> Bir insanın elinin içinin genişliği (avuç içi ve parmaklar dahil), TVYA’nın yaklaşık %1’ine denk gelmektedir.<ref name=EMP2009/> |
|||
===Şiddet=== |
|||
{| class="wikitable" style = "float: right; margin-left:15px; text-align:center" |
|||
|+American Burn Association severity classification<ref name=CEM2012/> |
|||
|- |
|||
! Minor !! Moderate !! Major |
|||
|- |
|||
| Adult <10% TBSA || Adult 10-20% TBSA || Adult >20% TBSA |
|||
|- |
|||
| Young or old < 5% TBSA || Young or old 5-10% TBSA|| Young or old >10% TBSA |
|||
|- |
|||
| <2% full thickness burn || 2-5% full thickness burn || >5% full thickness burn |
|||
|- |
|||
| || High voltage injury || High voltage burn |
|||
|- |
|||
| || Possible inhalation injury || Known inhalation injury |
|||
|- |
|||
| || Circumferential burn || Significant burn to face, joints, hands or feet |
|||
|- |
|||
| || Other health problems || Associated injuries |
|||
|} |
|||
Özel bir yanık tedavi birimine sevke gerek olup olmadığını belirlemek için Amerikan Yanık Birliği bir sınıflandırma sistemi geliştirmiştir. Bu sistem kapsamında, yanıklar ağır, orta ve hafif olarak sınıflandırılmaktadır. Buna birçok faktöre dayalı olarak karar verilmektedir; bunların arasında yanıktan etkilenen toplam vücut yüzeyi alanı, belirli anatomik bölgelerin yanıkla ilgisi, kişinin yaşı ve bağlantılı yaralanmalar bulunmaktadır.<ref name=CEM2012/> Hafif yanıklar genellikle evde tedavi edilebilmekte, orta yanıklar genellikle hastanede tedavi edilmekte, ağır yanıklara ise yanık tedavi merkezlerinde bakılmaktadır.<ref name=CEM2012>{{cite book|last=Garmel|first=edited by S.V. Mahadevan, Gus M.|title=An introduction to clinical emergency medicine|year=2012|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-74776-9|pages=216–219|url=http://books.google.ca/books?id=pyAlcOfBhjIC&pg=PA216|edition=2nd}}</ref> |
|||
==Önleme== |
|||
Geçmişten beri tüm yanıkların yaklaşık yarısı önlenebilir olarak değerlendirilmiştir.<ref name=TBCChp4>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=46|url=http://books.google.ca/books?id=nrG7ZY4QwQAC&pg=PA47-IA4|edition=4th|chapter=Chapter 4: Prevention of Burn Injuries}}</ref> Yanık önleme programları ciddi yanıkların oranını önemli ölçüde azaltmıştır.<ref name=Rosen2009/> Önleyici önlemlerin arasında şunlar bulunmaktadır: sıcak su sıcaklıklarının sınırlandırılması, duman alarmları, yağmurlama sistemleri, binaların uygun biçimde inşası ve ateşe dayanıklı kıyafetler.<ref name=TBCChp4/> Uzmanlar su ısıtıcılarının sıcaklık ayarının {{convert|48.8|C|F|1}} altında yapılmasını tavsiye etmektedir. <ref name=TBCChp3>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=23|url=http://books.google.ca/books?id=nrG7ZY4QwQAC&pg=PA15|edition=4th|chapter=Chapter 3: Epidemiological, Demographic, and Outcome Characteristics of Burn Injury}}</ref> Haşlanmaları önlemek için alınabilecek diğer önlemler, banyo suyu sıcaklığını ölçmek için termometre kullanmak ve ocaklara sıçrama siperleri yerleştirmektir.<ref name=Rosen2009/> Havai fişeklere ilişkin düzenlemeler yapılmasının etkileri çok belirli olmasa da, muhtemel bulgulara göre<ref>{{cite book|last=Jeschke|first=Marc|title=Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care|year=2012|publisher=Springer|isbn=978-3-7091-0348-7|page=46|url=http://books.google.ca/books?id=olshnFqCI0kC&pg=PA46}}</ref> havai fişeklerin çocuklara satışının sınırlandırılmasını da içeren tavsiyeler bu konuda faydalı olmaktadır .<ref name=TBCChp3/> |
|||
==Tedavi== |
|||
Resüsitasyon (canlandırma), kişinin solunum yolları, solunum ve dolaşımının değerlendirilmesi ve normale döndürülmesi ile başlar.<ref name=EMP2009/> Solunuma ilişkin bir yaralanmadan şüpheleniyorsa, erken[[entübasyon]] gerekli olabilir.<ref name=Schw2010/> Bunu yanık yarasının tedavisi izler. Geniş yanıkları olan kişiler hastaneye getirilene kadar temiz çarşaflara sarılabilir.<ref name=Schw2010/> Yanık yaraları enfeksiyona eğilimli olduğundan, kişi eğer son beş yılda bağışıklık kazanmadıysa, tetanos aşısı yapılmalıdır.<ref>{{cite book|editor=Klingensmith M|title=The Washington manual of surgery|year=2007|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia, Pa.|isbn=978-0-7817-7447-5|page=422|url=http://books.google.ca/books?id=XTYAxJntdvAC&pg=PA422|edition=5th}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri’nde acil servise gelen yanıkların %95’i tedavi edilmekte ve taburcu edilmekte, %5’inin ise hastaneye sevk edilmesi gerekmektedir.<ref name=Epi2011/> Ağır yanıklarda erken beslenme önemlidir.<ref name=Roj2012/> [[Hiperbarik oksijen tedavisi]] de geleneksel tedavilere ilaveten faydalı olabilmektedir.<ref>{{cite journal|last=Cianci|first=P|coauthors=Slade JB, Jr; Sato, RM; Faulkner, J|title=Adjunctive hyperbaric oxygen therapy in the treatment of thermal burns.|journal=Undersea & hyperbaric medicine : journal of the Undersea and Hyperbaric Medical Society, Inc|date=2013 Jan-Feb|volume=40|issue=1|pages=89–108|pmid=23397872}}</ref> |
|||
===Damar içi sıvılar=== |
|||
[[Doku perfüzyonu]] zayıf olanlara, [[sıvı replasmanı| izotonik kristaloid solüsyon]] kapsülleri verilmelidir.<ref name=EMP2009/> Yanıkları TVYA’nın %10-20 ’sini aşan çocuklarda ve yanıkları TVYA’nın %15 ’ini aşan yetişkinlerde bunun ardından formel sıvı resüsitasyonu başlatılmalı ve hasta takip edilmelidir.<ref name=EMP2009/><ref name=Enoch2009>{{cite journal|last=Enoch|first=S|coauthors=Roshan, A; Shah, M|title=Emergency and early management of burns and scalds.|journal=BMJ (Clinical research ed.)|date=2009 Apr 8|volume=338|pages=b1037|pmid=19357185}}</ref><ref>{{cite journal|last=Hettiaratchy|first=S|coauthors=Papini, R|title=Initial management of a major burn: II--assessment and resuscitation.|journal=BMJ (Clinical research ed.)|date=2004 Jul 10|volume=329|issue=7457|pages=101-3|pmid=15242917}}</ref> Yanıkların TVYA’nın %25 ’ini aştığı durumlarda bu süreç mümkünse hastane öncesi aşamada başlatılmalıdır.<ref name=Enoch2009/> [[Parkland formülü]] ilk 24 saatte gereken damar içi sıvıların hacminin belirlenmesine yardımcı olabilir.<!-- <ref name=Schw2010/> --> Bu formül, yanığa maruz kalan kişinin TVYA’sı ile ağırlığına dayanmaktadır. Sıvının yarısı ilk 8 saatte, gerisi ise sonraki 16 saatte verilmelidir.<!-- <ref name=Schw2010/> --> Süre sıvı resüsitasyonunun başlatıldığı zamandan değil, yanığın meydana geldiği zamandan başlayarak hesaplanır.<!-- <ref name=Schw2010/> --> Çocuklara ayrıca [[glukoz]] içeren bir tedavi sıvısı verilmesi gerekebilir.<ref name=Schw2010/> Ayrıca, solunum yaralanmaları olan kişilerin daha çok sıvıya ihtiyacı vardır.<ref>{{cite book|last=Jeschke|first=Marc|title=Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care|year=2012|publisher=Springer|isbn=978-3-7091-0348-7|page=77|url=http://books.google.ca/books?id=olshnFqCI0kC&pg=PA77}}</ref> Yetersiz sıvı resüsitasyonu sorunlara yol açabilir, ancak fazla resüsitasyon da durumu kötüleştirebilir.<ref>{{cite journal|last=Endorf|first=FW|coauthors=Ahrenholz, D|title=Burn management.|journal=Current opinion in critical care|date=2011 Dec|volume=17|issue=6|pages=601–5|pmid=21986459}}</ref> Formüller yalnızca birer rehberdir; verilecek sıvı en iyi şekilde şu ölçütlere göre belirlenir: yetişkinlerde >30 mL/h veya çocuklarda >1mL/kg’dan fazla [[idrar çıkışı]] ile 60 mmHg’den fazla [[ortalama arter basıncı]].<ref name=Schw2010/> |
|||
[[Laktatlı Ringer solüsyonu]] sıklıkla kullanılmasına karşın, [[normal salin]] solüsyonundan daha iyi olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır.<ref name=EMP2009/> [[Kristaloid sıvılar]] en az [[kolloid sıvılar]] kadar iyidir, ancak kolloid sıvılar daha pahalı olduğundan pek tavsiye edilmemektedir. <ref>{{cite journal|last=Perel|first=P|coauthors=Roberts, I|title=Colloids versus crystalloids for fluid resuscitation in critically ill patients|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2012 Jun 13|volume=6|pages=CD000567|pmid=22696320|doi=10.1002/14651858.CD000567.pub5|editor1-last=Perel|editor1-first=Pablo}}</ref> [[Kan transfüzyonları]]na nadiren ihtiyaç duyulmaktadır.<ref name=Tint2010/> Bunlar genellikle yalnızca ilgili komplikasyon risklerinden dolayı [[hemoglobin]] seviyesinin 60-80 g/L (6-8 g/dL)<ref>{{cite journal|last=Curinga|first=G|coauthors=Jain, A; Feldman, M; Prosciak, M; Phillips, B; Milner, S|title=Red blood cell transfusion following burn.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2011 Aug|volume=37|issue=5|pages=742–52|pmid=21367529}}</ref> altına düştüğü durumlarda tavsiye edilmektedir.<ref name=Schw2010/> Gerektiğinde yanmış derinin içine damar içi kateterler yerleştirilebilir veya [[kemik içi infüzyon]]a başvurulabilir.<ref name=Schw2010/> |
|||
=== Yara tedavisi === |
|||
Yarayı hemen (yanık oluşumundan sonraki 30 dakika içinde) soğutmak, yanığın derinliğini ve acıyı azaltır, ancak fazla soğutma hipotermiye yol açabileceğinden dikkatli olunmalıdır.<ref name=Tint2010>{{cite book |author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)) |publisher=McGraw-Hill Companies |location=New York |year=2010|pages=1374–1386|isbn=0-07-148480-9 |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref><ref name=EMP2009/> Soğutmada {{convert|10|–|25|C|F|1}} derecede soğuk su kullanılmalıdır; buzlu su kullanılmamalıdır zira buzlu su yaralanmayı daha da artırabilir.<ref name=EMP2009/><ref name=Rosen2009/> Kimyasal yanıklarda kapsamlı bir yıkama gerekebilir.<ref name=Tint2010/> Sabun ve suyla yıkama, [[debridman|ölü dokunun çıkarılması]] ve yaranın sarılması, yara tedavisinde önemli noktalardır.<!-- <ref name=Rosen2009/> --> Eğer zarar görmemiş su kabarcıkları mevcutsa, bunlara ne yapılması gerektiği kesin olarak ortaya konulmamıştır.<!-- <ref name=Rosen2009/> --> Henüz kesinleşmemiş bulgular, bunlara dokunulmaması gerektiğin görüşünü desteklemektedir.<!-- <ref name=Rosen2009/> --> İkinci derece yanıklar iki gün sonra yeniden değerlendirilmelidir.<ref name=Rosen2009/> |
|||
Birinci ve ikinci derece yanıkların tedavisinde hangi tür sargıların kullanılması gerektiğine ilişkin çok az nitelikli bulgu mevcuttur.<ref>{{cite journal|last=Wasiak|first=J|coauthors=Cleland, H; Campbell, F; Spinks, A|title=Dressings for superficial and partial thickness burns.|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2013 Mar 28|volume=3|pages=CD002106|pmid=23543513}}</ref><ref name=Was2008>{{cite journal |author=Wasiak J, Cleland H, Campbell F|title=Dressings for superficial and partial thickness burns |journal=Cochrane Database Syst Rev |volume= |issue=4|pages=CD002106 |year=2008 |pmid=18843629 |doi=10.1002/14651858.CD002106.pub3 |url= |editor1-last=Wasiak|editor1-first=Jason}}</ref> Birinci derece yanıkların herhangi bir sargı kullanılmadan tedavi edilmesi uygundur.<ref name=Rosen2009/> Haricen kullanılan antibiyotikler sıklıkla tavsiye edilmesine karşın, kullanımlarını destekleyen çok az bulgu vardır.<ref name=Anti2010/> [[Gümüş sülfadiazin]] (bir tür antibiyotik) iyileşme süresini uzatabileceğinden tavsiye edilmemektedir.<ref name=Was2008/> [[Gümüş]]<ref>{{cite journal|last=Storm-Versloot|first=MN|coauthors=Vos, CG; Ubbink, DT; Vermeulen, H|title=Topical silver for preventing wound infection|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2010 Mar 17|issue=3|pages=CD006478|pmid=20238345|doi=10.1002/14651858.CD006478.pub2|editor1-last=Storm-Versloot|editor1-first=Marja N}}</ref> içeren sargıların veya [[negatif basınçlı yara tedavisi]] kullanımını destekleyecek bulgular yetersizdir.<ref>{{cite journal|last=Dumville|first=JC|coauthors=Munson, C|title=Negative pressure wound therapy for partial-thickness burns.|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2012 Dec 12|volume=12|pages=CD006215|pmid=23235626}}</ref> |
|||
===İlaçlar=== |
|||
Yanıklar çok ağrılı olabilmektedir; [[ağrı tedavisi]] için ise birçok farklı seçeneğe başvurulabilir.<!-- <ref name=Rosen2009/> --> Bunların arasında basit analjezikler ([[ibuprofen]] ve [[asetaminofen]] gibi) ve morfin gibi [[opioid]]ler bulunmaktadır.<!-- <ref name=Rosen2009/> --> Anksiyeteyi azaltmak için analjeziklere ilaveten [[benzodiazepin]]ler kullanılabilir.<ref name=Rosen2009/> İyileşme süreci boyunca, kaşıntıyı hafifletmek için [[antihistaminik]]ler, [[masaj]] ya da [[transkutanöz sinir stimülasyonu]] kullanılabilir .<ref name=Itchy2009/> Fakat antihistaminikler bu amaç kapsamında vakaların yalnızca %20’sinde etkili olmaktadır.<ref>{{cite journal|last=Zachariah|first=JR|coauthors=Rao, AL; Prabha, R; Gupta, AK; Paul, MK; Lamba, S|title=Post burn pruritus--a review of current treatment options.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2012 Aug|volume=38|issue=5|pages=621–9|pmid=22244605}}</ref> [[Gabapentin]] kullanımını destekleyen kesin olmayan bulgular mevcuttur<ref name=Itchy2009/>; nitekim antihistaminik ile düzelmeyen vakalarda kullanımı uygun olabilir.<ref name=TBCChp64>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=726|edition=4th|chapter=Chapter 64: Management of pain and other discomforts in burned patients}}</ref> |
|||
Çok geniş yanıkları (>%60 TVYA) bulunan kişilerde ameliyattan önce damar içi [[antibiyotik]]ler tavsiye edilmektedir.<ref name=TBCChp31>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=664|edition=4th|chapter=Chapter 31: Etiology and prevention of multisystem organ failure}}</ref> {{As of|2008}}, 2008’den beri rehberler [[antibiyotik direnci]] ve <ref name=Anti2010>{{cite journal |author=Avni T, Levcovich A, Ad-El DD, Leibovici L, Paul M |title=Prophylactic antibiotics for burns patients: systematic review and meta-analysis|journal=BMJ|volume=340 |issue= |pages=c241 |year=2010 |pmid=20156911 |pmc=2822136 |doi= 10.1136/bmj.c241|url=}}</ref> artan [[Mantar hastalığı|mantar enfeksiyonu]] riskine ilişkin kaygılar nedeniyle bunların genel kullanımını tavsiye etmemektedir.<ref name=Schw2010/> Fakat kesin olmayan bulgular, geniş ve ağır yanıklarda hayatta kalma oranını artırabildiklerini göstermiştir.<ref name=Anti2010/> [[Eritropoetin]]in, yanıkları olan kişilerde anemiyi önleme veya tedavi etme konusunda etkili olduğu sonucuna ulaşılmamıştır.<ref name=Schw2010/> Hidroflorik asitten kaynaklanan yanıklarda, [[kalsiyum glukonat]] belirgin bir [[antidot]]tur ve damar yoluyla ve/veya haricen kullanılabilir.<ref name=HF2008/> |
|||
===Ameliyat=== |
|||
Deri greftleri veya flepleri ile cerrahi yoldan kapatılması gereken yaraların (ufak bir tam kalınlıkta yanıktan daha ağır olan neredeyse tüm yanıkların) mümkün olduğunca erken tedavi altına alınması gerekir.<ref>{{cite book|last=Jeschke|first=Marc|title=Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care|year=2012|publisher=Springer|isbn=978-3-7091-0348-7|page=266|url=http://books.google.ca/books?id=olshnFqCI0kC&pg=PA266}}</ref> Eklemlerde veya göğüsteki çevresel yanıklar [[eskaratomi]] olarak adlandırılan, derinin derhal cerrahi yoldan kesilmesi işlemini gerektirebilir.<ref name=Surgery2009/> Bu işlem, uzuvlardaki kan dolaşımı veya solunum ile ilgili sorunları tedavi etmek veya önlemek için yapılmaktadır.<ref name=Surgery2009>{{cite journal|last=Orgill|first=DP|coauthors=Piccolo, N|title=Escharotomy and decompressive therapies in burns.|journal=Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association|date=2009 Sep-Oct|volume=30|issue=5|pages=759–68|pmid=19692906}}</ref> Boyun veya parmak yanıklarında faydalı olup olmadığı kesin değildir.<ref name=Surgery2009/> Elektrik yanıklarında [[Fasyotomi|fasyaların kesilerek açılması]] gerekebilir.<ref name=Surgery2009/> |
|||
===Alternatif tıp=== |
|||
Bal, antik çağlardan beri yaraların iyileştirilmesinde kullanılmıştır; dolayısıyla birinci ve ikinci derece yanıklarda etkili olabilir.<ref>{{cite journal |author=Jull AB, Rodgers A, Walker N |title=Honey as a topical treatment for wounds|journal=Cochrane Database Syst Rev |volume= |issue=4 |pages=CD005083 |year=2008 |pmid=18843679|doi=10.1002/14651858.CD005083.pub2 |url= |editor1-first=Andrew B |editor1-last=Jull}}</ref><ref>{{cite journal|last=Wijesinghe|first=M|coauthors=Weatherall, M; Perrin, K; Beasley, R|title=Honey in the treatment of burns: a systematic review and meta-analysis of its efficacy.|journal=The New Zealand medical journal|date=2009 May 22|volume=122|issue=1295|pages=47-60|pmid=19648986}}</ref> [[Aloe vera]] hakkındaki bulgular zayıf niteliktedir.<ref name=Aloe2012/> Ağrıyı azaltmada faydalı olabilmesine<ref name=AFP2012>{{cite journal|last=Lloyd|first=EC|coauthors=Rodgers, BC; Michener, M; Williams, MS|title=Outpatient burns: prevention and care.|journal=American family physician|date=2012 Jan 1|volume=85|issue=1|pages=25-32|pmid=22230304}}</ref> ve 2007 yılında yapılan bir incelemede iyileşme süresinde kısalmaya ilişkin kesinleşmemiş bulgulara işaret edilmiş olsa da<ref>{{cite journal|last=Maenthaisong|first=R|coauthors=Chaiyakunapruk, N; Niruntraporn, S; Kongkaew, C|title=The efficacy of aloe vera used for burn wound healing: a systematic review.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2007 Sep|volume=33|issue=6|pages=713-8|pmid=17499928}}</ref> 2012 yılında yapılan başka bir incelemede iyileştirme konusunda gümüş sülfadiazini geçemediği tespit edilmiştir.<ref name=Aloe2012>{{cite journal|last=Dat|first=AD|coauthors=Poon, F; Pham, KB; Doust, J|title=Aloe vera for treating acute and chronic wounds.|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2012 Feb 15|volume=2|pages=CD008762|pmid=22336851}}</ref> |
|||
[[E vitamini]]nin keloid (yara dokusunun aşırı biçimde büyümesi) veya izleri hafifletmeye yaradığını gösteren çok az bulgu vardır.<ref name=Juck2009/> Tereyağı tavsiye edilmemektedir.<ref>{{cite book|last=Cox|first=Carol Turkington, Jeffrey S. Dover ; medical illustrations, Birck|title=The encyclopedia of skin and skin disorders|year=2007|publisher=Facts on File|location=New York, NY|isbn=9780816075096|page=64|url=http://books.google.ca/books?id=GKVPHoIs8uIC&pg=PA64|edition=3rd ed.}}</ref> Düşük gelirli ülkelerde yanıkların üçte biri yaralara yumurta, çamur, yaprak veya tezek konulması gibi [[geleneksel tıp]] yöntemleri ile tedavi edilmektedir.<ref name=LMIC2006>{{cite journal|last=Forjuoh|first=SN|title=Burns in low-and middle-income countries: a review of available literature on descriptive epidemiology, risk factors, treatment, and prevention.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2006 Aug|volume=32|issue=5|pages=529–37|pmid=16777340}}</ref> Cerrahi müdahale bazı durumlarda yetersiz mali kaynak ve olanaksızlıktan dolayı kısıtlıdır.<ref name=LMIC2006/> Süreç boyunca yaşanan ağrıyı ve anksiyeteyi azaltmak için ilaçlara ilaveten kullanılabilecek [[sanal gerçeklik terapisi]], [[hipnoz]] ve dikkat dağıtma teknikleri gibi davranışsal yaklaşımlar dâhil pek çok başka yöntem bulunmaktadır.<ref name=TBCChp64/> |
|||
==Prognoz== |
|||
{| class="wikitable" style = "float: right; margin-left:15px; text-align:center" |
|||
|+ABD’de prognoz<ref name=ABA2012pg10>National Burn Repository, Pg. 10</ref> |
|||
|- |
|||
!TVYA !! Ölüm oranı |
|||
|- |
|||
| <%10 || %0.6 |
|||
|- |
|||
| %10-20 || %2.9 |
|||
|- |
|||
| %20-30 || %8.6 |
|||
|- |
|||
| %30-40 || %16 |
|||
|- |
|||
| %40-50 || %25 |
|||
|- |
|||
| %50-60 || %37 |
|||
|- |
|||
| %60-70 || %43 |
|||
|- |
|||
| %70-80 || %57 |
|||
|- |
|||
| %80-90 || %73 |
|||
|- |
|||
|>%90|| %85 |
|||
|- |
|||
|Solunum||%23 |
|||
|} |
|||
Prognoz geniş yanıkları olan hastalarda, daha yaşlı hastalarda ve kadın hastalarda daha kötü seyretmektedir.<ref name=Tint2010/> Duman solumaya bağlı bir yaralanmanın, uzun kemik kırıkları gibi başka önemli yaralanmaların ve ciddi eş zamanlı hastalıkların (örneğin, kalp rahatsızlığı, diyabet, psikiyatrik hastalık ve intihar eğilimi vb.) mevcudiyeti de prognozu etkilemektedir.<ref name=Tint2010/> Ortalama olarak, Amerika Birleşik Devletleri’nde yanık tedavi merkezlerine alınan hastaların %4’ü hayatını kaybetmektedir;<ref name=TBCChp3/> burada hastanın akıbeti yanığın genişliğine bağlıdır. Örneğin, yanıkları %10 TVYA’dan az bir kısmı kaplayan hastalarda ölüm oranı %1’den az iken, yanıkları %90 TVYA’yı aşan hastalarda ölüm oranı %85 olmuştur.<ref name=ABA2012pg10/> Afganistan’da yanıkları TVYA’nın %60’ını geçen hastalar nadiren hayatta kalabilmektedir.<ref name=TBCChp3/> Yıllar boyunca ağır yanıkların prognozunu belirlemede [[Baux formülü]] kullanılmıştır; fakat daha gelişmiş tedavi yöntemlerinden dolayı bu formül artık pek doğru sonuç vermemektedir.<ref name=Schw2010/> Formülde yanığın büyüklüğü (% TBSA) ile kişinin yaşı toplanmakta, bu toplam da aşağı yukarı ölüm riskini vermektedir.<ref name=Schw2010/> |
|||
=== Komplikasyonlar=== |
|||
Yanıklarda en yaygını [[enfeksiyon]] olmak üzere, pek çok komplikasyon meydana gelebilmektedir.<ref name=TBCChp3/> Muhtemel komplikasyonlar görülme sıklıklarına göre şöyledir: [[zatürre]], [[deri altı yangısı]], [[idrar yolu enfeksiyonu]] ve solunum yetmezliği.<ref name=TBCChp3/> Enfeksiyona ilişkin risk faktörleri ise şu şekildedir: %30 TVYA’yı aşan yanıklar, tam kalınlıkta yanıklar, uç noktalarda yaş (genç veya yaşlı) veya bacaklarda veya perinede yanıklar.<ref>{{cite book|editor=Young, Christopher King, Fred M. Henretig|title=Textbook of pediatric emergency procedures|year=2008|publisher=Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-0-7817-5386-9|page=1077|url=http://books.google.ca/books?id=Xi0rlODiFY0C&pg=PA1077|edition=2nd}}</ref> Zatürre özellikle solunum kaynaklı yaralanmalarda sıklıkla meydana gelmektedir.<ref name=Schw2010/> |
|||
%10 TVYA’yı aşan tam kalınlıktaki yanıklara bağlı anemi de sıkça görülmektedir.<ref name=EMP2009>{{cite journal|last=Granger|first=Joyce|title=An Evidence-Based Approach to Pediatric Burns|journal=Pediatric Emergency Medicine Practice|year=2009|month=Jan|volume=6|issue=1|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=186}}</ref> Elektrik yanıkları, kaslardaki hasar nedeniyle [[kompartıman sendromu]] veya [[rabdomiyoliz]]e yol açabilir.<ref name=Schw2010/> Vakaların %6’sı ila %25’inde [[Derin ven trombozu| bacak damarlarında kan toplanması]] olduğu tahmin edilmektedir.<ref name=Schw2010/> Ağır bir yanıktan sonra yıllarca devam edebilecek hipermetabolik durum, kemik yoğunluğunda azalmaya ve kas kitlesinde kayba neden olabilir.<ref name=Roj2012/> Bir yanık meydana geldikten sonra özellikle de genç ve koyu tenlilerde [[keloid]]ler oluşabilir.<ref name=Juck2009>{{cite journal|last=Juckett|first=G|coauthors=Hartman-Adams, H|title=Management of keloids and hypertrophic scars.|journal=American family physician|date=2009 Aug 1|volume=80|issue=3|pages=253–60|pmid=19621835}}</ref> Çocuklar yanıklardan sonra önemli psikolojik travmalar yaşayabilir ve [[posttravmatik stres bozukluğu]] geçirebilir.<ref name=Psyc2009/> Yara izleri de vücudun görünüşünden rahatsızlık duymaya yol açabilir.<ref name=Psyc2009>{{cite book|last=Roberts|first=edited by Michael C.|title=Handbook of pediatric psychology.|year=2009|publisher=Guilford|location=New York|isbn=978-1-60918-175-8|page=421|url=http://books.google.ca/books?id=niMTm_3_KBoC&pg=PA421|edition=4th}}</ref> Gelişmekte olan ülkelerde, ciddi yanıklar sosyal izolasyon, [[aşırı yoksulluk]] ve çocukların [[terk edilme]]sine yol açabilir.<ref name=Epi2011/> |
|||
==Epidemiyoloji== |
|||
[[Image:Fires world map - DALY - WHO2004.svg|thumb|2004 yılında 100.000 yerli başına yangına ilişkin[[Engellilikle geçen yaşam süresi]].<ref>{{cite web|url=http://www.who.int/healthinfo/global_burden_disease/estimates_country/en/index.html |title=WHO Disease and injury country estimates |year=2009 |work=World Health Organization |accessdate=Nov. 11, 2009}}</ref> |
|||
{{Multicol}} |
|||
{{legend|#b3b3b3|no data}} |
|||
{{legend|#ffff65|< 50}} |
|||
{{legend|#fff200|50-100}} |
|||
{{legend|#ffdc00|100-150}} |
|||
{{legend|#ffc600|150-200}} |
|||
{{legend|#ffb000|200-250}} |
|||
{{legend|#ff9a00|250-300}} |
|||
{{Multicol-break}} |
|||
{{legend|#ff8400|300-350}} |
|||
{{legend|#ff6e00|350-400}} |
|||
{{legend|#ff5800|400-450}} |
|||
{{legend|#ff4200|450-500}} |
|||
{{legend|#ff2c00|500-600}} |
|||
{{legend|#cb0000|> 600}} |
|||
{{Multicol-end}}]] |
|||
2004 yılı itibariyle tüm dünyada 11 milyon yanık için tıbbi tedaviye ihtiyaç duyulmuş ve 300.000 kişi hayatını kaybetmiştir.<ref name=Epi2011>{{cite journal|last=Peck|first=MD|title=Epidemiology of burns throughout the world. Part I: Distribution and risk factors|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2011 Nov|volume=37|issue=7|pages=1087–100|pmid=21802856|doi=10.1016/j.burns.2011.06.005}}</ref> Bu rakam, yanığı [[motorlu taşıt kazası]], düşmeler ve [[şiddet]]ten sonra 4. en önemli yaralanma sebebi yapmaktadır.<ref name=Epi2011/> Yanıkların yaklaşık %90’ı [[gelişmekte olan ülkeler]]de meydana gelmektedir.<ref name=Epi2011/> Bu durumun sebebi kısmen aşırı kalabalık ve emniyetsiz pişirme yöntemleri olarak gösterilmektedir.<ref name=Epi2011/> Toplamda ölümcül yanıkların neredeyse %60’ı 100.000’de 11,6 ile [[DSÖ bölgeleri|Güneydoğu Asya]]’da meydana gelmektedir.<ref name=TBCChp3/> |
|||
Gelişmiş ülkelerde, yetişkin erkeklerde yanığa bağlı ölüm oranı kadınlardakinin iki katıdır.<!-- <ref name=Epi2011/> --> Bunun sebebi muhtemelen daha yüksek risk içeren mesleklerde çalışmaları ve daha çok risk alınan faaliyetlerde bulunmalarıdır.<!-- <ref name=Epi2011/> --> Fakat gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda kadınlar erkeklere göre iki kat fazla risk taşımaktadır. Bu durum da çoğunlukla mutfak kazaları ve aile içi şiddete bağlanmaktadır.<ref name=Epi2011/> Çocuklarda yanığa bağlı ölümler, gelişmekte olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere göre on kattan daha fazla görülmektedir.<ref name=Epi2011/> Yanık, toplamda, çocuklarda ölüme yol açan ilk on beş sebepten birisidir.<ref name=TBCChp4/> 1980’lerden 2004 yılına kadar, birçok ülkede hem ölümcül yanık oranlarında hem de genel olarak yanıklarda azalma görülmüştür.<ref name=Epi2011/> |
|||
===Gelişmiş ülkeler=== |
|||
Amerika Birleşik Devletleri’nde her yıl tahminen 500.000 yanık yaralanması tıbbi olarak tedavi edilmektedir.<ref name=Rosen2009/> 2008 yılında bunların 3.300’ü ölümle sonuçlanmıştır.<ref name=TBCChp4/> Çoğu yanıklar (%70) ve yanığa bağlı ölümler erkeklerde görülmektedir.<ref name=ABA2012/><ref name=Tint2010/> Yangına bağlı yanıklar en çok 18{{endash}}35 yaşları arasındakilerde görülmekteyken, haşlanmalar en çok beş yaştan küçük çocuklarda ve 65 yaş üzeri yetişkinlerde görülmektedir.<ref name=Tint2010/> Elektrik yanıkları nedeniyle her yıl yaklaşık 1.000 kişi hayatını kaybetmektedir.<ref name=Ed2005>{{cite journal|last=Edlich|first=RF|coauthors=Farinholt, HM; Winters, KL; Britt, LD; Long WB, 3rd|title=Modern concepts of treatment and prevention of electrical burns.|journal=Journal of long-term effects of medical implants|year=2005|volume=15|issue=5|pages=511–32|pmid=16218900}}</ref> Yıldırım her yıl yaklaşık 60 kişinin ölümüne yol açmaktadır.<ref name=RosenChp140>{{cite book|last=Marx|first=John|title=Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice|year=2010|publisher=Mosby/Elsevier|location=Philadelphia|isbn=0-323-05472-2|edition=7th|chapter=Chapter 140: Electrical and Lightning Injuries}}</ref> Avrupa’da kasıt içeren yanıklar en çok orta yaşlı erkeklerde görülmektedir.<ref name=Peck2012/> |
|||
===Gelişmekte olan ülkeler=== |
|||
Hindistan’da her yıl yaklaşık 700.000 ila 800.000 kişi ciddi yanıklara maruz kalmakta; fakat bunların çok azı özel yanık tedavi birimlerinde tedavi edilmektedir.<ref name=Ahu2004>{{cite journal|last=Ahuja|first=RB|coauthors=Bhattacharya, S|title=Burns in the developing world and burn disasters.|journal=BMJ (Clinical research ed.)|date=2004 Aug 21|volume=329|issue=7463|pages=447–9|pmid=15321905}}</ref> Yanıklar en çok 16–35 yaşları arasındaki kadınlarda görülmektedir.<ref name=Ahu2004/> Bu yüksek oran kısmen, emniyetsiz mutfaklar ve Hindistan’a özgü bol giysilere bağlanmaktadır.<ref name=Ahu2004/> Hindistan’da tüm yanıkların üçte birinin giysilerin açık ateşten alev alması sonucu meydana geldiği tahmin edilmektedir.<ref>{{cite book|last=Gupta|title=Textbook of Surgery|year=2003|publisher=Jaypee Brothers Publishers|isbn=978-81-7179-965-7|page=42|url=http://books.google.ca/books?id=eXZznFybjEwC&pg=PR42}}</ref> Kasıt içeren yanıklar da yaygın bir sebeptir; aile içi şiddet ve kendi kendine zarar vermeye bağlı olarak genç kadınlarda yüksek oranlarda görülmektedir.<ref name=Peck2012>{{cite journal|last=Peck|first=MD|title=Epidemiology of burns throughout the World. Part II: intentional burns in adults.|journal=Burns : journal of the International Society for Burn Injuries|date=2012 Aug|volume=38|issue=5|pages=630–7|pmid=22325849}}</ref><ref name=Epi2011/> |
|||
==Tarihçe== |
|||
[[Image:Guillaume Dupuytren.jpg|right| Yanıkları derecelerine göre sınıflandıran Guillaume Dupuytren (1777-1835)|thumb]] |
|||
3.500 yıldan eski mağara resimleri, yanık ve yanık tedavisine ilişkin kayıtlar sunmaktadır.<ref name=TBCChp1>{{cite book|editor=Herndon D|title=Total burn care|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=978-1-4377-2786-9|page=1|url=http://books.google.ca/books?id=nrG7ZY4QwQAC&printsec=frontcover|edition=4th|chapter=Chapter 1: A Brief History of Acute Burn Care Management}}</ref> Mısır’daki M.Ö.1500 tarihli [[Edwin Smith papirüsü]] bal ve reçine kullanılan tedavileri açıklamaktadır.<ref name=TBCChp1/>Çağlar boyunca birçok farklı tedavi yöntemi kullanılmıştır; M.Ö.600 yıllarında Çinliler çay yaprakları, M.Ö.400 yıllarında [[Hipokrat]] domuz yağı ve sirke, M.S.100 yıllarında ise [[Celsus]] [[mür]] ve şarap kullanıldığını belgelemiştir.<ref name=TBCChp1/> Fransız berber-cerrah [[Ambroise Paré]] 1500’lerde ilk kez farklı yanık derecelerini tanımlamıştır.<ref name=David2012>{{cite book|last=Song|first=David|title=Plastic surgery.|publisher=Saunders|location=Edinburgh|isbn=9781455710553|page=393.e1|url=http://books.google.ca/books?id=qMDwwF8vsSEC&pg=PA393-IA3|edition=3rd ed.}}</ref> [[Guillaume Dupuytren]] bu dereceleri 1832 yılında altı farklı yanık şiddeti olarak genişletmiştir.<ref>{{cite book|last=Wylock|first=Paul|title=The life and times of Guillaume Dupuytren, 1777-1835|year=2010|publisher=Brussels University Press|location=Brussels|isbn=9789054875727|page=60|url=http://books.google.ca/books?id=OWrznUOS1agC&pg=PA60}}</ref><ref name=TBCChp1/> |
|||
Yanık tedavisine yönelik ilk hastane 1843 yılında İngiltere, Londra’da açılmıştır; modern yanık tedavisinin gelişimi ise 1800’lerin sonunda ve 1900’lerin başında başlamıştır.<ref name=TBCChp1/><ref name=David2012/> Birinci Dünya Savaşı boyunca, [[Henry Drysdale Dakin|Henry D. Dakin]] ve [[Alexis Carrel]], [[sodyum hipoklorit]] solüsyonları kullanarak yanık ve yaraları temizlemeye ve dezenfekte etmeye yönelik standartları geliştirmiş, bu da ölüm oranını önemli derecede azaltmıştır.<ref name=TBCChp1/> 1940’larda yaranın erkenden kesilip çıkarılmasının ve deri greftlemenin önemi anlaşılmış, ve aynı zamanlarda, sıvı resüsitasyonu ve yol gösterici formüller geliştirilmiştir.<ref name=TBCChp1/> 1970’lerde araştırmacılar ağır yanıkları takip eden hipermetabolik durumun önemini ortaya koymuştur.<ref name=TBCChp1/> |
|||
{{-}} |
|||
== Yanık sınıflandırmaları == |
== Yanık sınıflandırmaları == |
||
| 58. satır: | 263. satır: | ||
== Soğuk yanığı (soğuk ısırması) == |
== Soğuk yanığı (soğuk ısırması) == |
||
Vücudun oldukça soğuk bir madde ile temasından kaynaklanan yanık çeşididir. Kar, soğuk hava gibi soğuk maddelerle uzun süreli temas; kuru buz, sıvı nitrojen, sıvı helyum veya soğutularak sıvılaştırılmış gazlarla kısa süreli temas buna neden olabilir. Bu durumlarda vücuttan soğuk maddelere doğru bir ısı akışı olur. Doku kaybı sonucunda yaralar oluşur. |
Vücudun oldukça soğuk bir madde ile temasından kaynaklanan yanık çeşididir. Kar, soğuk hava gibi soğuk maddelerle uzun süreli temas; kuru buz, sıvı nitrojen, sıvı helyum veya soğutularak sıvılaştırılmış gazlarla kısa süreli temas buna neden olabilir. Bu durumlarda vücuttan soğuk maddelere doğru bir ısı akışı olur. Doku kaybı sonucunda yaralar oluşur. |
||
==Referanslar== |
|||
{{Reflist|2}} |
|||
;Notes |
|||
*{{cite book|title=National Burn Repository|year=2012|publisher=American Burn Association|url=http://www.ameriburn.org/2012NBRAnnualReport.pdf}} |
|||
==Dış bağlantılar== |
==Dış bağlantılar== |
||
| 68. satır: | 279. satır: | ||
* [http://www.nbcg.nhs.uk/national-burn-care-review/ The UK National Burn Care Government Review] |
* [http://www.nbcg.nhs.uk/national-burn-care-review/ The UK National Burn Care Government Review] |
||
* [http://injuries.cochrane.org Cochrane Injuries Group] |
* [http://injuries.cochrane.org Cochrane Injuries Group] |
||
[[Kategori:Dermatoloji hastalıkları]] |
[[Kategori:Dermatoloji hastalıkları]] |
||
[[Kategori:Tıbbi acil durumlar]] |
[[Kategori:Tıbbi acil durumlar]] |
||
{{Link SM|ru}} |
{{Link SM|ru}} |
||
Sayfanın 00.05, 10 Ocak 2014 tarihindeki hâli
| Burn | |
|---|---|
 | |
| Second-degree burn of the hand | |
| Uzmanlık | Acil tıp  |
Yanık, ısı, elektrik, kimyasal madde, sürtünme ya da radyasyon nedeniyle et veya deri üzerinde meydana gelen bir yaralanma çeşididir.[1] Yalnızca derinin üst katmanını etkileyen yanıklar yüzeysel veya birinci derece yanık olarak tanımlanmaktadır. Yanık bazı alt katmanlara da geçtiğinde, kısmi kalınlıkta yanık ya da ikinci derece yanık olarak nitelendirilir. Tam kalınlıkta veya üçüncü derece yanıklarda, yara derinin tüm katmanlarına geçmiş olur. Dördüncü derece yanıkta ise yara ilaveten kas veya kemik gibi daha derin dokuları da etkiler.
Gerekli tedavi, yanığın şiddetine göre değişmektedir. Yüzeysel yanıklar basit ağrı kesiciler ile tedavi edilebilirken, daha büyük yanıklar özel yanık tedavi merkezlerinde daha uzun süreli tedavi gerektirebilir. Yanığa soğuk su tutmak acıyı hafifletip yara oluşumunu azaltabilir, fakat soğuğa uzun süre maruz kalmak da düşük vücut sıcaklığına yol açabilir. Kısmi kalınlıkta yanıkların sabun ve su ile temizlenmesi, devamında da sarılması gerekebilir. Su toplayan yerlere ne yapılması gerektiği tam olarak belli değildir, ancak muhtemelen en uygunu kabarcıklara dokunmamak olacaktır. Tam kalınlıktaki yanıklar genellikle deri grefti gibi cerrahi tedaviler gerektirmektedir. Geniş çaplı yanıklarda genellikle yüksek miktarda damar içi sıvıya ihtiyaç duyulur, zira yanığa vücudun verdiği iltihabi yanıt kılcal damardan önemli derecede sıvı çıkışı ve ödem ile sonuçlanacaktır. Yanıklara ilişkin en yaygın komplikasyonlar enfeksiyon ile ilgilidir.
Geniş çaplı yanıklar ölümcül olabilirken, 1960’tan beri geliştirilen modern tedaviler özellikle çocuk ve gençlerde alınan sonuçları önemli derecede geliştirmiştir.[2] Tüm dünyada yaklaşık 11 milyon insan tıbbi tedaviye başvurmakta ve her yıl yaklaşık 300.000 kişi yanık nedeniyle hayatını kaybetmektedir.[3] Amerika Birleşik Devletleri’nde, bir yanık tedavi merkezine kabul edilen hastaların yaklaşık %4’ü yaraları nedeniyle hayatını kaybetmektedir.[4] Yanığın uzun vadedeki sonucu en başta yanığın boyutuna ve yanığa maruz kalan kişinin yaşına bağlıdır.
Belirtiler ve semptomlar
Bir yanığın özellikleri yanığın derinliğine bağlıdır. Yüzeysel yanıklarda iki veya üç gün boyunca acı hissedilmekte, sonraki birkaç gün içinde ise deri soyulmaktadır .[5][6] Daha şiddetli yanıklara maruz kalanlar ise gerginlik hissettiklerini söyleyebilir veya acıdan ziyade bir bası hissinden şikâyet edebilirler. Tam kalınlıktaki yanıklarda hafif dokunuş veya iğne batırmaları hiç hissedilmeyebilir.[6] Yüzeysel yanıklar genellikle kırmızı renkte olurken, daha şiddetli yanıklarda pembe, beyaz veya siyah yaralar gözlenebilir.[6] Ağzın etrafındaki yanıklar veya burun içinde yanmış kıllar, solunum yollarında yanık meydana geldiğine işaret edebilir, ancak bu bulgular kesin olarak belirleyici değildir.[7] Yanığın daha ciddi belirtileri arasında şunlar vardır: nefes darlığı, ses kısıklığı ve stridor veya hırıltılı solunum.[7] İyileşme süreci boyunca kaşıntı sıklıkla görülebilir; kaşıntı yetişkinlerin yaklaşık %90’ında, çocukların ise tamamında meydana gelmektedir.[8] Hissizlik veya karıncalanma elektrik kaynaklı yanıklardan sonra uzunca bir süre devam edebilir.[9] Yanıklar aynı zamanda duygusal ve psikolojik rahatsızlığa da neden olabilmektedir.[3]
| Type[10] | Layers involved | Appearance | Texture | Sensation | Healing Time | Prognosis | Example |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Superficial (First degree) | Epidermis[5] | Red without blisters[10] | Dry | Painful[10] | 5-10 days[10][11] | Heals well;[10] Repeated sunburns increase the risk of skin cancer later in life[12] | 
|
| Superficial partial thickness (Second degree) | Extends into superficial (papillary) dermis[10] | Redness with clear blister. Blanches with pressure.[10] | Moist[10] | Very painful[10] | less than 2–3 weeks[10][6] | Local infection/cellulitis but no scarring typically[6] |
|
| Deep partial thickness (Second degree) | Extends into deep (reticular) dermis[10] | Yellow or white. Less blanching. May be blistering.[10] | Fairly dry[6] | Pressure and discomfort[6] | 3–8 weeks[10] | Scarring, contractures (may require excision and skin grafting)[6] | 
|
| Full thickness (Third degree) | Extends through entire dermis[10] | Stiff and white/brown[10] No blanching[6] | Leathery[10] | Painless[10] | Prolonged (months) and incomplete[10] | Scarring, contractures, amputation (early excision recommended)[6] | 
|
| Fourth degree | Extends through entire skin, and into underlying fat, muscle and bone[10] | Black; charred with eschar | Dry | Painless | Requires excision[10] | Amputation, significant functional impairment and, in some cases, death.[10] | 
|
Sebep
Yanıklara ısıl, kimyasal, elektrik ve radyasyon şeklinde sınıflandırılmış çeşitli dış kaynaklar neden olmaktadır.[13] Amerika Birleşik Devletleri’nde, yanıkların en yaygın nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır: yangın veya alev (%44), kaynar sıvılar (%33), sıcak nesneler (%9), elektrik (%4) ve kimyasal maddeler (%3).[14] Çoğu yanık yaralanmaları (%69) evde veya işte (%9) meydana gelmekteyken,[4] bunların çoğu kazara yaşanmaktadır; yanıkların %2’si saldırı sonucu, %1 ila %2’si ise intihar girişiminde meydana gelmektedir.[3] Bu kaynaklar yaklaşık %6 oranında solunum yolları ve/veya akciğerlerde solunum yaralanmalarına sebep olabilmektedir.[15]
Yanık sebepli yaralanmalar yoksul kesimde daha çok meydana gelmektedir. Sigara bir risk faktörüyken alkol kullanımı değildir. Yangın kaynaklı yanıklar genellikle soğuk iklimlerde daha çok görülmektedir.[3]Gelişmekte olan ülkelerde belirgin risk faktörlerinin arasında açık ateşte veya yerde yemek pişirmenin yanı sıra[1] çocuklardaki gelişim yetersizliği ve yetişkinlerdeki kronik hastalıklar bulunmaktadır.[16]
Isıl
Amerika Birleşik Devletleri’nde yanıkların en yaygın sebebi yangın ve sıcak sıvılardır.[15] Ölümle sonuçlanan ev yangınlarının sebepleri arasında sigaranın payı %25, ısıtma cihazlarının payı ise %22’dir.[1] Yaralanmaların neredeyse yarısı yangınla mücadele ederken yaşanmaktadır.[1] Haşlanmanın sebebi sıcak sıvı ve gazlardır; haşlanma en çok sıcak içecekler, banyoda veya duşta yüksek sıcaklıkta çeşme suyu, kızgın yağ veya buhar gibi dış etkenlere maruz kalma sonucunda meydana gelmektedir.[17] Haşlanma kaynaklı yaralanmalar en çok beş yaş altındaki çocuklarda görülmektedir;[10]Amerika Birleşik Devletleri’nde ve Avustralya’da bu grup tüm yanıkların neredeyse üçte ikisini oluşturmaktadır.[15] Sıcak nesnelerle temas, çocuklarda görülen yanıkların yaklaşık %20 ila %30’unun sebebini teşkil etmektedir.[15] Haşlanmalar genellikle birinci veya ikinci derece yanıktır, ancak özellikle de uzun süreli temas nedeniyle üçüncü derece yanıklar ortaya çıkabilmektedir.[18] Havai fişekler de pek çok ülkede bayram zamanlarında yanıkların yaygın bir sebebini teşkil etmektedir.[19] Bu özellikle ergenlik çağındaki erkekler için risk oluşturmaktadır.[20]
Kimyasal maddeler
Kimyasal maddeler tüm yanıkların %2’si ila %11’inin sebebini oluşturmakta ve yanık kaynaklı ölümlerin yaklaşık %30’una neden olmaktadır.[21] Kimyasal yanıklara 25.000’den fazla madde neden olabilmektedir;[10] bunların çoğu ya kuvvetli bir baz (%55) ya da kuvvetli bir asittir (%26).[21] Kimyasal yanık nedenli ölümlerin çoğu yutma kaynaklıdır.[10] Bu tür yanıklara en çok neden olan maddelerden bazıları tuvalet temizleyicilerinde bulunan sülfürik asit, çamaşır suyunda bulunan sodyum hipoklorit ve boya çıkarıcılarda bulunan halojenli hidrokarbonlardır.[10] Hidroflorik asit maruz kalındıktan sonra bir müddet belirti vermeyebilen bir hayli derin yanıklara neden olabilmektedir.[22] Formik asit ise önemli sayıdaalyuvar kaybına neden olabilmektedir.[7]
Elektrik
Elektrik yanıkları veya yaralanmaları yüksek gerilim (1000 volt ve üzeri), alçak gerilim (1000 volttan düşük), veya elektrik arkından kaynaklanan parlama yanığı şeklinde sınıflandırılmaktadır.[10] Çocuklarda elektrik yanıklarının en yaygın sebebi elektrik kabloları (%60) ve ardından elektrik prizleridir (%14).[15] Yıldırım da elektrik yanıklarına sebep olabilir.[23] Yıldırım çarpması riski dağ tırmanışı, golf ve saha sporları gibi dış mekan aktiviteleri sırasında veya dışarıda çalışırken söz konusu olabilmektedir.[9] Yıldırım çarpmasından ölme riski yaklaşık %10’dur.[9]
Elektrik kaynaklı yaralanmalar en çok yanık ile sonuçlanmasına rağmen, bunlar aynı zamanda künt travma veya kas kontraksiyonu kaynaklı kırık veya çıkıklara sebep olabilmektedir .[9] Yüksek gerilimden kaynaklanan yaralanmalarda, hasarın çoğu vücudun içinde meydana gelebilir; dolayısıyla yaralanmanın boyutu yalnızca derinin muayenesi ile tespit edilemez.[9] Alçak gerilim veya yüksek gerilim elektrik ile temas kardiyak aritmi veya kalp krizi ile sonuçlanabilir.[9]
Radyasyon
Radyasyon yanıkları, mor ötesi ışınlara (örneğin güneş, solaryum ya da ark kaynağı) ya da iyonize radyasyona (örneğin radyoterapi, Röntgen ışınları ya da nükleer serpinti) uzun süre maruz kalma sonucu meydana gelebilmektedir.[24] Radyasyon yanıklarının en yaygın sebebi ve toplamda yüzeysel yanıkların en büyük sebebi güneşe maruz kalmaktır.[25] İnsanlarda güneş yanığının ne kadar kolay oluşacağı cilt tipine göre büyük değişiklikler göstermektedir.[26] İyonize radyasyonun derideki etkileri, bölgenin bu tür ışınıma ne kadar maruz kaldığına bağlıdır; 3 Gy’den sonra saç dökülmesi, 10 Gy’den sonra kızarıklık, 20 Gy’den sonra cilt soyulması ve 30 Gy’den sonra nekroz görülmektedir.[27] Eğer meydana gelecek olursa, kızarıklık ışınıma maruz kalındıktan sonra bir müddet ortaya çıkmayabilir.[27] Radyasyon yanıkları diğer yanıklar gibi tedavi edilir.[27] Mikrodalga yanığı, mikrodalgaların ortaya çıkardığı termal ısınma yoluyla meydana gelir.[28] Işınıma iki saniye kadar kısa süreyle maruz kalmak bile yaralanmaya sebep olabilirken, genellikle bu durum çok yaygın olarak görülmemektedir .[28]
Kasıt sonucu meydana gelen yanıklar
Haşlanma veya yangın sebepli yanıklardan dolayı hastanelere yönlendirilen vakaların %3 –10’u saldırı kaynaklıdır.[29] Bu sebeplerin arasında şunlar vardır: çocuk istismarı, şahsi anlaşmazlıklar, eş istismarı, yetişkin istismarı ve işle ilgili anlaşmazlıklar.[29] Suya batırma kaynaklı yaralanmalar veya haşlanmalar çocuk istismarının bir işareti olabilir.[18] Bu tür yanıklar bir uzuv veya belden aşağısı (kalça veya perine) kaynar suyun altına tutulduğunda meydana gelmektedir .[18] Genellikle dümdüz ve belirgin bir üst sınır oluşturur ve çoğunlukla simetriktir.[18] Muhtemel bir istismarın söz konusu olduğu durumlardaki yüksek riskli belirtilerin arasında ise şunlar vardır: çevresel yanıklar, sıçrama işaretlerinin olmaması, her tarafı aynı derinlikte bir yanık ve ihmal veya istismarın diğer belirtileriyle bağlantılar.[30]
Aile içi şiddetin bir çeşidi olan gelin yakma, Hindistan gibi bazı kültürlerde kocanın veya onun ailesinin başlık parasını az bulması üzerine kadının yakılmasıdır.[31][32] In Pakistan’da asit yanıkları kasıtlı yanıkların %13’ünü teşkil etmekte olup çoğunlukla aile içi şiddetten dolayı meydana gelmektedir.[30] Kendini ateşe verme (bir şeyi protesto etmek için kendi kendini yakma eylemi) de Hintli kadınlar arasında epeyce yaygındır.[3]
Patofizyoloji
44 °C (111 °F) dereceyi aşan sıcaklıklarda proteinler üç boyutlu şekillerini kaybetmeye ve parçalanmaya başlar.[33] Bu durum hücre ve doku zedelenmesine yol açar.[10] Yanıkların sağlık üzerindeki doğrudan etkilerinin çoğu, derinin normal işleyişinin bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.[10] Bunların arasında derinin hissetme yetisinde, buharlaşma yoluyla su kaybını önleme yetisinde ve vücut sıcaklığını kontrol etme yetisinde bozulma bulunmaktadır.[10] Hücre zarlarında bozulma ise hücrelerin dışarıya potasyum vermesine ve içeriye su ve sodyum almasına neden olmaktadır.[10]
Geniş çaplı yanıklarda (toplam vücut yüzeyinin %30’undan fazlasını kapsar), önemli derecede iltihabi yanıt söz konusu olmaktadır.[34] Bu durum kılcal damarlardan dışarıya doğru artan sıvı çıkışına,[7] ve sonrasında doku ödemine yol açmaktadır.[10] Bu durum toplam kan hacminde kayba neden olmakta, kalan kan ise önemli derecede plazma kaybına maruz kalmakta, bu durum da kanı daha yoğun hale getirmektedir.[10] Böbrek veya sindirim yolları gibi organlara olan kan akışının zayıflığı böbrek yetmezliği ve mide ülserine yol açabilir.[35]
Katekolamin ve kortizol seviyelerinin artması, uzun yıllar sürebilecek hipermetabolik duruma sebep olabilir.[34] Bu durum artan kalp debisi, metabolizma, hızlı kalp atışı ve zayıf bağışıklık fonksiyonu ile ilişkilendirilmektedir.[34]
Teşhis
Yanıklar derinlik, yaralanma şekli, boyut ve bağlantılı yaralanmalara göre sınıflandırılabilir. En çok kullanılan sınıflandırma yöntemi yaranın derinliğidir. Bir yanığın derinliği genellikle muayene ile tespit edilebilir, ancak biyopsi yöntemi de kullanılabilir.[10] Bir yanığın derinliğini tek bir muayenede doğru biçimde tespit etmek zor olabilir; dolayısıyla birkaç günlük aralıklarla tekrarlanan muayeneler gerekebilir .[7] Baş ağrısı veya baş dönmesi olup da yangın kaynaklı bir yanığı olanlarda, karbon monoksit zehirlenmesi ihtimali değerlendirilmelidir.[36] Siyanür zehirlenmesi de göz önüne alınmalıdır.[7]
Genişlik
Bir yanığın genişliği, kısmi kalınlıkta veya tam kalınlıkta yanıklardan etkilenen toplam vücut yüzey alanı (TVYA) yüzdesi ile ölçülmektedir.[10] Yalnızca kırmızı renkte olan ve su toplamayan birinci derece yanıklar bu tahmine dâhil edilmemektedir.[10] Çoğu yanıklar (%70) TVYA’nın %10’undan azını ilgilendirmektedir.[15]
TVYA’yı belirlemek için kullanılan birçok yöntem vardır; bunların arasında “dokuzlar kuralı”, Lund ve Browder şemaları ve kişinin avuç içi genişliğine dayalı tahminler bulunmaktadır.[5] Dokuzlar kuralının hatırlanması kolaydır ancak bu kural yalnızca 16 yaşından büyük hastalarda doğru sonuç vermektedir.[5] Lund ve Browder şemaları kullanılarak daha doğru tahminler yapılabilir; bu şemalar yetişkin ve çocuklarda vücut bölümlerinin farklı oranlarını dikkate almaktadır.[5] Bir insanın elinin içinin genişliği (avuç içi ve parmaklar dahil), TVYA’nın yaklaşık %1’ine denk gelmektedir.[5]
Şiddet
| Minor | Moderate | Major |
|---|---|---|
| Adult <10% TBSA | Adult 10-20% TBSA | Adult >20% TBSA |
| Young or old < 5% TBSA | Young or old 5-10% TBSA | Young or old >10% TBSA |
| <2% full thickness burn | 2-5% full thickness burn | >5% full thickness burn |
| High voltage injury | High voltage burn | |
| Possible inhalation injury | Known inhalation injury | |
| Circumferential burn | Significant burn to face, joints, hands or feet | |
| Other health problems | Associated injuries |
Özel bir yanık tedavi birimine sevke gerek olup olmadığını belirlemek için Amerikan Yanık Birliği bir sınıflandırma sistemi geliştirmiştir. Bu sistem kapsamında, yanıklar ağır, orta ve hafif olarak sınıflandırılmaktadır. Buna birçok faktöre dayalı olarak karar verilmektedir; bunların arasında yanıktan etkilenen toplam vücut yüzeyi alanı, belirli anatomik bölgelerin yanıkla ilgisi, kişinin yaşı ve bağlantılı yaralanmalar bulunmaktadır.[36] Hafif yanıklar genellikle evde tedavi edilebilmekte, orta yanıklar genellikle hastanede tedavi edilmekte, ağır yanıklara ise yanık tedavi merkezlerinde bakılmaktadır.[36]
Önleme
Geçmişten beri tüm yanıkların yaklaşık yarısı önlenebilir olarak değerlendirilmiştir.[1] Yanık önleme programları ciddi yanıkların oranını önemli ölçüde azaltmıştır.[33] Önleyici önlemlerin arasında şunlar bulunmaktadır: sıcak su sıcaklıklarının sınırlandırılması, duman alarmları, yağmurlama sistemleri, binaların uygun biçimde inşası ve ateşe dayanıklı kıyafetler.[1] Uzmanlar su ısıtıcılarının sıcaklık ayarının 488 °C (910,4 °F) altında yapılmasını tavsiye etmektedir. [15] Haşlanmaları önlemek için alınabilecek diğer önlemler, banyo suyu sıcaklığını ölçmek için termometre kullanmak ve ocaklara sıçrama siperleri yerleştirmektir.[33] Havai fişeklere ilişkin düzenlemeler yapılmasının etkileri çok belirli olmasa da, muhtemel bulgulara göre[37] havai fişeklerin çocuklara satışının sınırlandırılmasını da içeren tavsiyeler bu konuda faydalı olmaktadır .[15]
Tedavi
Resüsitasyon (canlandırma), kişinin solunum yolları, solunum ve dolaşımının değerlendirilmesi ve normale döndürülmesi ile başlar.[5] Solunuma ilişkin bir yaralanmadan şüpheleniyorsa, erkenentübasyon gerekli olabilir.[7] Bunu yanık yarasının tedavisi izler. Geniş yanıkları olan kişiler hastaneye getirilene kadar temiz çarşaflara sarılabilir.[7] Yanık yaraları enfeksiyona eğilimli olduğundan, kişi eğer son beş yılda bağışıklık kazanmadıysa, tetanos aşısı yapılmalıdır.[38] Amerika Birleşik Devletleri’nde acil servise gelen yanıkların %95’i tedavi edilmekte ve taburcu edilmekte, %5’inin ise hastaneye sevk edilmesi gerekmektedir.[3] Ağır yanıklarda erken beslenme önemlidir.[34] Hiperbarik oksijen tedavisi de geleneksel tedavilere ilaveten faydalı olabilmektedir.[39]
Damar içi sıvılar
Doku perfüzyonu zayıf olanlara, izotonik kristaloid solüsyon kapsülleri verilmelidir.[5] Yanıkları TVYA’nın %10-20 ’sini aşan çocuklarda ve yanıkları TVYA’nın %15 ’ini aşan yetişkinlerde bunun ardından formel sıvı resüsitasyonu başlatılmalı ve hasta takip edilmelidir.[5][40][41] Yanıkların TVYA’nın %25 ’ini aştığı durumlarda bu süreç mümkünse hastane öncesi aşamada başlatılmalıdır.[40] Parkland formülü ilk 24 saatte gereken damar içi sıvıların hacminin belirlenmesine yardımcı olabilir. Bu formül, yanığa maruz kalan kişinin TVYA’sı ile ağırlığına dayanmaktadır. Sıvının yarısı ilk 8 saatte, gerisi ise sonraki 16 saatte verilmelidir. Süre sıvı resüsitasyonunun başlatıldığı zamandan değil, yanığın meydana geldiği zamandan başlayarak hesaplanır. Çocuklara ayrıca glukoz içeren bir tedavi sıvısı verilmesi gerekebilir.[7] Ayrıca, solunum yaralanmaları olan kişilerin daha çok sıvıya ihtiyacı vardır.[42] Yetersiz sıvı resüsitasyonu sorunlara yol açabilir, ancak fazla resüsitasyon da durumu kötüleştirebilir.[43] Formüller yalnızca birer rehberdir; verilecek sıvı en iyi şekilde şu ölçütlere göre belirlenir: yetişkinlerde >30 mL/h veya çocuklarda >1mL/kg’dan fazla idrar çıkışı ile 60 mmHg’den fazla ortalama arter basıncı.[7]
Laktatlı Ringer solüsyonu sıklıkla kullanılmasına karşın, normal salin solüsyonundan daha iyi olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır.[5] Kristaloid sıvılar en az kolloid sıvılar kadar iyidir, ancak kolloid sıvılar daha pahalı olduğundan pek tavsiye edilmemektedir. [44] Kan transfüzyonlarına nadiren ihtiyaç duyulmaktadır.[10] Bunlar genellikle yalnızca ilgili komplikasyon risklerinden dolayı hemoglobin seviyesinin 60-80 g/L (6-8 g/dL)[45] altına düştüğü durumlarda tavsiye edilmektedir.[7] Gerektiğinde yanmış derinin içine damar içi kateterler yerleştirilebilir veya kemik içi infüzyona başvurulabilir.[7]
Yara tedavisi
Yarayı hemen (yanık oluşumundan sonraki 30 dakika içinde) soğutmak, yanığın derinliğini ve acıyı azaltır, ancak fazla soğutma hipotermiye yol açabileceğinden dikkatli olunmalıdır.[10][5] Soğutmada 10-25 °C (50,0-77,0 °F) derecede soğuk su kullanılmalıdır; buzlu su kullanılmamalıdır zira buzlu su yaralanmayı daha da artırabilir.[5][33] Kimyasal yanıklarda kapsamlı bir yıkama gerekebilir.[10] Sabun ve suyla yıkama, ölü dokunun çıkarılması ve yaranın sarılması, yara tedavisinde önemli noktalardır. Eğer zarar görmemiş su kabarcıkları mevcutsa, bunlara ne yapılması gerektiği kesin olarak ortaya konulmamıştır. Henüz kesinleşmemiş bulgular, bunlara dokunulmaması gerektiğin görüşünü desteklemektedir. İkinci derece yanıklar iki gün sonra yeniden değerlendirilmelidir.[33]
Birinci ve ikinci derece yanıkların tedavisinde hangi tür sargıların kullanılması gerektiğine ilişkin çok az nitelikli bulgu mevcuttur.[46][47] Birinci derece yanıkların herhangi bir sargı kullanılmadan tedavi edilmesi uygundur.[33] Haricen kullanılan antibiyotikler sıklıkla tavsiye edilmesine karşın, kullanımlarını destekleyen çok az bulgu vardır.[48] Gümüş sülfadiazin (bir tür antibiyotik) iyileşme süresini uzatabileceğinden tavsiye edilmemektedir.[47] Gümüş[49] içeren sargıların veya negatif basınçlı yara tedavisi kullanımını destekleyecek bulgular yetersizdir.[50]
İlaçlar
Yanıklar çok ağrılı olabilmektedir; ağrı tedavisi için ise birçok farklı seçeneğe başvurulabilir. Bunların arasında basit analjezikler (ibuprofen ve asetaminofen gibi) ve morfin gibi opioidler bulunmaktadır. Anksiyeteyi azaltmak için analjeziklere ilaveten benzodiazepinler kullanılabilir.[33] İyileşme süreci boyunca, kaşıntıyı hafifletmek için antihistaminikler, masaj ya da transkutanöz sinir stimülasyonu kullanılabilir .[8] Fakat antihistaminikler bu amaç kapsamında vakaların yalnızca %20’sinde etkili olmaktadır.[51] Gabapentin kullanımını destekleyen kesin olmayan bulgular mevcuttur[8]; nitekim antihistaminik ile düzelmeyen vakalarda kullanımı uygun olabilir.[52]
Çok geniş yanıkları (>%60 TVYA) bulunan kişilerde ameliyattan önce damar içi antibiyotikler tavsiye edilmektedir.[53] (2008 itibarıyla), 2008’den beri rehberler antibiyotik direnci ve [48] artan mantar enfeksiyonu riskine ilişkin kaygılar nedeniyle bunların genel kullanımını tavsiye etmemektedir.[7] Fakat kesin olmayan bulgular, geniş ve ağır yanıklarda hayatta kalma oranını artırabildiklerini göstermiştir.[48] Eritropoetinin, yanıkları olan kişilerde anemiyi önleme veya tedavi etme konusunda etkili olduğu sonucuna ulaşılmamıştır.[7] Hidroflorik asitten kaynaklanan yanıklarda, kalsiyum glukonat belirgin bir antidottur ve damar yoluyla ve/veya haricen kullanılabilir.[22]
Ameliyat
Deri greftleri veya flepleri ile cerrahi yoldan kapatılması gereken yaraların (ufak bir tam kalınlıkta yanıktan daha ağır olan neredeyse tüm yanıkların) mümkün olduğunca erken tedavi altına alınması gerekir.[54] Eklemlerde veya göğüsteki çevresel yanıklar eskaratomi olarak adlandırılan, derinin derhal cerrahi yoldan kesilmesi işlemini gerektirebilir.[55] Bu işlem, uzuvlardaki kan dolaşımı veya solunum ile ilgili sorunları tedavi etmek veya önlemek için yapılmaktadır.[55] Boyun veya parmak yanıklarında faydalı olup olmadığı kesin değildir.[55] Elektrik yanıklarında fasyaların kesilerek açılması gerekebilir.[55]
Alternatif tıp
Bal, antik çağlardan beri yaraların iyileştirilmesinde kullanılmıştır; dolayısıyla birinci ve ikinci derece yanıklarda etkili olabilir.[56][57] Aloe vera hakkındaki bulgular zayıf niteliktedir.[58] Ağrıyı azaltmada faydalı olabilmesine[11] ve 2007 yılında yapılan bir incelemede iyileşme süresinde kısalmaya ilişkin kesinleşmemiş bulgulara işaret edilmiş olsa da[59] 2012 yılında yapılan başka bir incelemede iyileştirme konusunda gümüş sülfadiazini geçemediği tespit edilmiştir.[58]
E vitamininin keloid (yara dokusunun aşırı biçimde büyümesi) veya izleri hafifletmeye yaradığını gösteren çok az bulgu vardır.[60] Tereyağı tavsiye edilmemektedir.[61] Düşük gelirli ülkelerde yanıkların üçte biri yaralara yumurta, çamur, yaprak veya tezek konulması gibi geleneksel tıp yöntemleri ile tedavi edilmektedir.[16] Cerrahi müdahale bazı durumlarda yetersiz mali kaynak ve olanaksızlıktan dolayı kısıtlıdır.[16] Süreç boyunca yaşanan ağrıyı ve anksiyeteyi azaltmak için ilaçlara ilaveten kullanılabilecek sanal gerçeklik terapisi, hipnoz ve dikkat dağıtma teknikleri gibi davranışsal yaklaşımlar dâhil pek çok başka yöntem bulunmaktadır.[52]
Prognoz
| TVYA | Ölüm oranı |
|---|---|
| <%10 | %0.6 |
| %10-20 | %2.9 |
| %20-30 | %8.6 |
| %30-40 | %16 |
| %40-50 | %25 |
| %50-60 | %37 |
| %60-70 | %43 |
| %70-80 | %57 |
| %80-90 | %73 |
| >%90 | %85 |
| Solunum | %23 |
Prognoz geniş yanıkları olan hastalarda, daha yaşlı hastalarda ve kadın hastalarda daha kötü seyretmektedir.[10] Duman solumaya bağlı bir yaralanmanın, uzun kemik kırıkları gibi başka önemli yaralanmaların ve ciddi eş zamanlı hastalıkların (örneğin, kalp rahatsızlığı, diyabet, psikiyatrik hastalık ve intihar eğilimi vb.) mevcudiyeti de prognozu etkilemektedir.[10] Ortalama olarak, Amerika Birleşik Devletleri’nde yanık tedavi merkezlerine alınan hastaların %4’ü hayatını kaybetmektedir;[15] burada hastanın akıbeti yanığın genişliğine bağlıdır. Örneğin, yanıkları %10 TVYA’dan az bir kısmı kaplayan hastalarda ölüm oranı %1’den az iken, yanıkları %90 TVYA’yı aşan hastalarda ölüm oranı %85 olmuştur.[62] Afganistan’da yanıkları TVYA’nın %60’ını geçen hastalar nadiren hayatta kalabilmektedir.[15] Yıllar boyunca ağır yanıkların prognozunu belirlemede Baux formülü kullanılmıştır; fakat daha gelişmiş tedavi yöntemlerinden dolayı bu formül artık pek doğru sonuç vermemektedir.[7] Formülde yanığın büyüklüğü (% TBSA) ile kişinin yaşı toplanmakta, bu toplam da aşağı yukarı ölüm riskini vermektedir.[7]
Komplikasyonlar
Yanıklarda en yaygını enfeksiyon olmak üzere, pek çok komplikasyon meydana gelebilmektedir.[15] Muhtemel komplikasyonlar görülme sıklıklarına göre şöyledir: zatürre, deri altı yangısı, idrar yolu enfeksiyonu ve solunum yetmezliği.[15] Enfeksiyona ilişkin risk faktörleri ise şu şekildedir: %30 TVYA’yı aşan yanıklar, tam kalınlıkta yanıklar, uç noktalarda yaş (genç veya yaşlı) veya bacaklarda veya perinede yanıklar.[63] Zatürre özellikle solunum kaynaklı yaralanmalarda sıklıkla meydana gelmektedir.[7]
%10 TVYA’yı aşan tam kalınlıktaki yanıklara bağlı anemi de sıkça görülmektedir.[5] Elektrik yanıkları, kaslardaki hasar nedeniyle kompartıman sendromu veya rabdomiyolize yol açabilir.[7] Vakaların %6’sı ila %25’inde bacak damarlarında kan toplanması olduğu tahmin edilmektedir.[7] Ağır bir yanıktan sonra yıllarca devam edebilecek hipermetabolik durum, kemik yoğunluğunda azalmaya ve kas kitlesinde kayba neden olabilir.[34] Bir yanık meydana geldikten sonra özellikle de genç ve koyu tenlilerde keloidler oluşabilir.[60] Çocuklar yanıklardan sonra önemli psikolojik travmalar yaşayabilir ve posttravmatik stres bozukluğu geçirebilir.[64] Yara izleri de vücudun görünüşünden rahatsızlık duymaya yol açabilir.[64] Gelişmekte olan ülkelerde, ciddi yanıklar sosyal izolasyon, aşırı yoksulluk ve çocukların terk edilmesine yol açabilir.[3]
Epidemiyoloji
no data < 50 50-100 100-150 150-200 200-250 250-300 | 300-350 350-400 400-450 450-500 500-600 > 600 |
2004 yılı itibariyle tüm dünyada 11 milyon yanık için tıbbi tedaviye ihtiyaç duyulmuş ve 300.000 kişi hayatını kaybetmiştir.[3] Bu rakam, yanığı motorlu taşıt kazası, düşmeler ve şiddetten sonra 4. en önemli yaralanma sebebi yapmaktadır.[3] Yanıkların yaklaşık %90’ı gelişmekte olan ülkelerde meydana gelmektedir.[3] Bu durumun sebebi kısmen aşırı kalabalık ve emniyetsiz pişirme yöntemleri olarak gösterilmektedir.[3] Toplamda ölümcül yanıkların neredeyse %60’ı 100.000’de 11,6 ile Güneydoğu Asya’da meydana gelmektedir.[15]
Gelişmiş ülkelerde, yetişkin erkeklerde yanığa bağlı ölüm oranı kadınlardakinin iki katıdır. Bunun sebebi muhtemelen daha yüksek risk içeren mesleklerde çalışmaları ve daha çok risk alınan faaliyetlerde bulunmalarıdır. Fakat gelişmekte olan ülkelerin birçoğunda kadınlar erkeklere göre iki kat fazla risk taşımaktadır. Bu durum da çoğunlukla mutfak kazaları ve aile içi şiddete bağlanmaktadır.[3] Çocuklarda yanığa bağlı ölümler, gelişmekte olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere göre on kattan daha fazla görülmektedir.[3] Yanık, toplamda, çocuklarda ölüme yol açan ilk on beş sebepten birisidir.[1] 1980’lerden 2004 yılına kadar, birçok ülkede hem ölümcül yanık oranlarında hem de genel olarak yanıklarda azalma görülmüştür.[3]
Gelişmiş ülkeler
Amerika Birleşik Devletleri’nde her yıl tahminen 500.000 yanık yaralanması tıbbi olarak tedavi edilmektedir.[33] 2008 yılında bunların 3.300’ü ölümle sonuçlanmıştır.[1] Çoğu yanıklar (%70) ve yanığa bağlı ölümler erkeklerde görülmektedir.[4][10] Yangına bağlı yanıklar en çok 18 –35 yaşları arasındakilerde görülmekteyken, haşlanmalar en çok beş yaştan küçük çocuklarda ve 65 yaş üzeri yetişkinlerde görülmektedir.[10] Elektrik yanıkları nedeniyle her yıl yaklaşık 1.000 kişi hayatını kaybetmektedir.[66] Yıldırım her yıl yaklaşık 60 kişinin ölümüne yol açmaktadır.[9] Avrupa’da kasıt içeren yanıklar en çok orta yaşlı erkeklerde görülmektedir.[29]
Gelişmekte olan ülkeler
Hindistan’da her yıl yaklaşık 700.000 ila 800.000 kişi ciddi yanıklara maruz kalmakta; fakat bunların çok azı özel yanık tedavi birimlerinde tedavi edilmektedir.[67] Yanıklar en çok 16–35 yaşları arasındaki kadınlarda görülmektedir.[67] Bu yüksek oran kısmen, emniyetsiz mutfaklar ve Hindistan’a özgü bol giysilere bağlanmaktadır.[67] Hindistan’da tüm yanıkların üçte birinin giysilerin açık ateşten alev alması sonucu meydana geldiği tahmin edilmektedir.[68] Kasıt içeren yanıklar da yaygın bir sebeptir; aile içi şiddet ve kendi kendine zarar vermeye bağlı olarak genç kadınlarda yüksek oranlarda görülmektedir.[29][3]
Tarihçe
3.500 yıldan eski mağara resimleri, yanık ve yanık tedavisine ilişkin kayıtlar sunmaktadır.[2] Mısır’daki M.Ö.1500 tarihli Edwin Smith papirüsü bal ve reçine kullanılan tedavileri açıklamaktadır.[2]Çağlar boyunca birçok farklı tedavi yöntemi kullanılmıştır; M.Ö.600 yıllarında Çinliler çay yaprakları, M.Ö.400 yıllarında Hipokrat domuz yağı ve sirke, M.S.100 yıllarında ise Celsus mür ve şarap kullanıldığını belgelemiştir.[2] Fransız berber-cerrah Ambroise Paré 1500’lerde ilk kez farklı yanık derecelerini tanımlamıştır.[69] Guillaume Dupuytren bu dereceleri 1832 yılında altı farklı yanık şiddeti olarak genişletmiştir.[70][2]
Yanık tedavisine yönelik ilk hastane 1843 yılında İngiltere, Londra’da açılmıştır; modern yanık tedavisinin gelişimi ise 1800’lerin sonunda ve 1900’lerin başında başlamıştır.[2][69] Birinci Dünya Savaşı boyunca, Henry D. Dakin ve Alexis Carrel, sodyum hipoklorit solüsyonları kullanarak yanık ve yaraları temizlemeye ve dezenfekte etmeye yönelik standartları geliştirmiş, bu da ölüm oranını önemli derecede azaltmıştır.[2] 1940’larda yaranın erkenden kesilip çıkarılmasının ve deri greftlemenin önemi anlaşılmış, ve aynı zamanlarda, sıvı resüsitasyonu ve yol gösterici formüller geliştirilmiştir.[2] 1970’lerde araştırmacılar ağır yanıkları takip eden hipermetabolik durumun önemini ortaya koymuştur.[2]
Yanık sınıflandırmaları
- 1. derece/yüzeysel (combulsio erythematosa): Derinin üst katı yanmıştır. Deri kızarır.
- 2. derece/kısmi (combulsio bullosa): Derinin üst katları yanmıştır. Deri kızarır ve kabarcıklar (bül) oluşur. Genellikle bu yanık ağrılıdır.
- 3. derece/tam (combulsio escarotica): Alt tabakalarla (yağ, kas, kemik, ve sinirler) birlikte tüm deri tabakası yanmıştır. Bu tür yanıklar oldukça ağrılı olabileceği gibi, sinirlerin ölmesinden dolayı ağrısız da olabilir.
-
İkinci derece bir yanığın evrimi — Birinci saat -
İkinci derece bir yanığın evrimi — Birinci gün -
İkinci derece bir yanığın evrimi — İkinci gün
Yanık türleri
Elektrik yanması
Elektrik yanması altta bulunan dokulara ciddi şekilde hasar verebilir. Elektrik yanıklarında hasta iki tâne yara izine sahip olabilir (giriş ve çıkış).
- Uyarılar:
- Elektrik yanığı olan hastanın yanına elektriğin kesilip emniyetli bir ortam olmadan asla gitmeyin.
- Elektriği kesin
- Nefes almayı, dolaşımı kontrol edin, gerekli kardiyak yardımını yapın (eğer gerekli ise)
- Gerekmiyorsa hastayı kımıldatmayın (Elektrik yanmalarında omurilik yaralanması olabilir)
- Yanığı kuru steril gazlı bezle kapatın
- Tıbbî yardım çağırın
Kimyasal yanık
Deri ile teması halinde yanık yapacak pek çok kimyasal madde vardır. Kimyasal yanıklar âcil yardım gerektirir.
- Uyarılar:
- Akan suyla kimyasal madde bulaşan yeri yıkayın. Hafifçe akan bir suyla en az 20 dakika yıkayın. Sert basınçlı akan sudan kaçının. Yıkama sırasında kimyasal bulaşan elbiseyi ve takıları çıkarın.
- Âcil ambülans servisiyle (112) veya zehirlenme merkeziyle temas kurun.
- Geç reaksiyon durumu için hastayı izleyin
Göze bulaşmışsa gözü aşağı doğru yıkayın
Isı yanıklarında (alev, aşırı ısı, radyasyon veya güneş yanığı) ilk yardım
- 1. derece yanık için uyarılar:
- Yanan kısmı soğutun. Soğuk suya daldırın veya soğuk bez koyun
- Temiz kuru bir bezle kapatın
- Yanık yerini kalp seviyesinin üzerine kaldırın
- Şoka karşı koruyun (gerekiyorsa)
- 2. derece yanık için uyarılar:
- Yanan kısmı soğutun. Soğuk suya daldırın veya soğuk bez koyun
- Temiz kuru bir bezle kapatın
- Yanık yerini kalp seviyesinin üzerine kaldırın
- Şoka karşı koruyun (gerekiyorsa)
- 3. derece yanık için uyarılar:
- Derhal acil servisi arayın (su uygulaması yapmayın)
- Temiz kuru bir bezle kapatın
- Yanık yerini kalp seviyesinin üzerine kaldırın
- Şoka karşı koruyun
Soğuk yanığı (soğuk ısırması)
Vücudun oldukça soğuk bir madde ile temasından kaynaklanan yanık çeşididir. Kar, soğuk hava gibi soğuk maddelerle uzun süreli temas; kuru buz, sıvı nitrojen, sıvı helyum veya soğutularak sıvılaştırılmış gazlarla kısa süreli temas buna neden olabilir. Bu durumlarda vücuttan soğuk maddelere doğru bir ısı akışı olur. Doku kaybı sonucunda yaralar oluşur.
Referanslar
- ^ a b c d e f g h Herndon D ((Ed.)). "Chapter 4: Prevention of Burn Injuries". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 46. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ a b c d e f g h i Herndon D ((Ed.)). "Chapter 1: A Brief History of Acute Burn Care Management". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 1. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Peck, MD (2011 Nov). "Epidemiology of burns throughout the world. Part I: Distribution and risk factors". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 37 (7): 1087–100. doi:10.1016/j.burns.2011.06.005. PMID 21802856. Tarih değerini gözden geçirin:
|date=(yardım) - ^ a b c "Burn Incidence and Treatment in the United States: 2012 Fact Sheet". American Burn Association. 2012. Erişim tarihi: 20 April 2013.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Granger, Joyce (Jan 2009). "An Evidence-Based Approach to Pediatric Burns". Pediatric Emergency Medicine Practice. 6 (1).
- ^ a b c d e f g h i j Herndon D ((Ed.)). "Chapter 10: Evaluation of the burn wound: management decisions". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 127. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Brunicardi, Charles (2010). "Chapter 8: Burns". Schwartz's principles of surgery (9th bas.). New York: McGraw-Hill, Medical Pub. Division. ISBN 978-0-07-154769-7.
- ^ a b c Goutos, I (2009 Mar-Apr). "Pruritus in burns: review article". Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association. 30 (2): 221–8. PMID 19165110. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b c d e f g Marx, John (2010). "Chapter 140: Electrical and Lightning Injuries". Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice (7th bas.). Philadelphia: Mosby/Elsevier. ISBN 0-323-05472-2.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap Tintinalli, Judith E. (2010). Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)). New York: McGraw-Hill Companies. ss. 1374–1386. ISBN 0-07-148480-9.
- ^ a b Lloyd, EC (2012 Jan 1). "Outpatient burns: prevention and care". American family physician. 85 (1): 25-32. PMID 22230304. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Buttaro, Terry (2012). Primary Care: A Collaborative Practice. Elsevier Health Sciences. s. 236. ISBN 978-0-323-07585-5.
- ^ Kowalski, Caroline Bunker Rosdahl, Mary T. (2008). Textbook of basic nursing (9th bas.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. s. 1109. ISBN 978-0-7817-6521-3.
- ^ National Burn Repository Pg. i
- ^ a b c d e f g h i j k l m Herndon D ((Ed.)). "Chapter 3: Epidemiological, Demographic, and Outcome Characteristics of Burn Injury". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 23. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ a b c Forjuoh, SN (2006 Aug). "Burns in low-and middle-income countries: a review of available literature on descriptive epidemiology, risk factors, treatment, and prevention". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 32 (5): 529–37. PMID 16777340. Tarih değerini gözden geçirin:
|date=(yardım) - ^ Murphy, Catherine; Gardiner, Mark; Sarah Eisen, (Ed.) (2009). Training in paediatrics : the essential curriculum. Oxford: Oxford University Press. s. 36. ISBN 978-0-19-922773-0. Kaynak kaldırılmış
|editors=parametresini kullanıyor (yardım); Bilinmeyen parametre|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ a b c d Maguire, S (2008 Dec). "A systematic review of the features that indicate intentional scalds in children". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 34 (8): 1072–81. PMID 18538478. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Peden, Margie (2008). World report on child injury prevention. Geneva, Switzerland: World Health Organization. s. 86. ISBN 978-92-4-156357-4.
- ^ World Health Organization. "World report on child injury prevention" (PDF).
- ^ a b Hardwicke, J (2012 May). "Chemical burns--an historical comparison and review of the literature". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 38 (3): 383–7. PMID 22037150. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Makarovsky, I (2008 May). "Hydrogen fluoride--the protoplasmic poison". The Israel Medical Association journal : IMAJ. 10 (5): 381–5. PMID 18605366. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Edlich, RF (2005). "Modern concepts of treatment and prevention of lightning injuries". Journal of long-term effects of medical implants. 15 (2): 185–96. PMID 15777170. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ Prahlow, Joseph (2010). Forensic pathology for police, death investigators, and forensic scientists. Totowa, N.J.: Humana. s. 485. ISBN 978-1-59745-404-9.
- ^ Kearns RD, Cairns CB, Holmes JH, Rich PB, Cairns BA (January 2013). "Thermal burn care: a review of best practices. What should prehospital providers do for these patients?". EMS World. 42 (1): 43–51. PMID 23393776.
- ^ Balk, SJ (2011 Mar). "Ultraviolet radiation: a hazard to children and adolescents". Pediatrics. 127 (3): e791-817. PMID 21357345. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b c Marx, John (2010). "Chapter 144: Radiation Injuries". Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice (7th bas.). Philadelphia: Mosby/Elsevier. ISBN 0-323-05472-2.
- ^ a b Krieger, John (2001). Clinical environmental health and toxic exposures (2nd bas.). Philadelphia, Pa. [u.a.]: Lippincott Williams & Wilkins. s. 205. ISBN 978-0-683-08027-8.
- ^ a b c d Peck, MD (2012 Aug). "Epidemiology of burns throughout the World. Part II: intentional burns in adults". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 38 (5): 630–7. PMID 22325849. Tarih değerini gözden geçirin:
|date=(yardım) - ^ a b Herndon D ((Ed.)). "Chapter 61: Intential burn injuries". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 689-698. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ Jutla, RK (2004 Mar-Apr). "Love burns: An essay about bride burning in India". The Journal of burn care & rehabilitation. 25 (2): 165–70. PMID 15091143. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Peden, Margie (2008). World report on child injury prevention. Geneva, Switzerland: World Health Organization. s. 82. ISBN 978-92-4-156357-4.
- ^ a b c d e f g h Marx, John (2010). "Chapter 60: Thermal Burns". Rosen's emergency medicine : concepts and clinical practice (7th bas.). Philadelphia: Mosby/Elsevier. ISBN 978-0-323-05472-0.
- ^ a b c d e Rojas Y, Finnerty CC, Radhakrishnan RS, Herndon DN (December 2012). "Burns: an update on current pharmacotherapy". Expert Opin Pharmacother. 13 (17): 2485–94. doi:10.1517/14656566.2012.738195. PMC 3576016 $2. PMID 23121414.
- ^ Hannon, Ruth (2010). Porth pathophysiology : concepts of altered health states (1st Canadian bas.). Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. s. 1516. ISBN 978-1-60547-781-7.
- ^ a b c d Garmel, edited by S.V. Mahadevan, Gus M. (2012). An introduction to clinical emergency medicine (2nd bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 216–219. ISBN 978-0-521-74776-9.
- ^ Jeschke, Marc (2012). Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer. s. 46. ISBN 978-3-7091-0348-7.
- ^ Klingensmith M, (Ed.) (2007). The Washington manual of surgery (5th bas.). Philadelphia, Pa.: Lippincott Williams & Wilkins. s. 422. ISBN 978-0-7817-7447-5.
- ^ Cianci, P (2013 Jan-Feb). "Adjunctive hyperbaric oxygen therapy in the treatment of thermal burns". Undersea & hyperbaric medicine : journal of the Undersea and Hyperbaric Medical Society, Inc. 40 (1): 89–108. PMID 23397872. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Enoch, S (2009 Apr 8). "Emergency and early management of burns and scalds". BMJ (Clinical research ed.). 338: b1037. PMID 19357185. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Hettiaratchy, S (2004 Jul 10). "Initial management of a major burn: II--assessment and resuscitation". BMJ (Clinical research ed.). 329 (7457): 101-3. PMID 15242917. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Jeschke, Marc (2012). Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer. s. 77. ISBN 978-3-7091-0348-7.
- ^ Endorf, FW (2011 Dec). "Burn management". Current opinion in critical care. 17 (6): 601–5. PMID 21986459. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Perel, P (2012 Jun 13). Perel, Pablo (Ed.). "Colloids versus crystalloids for fluid resuscitation in critically ill patients". Cochrane database of systematic reviews (Online). 6: CD000567. doi:10.1002/14651858.CD000567.pub5. PMID 22696320. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Curinga, G (2011 Aug). "Red blood cell transfusion following burn". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 37 (5): 742–52. PMID 21367529. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Wasiak, J (2013 Mar 28). "Dressings for superficial and partial thickness burns". Cochrane database of systematic reviews (Online). 3: CD002106. PMID 23543513. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Wasiak J, Cleland H, Campbell F (2008). Wasiak, Jason (Ed.). "Dressings for superficial and partial thickness burns". Cochrane Database Syst Rev (4): CD002106. doi:10.1002/14651858.CD002106.pub3. PMID 18843629.
- ^ a b c Avni T, Levcovich A, Ad-El DD, Leibovici L, Paul M (2010). "Prophylactic antibiotics for burns patients: systematic review and meta-analysis". BMJ. 340: c241. doi:10.1136/bmj.c241. PMC 2822136 $2. PMID 20156911.
- ^ Storm-Versloot, MN (2010 Mar 17). Storm-Versloot, Marja N (Ed.). "Topical silver for preventing wound infection". Cochrane database of systematic reviews (Online) (3): CD006478. doi:10.1002/14651858.CD006478.pub2. PMID 20238345. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Dumville, JC (2012 Dec 12). "Negative pressure wound therapy for partial-thickness burns". Cochrane database of systematic reviews (Online). 12: CD006215. PMID 23235626. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Zachariah, JR (2012 Aug). "Post burn pruritus--a review of current treatment options". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 38 (5): 621–9. PMID 22244605. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Herndon D ((Ed.)). "Chapter 64: Management of pain and other discomforts in burned patients". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 726. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ Herndon D ((Ed.)). "Chapter 31: Etiology and prevention of multisystem organ failure". Total burn care (4th bas.). Edinburgh: Saunders. s. 664. ISBN 978-1-4377-2786-9.
- ^ Jeschke, Marc (2012). Handbook of Burns Volume 1: Acute Burn Care. Springer. s. 266. ISBN 978-3-7091-0348-7.
- ^ a b c d Orgill, DP (2009 Sep-Oct). "Escharotomy and decompressive therapies in burns". Journal of burn care & research : official publication of the American Burn Association. 30 (5): 759–68. PMID 19692906. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Jull AB, Rodgers A, Walker N (2008). Jull, Andrew B (Ed.). "Honey as a topical treatment for wounds". Cochrane Database Syst Rev (4): CD005083. doi:10.1002/14651858.CD005083.pub2. PMID 18843679.
- ^ Wijesinghe, M (2009 May 22). "Honey in the treatment of burns: a systematic review and meta-analysis of its efficacy". The New Zealand medical journal. 122 (1295): 47-60. PMID 19648986. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Dat, AD (2012 Feb 15). "Aloe vera for treating acute and chronic wounds". Cochrane database of systematic reviews (Online). 2: CD008762. PMID 22336851. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Maenthaisong, R (2007 Sep). "The efficacy of aloe vera used for burn wound healing: a systematic review". Burns : journal of the International Society for Burn Injuries. 33 (6): 713-8. PMID 17499928. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ a b Juckett, G (2009 Aug 1). "Management of keloids and hypertrophic scars". American family physician. 80 (3): 253–60. PMID 19621835. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Cox, Carol Turkington, Jeffrey S. Dover ; medical illustrations, Birck (2007). The encyclopedia of skin and skin disorders (3rd ed. bas.). New York, NY: Facts on File. s. 64. ISBN 9780816075096.
- ^ a b National Burn Repository, Pg. 10
- ^ Young, Christopher King, Fred M. Henretig, (Ed.) (2008). Textbook of pediatric emergency procedures (2nd bas.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. s. 1077. ISBN 978-0-7817-5386-9.
- ^ a b Roberts, edited by Michael C. (2009). Handbook of pediatric psychology (4th bas.). New York: Guilford. s. 421. ISBN 978-1-60918-175-8.
- ^ "WHO Disease and injury country estimates". World Health Organization. 2009. Erişim tarihi: Nov. 11, 2009. Tarih değerini gözden geçirin:
|accessdate=(yardım) - ^ Edlich, RF (2005). "Modern concepts of treatment and prevention of electrical burns". Journal of long-term effects of medical implants. 15 (5): 511–32. PMID 16218900. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım) - ^ a b c Ahuja, RB (2004 Aug 21). "Burns in the developing world and burn disasters". BMJ (Clinical research ed.). 329 (7463): 447–9. PMID 15321905. Bilinmeyen parametre
|coauthors=görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin:|date=(yardım) - ^ Gupta (2003). Textbook of Surgery. Jaypee Brothers Publishers. s. 42. ISBN 978-81-7179-965-7.
- ^ a b Song, David. Plastic surgery (3rd ed. bas.). Edinburgh: Saunders. s. 393.e1. ISBN 9781455710553.
- ^ Wylock, Paul (2010). The life and times of Guillaume Dupuytren, 1777-1835. Brussels: Brussels University Press. s. 60. ISBN 9789054875727.
- Notes
- National Burn Repository (PDF). American Burn Association. 2012.
Dış bağlantılar
 |
Wikimedia Commons'ta Yanık ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |