Peşkir
Peşkir, büyük mendil biçiminde pamuk veya keten kumaştan yapılan bez veya ince, geniş havlu.
Genellikle iki dar ucu bordürle bezelidir. El, yüz yıkarken öne tutularak ıslanmaktan korumak için; elleri ve yüzü yıkadıktan sonra kurulamak için kullanılır veya sofrada yemek peçetesi işlevi görürdü.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde peşkirler, genellikle yemek peçetesi olarak kullanılmıştır. İşlemeli peşkir günümüzde yerini, el havlusuna veya kağıt peçetelere bırakmıştır. Günümüzde müzelerde, antikacılarda, sandıklarda ve özel koleksiyonlarda karşımıza çıkan peşkirler üzerine çeşitli iğne teknikleriyle yapılan bezemeleri nedeniyle bir kültür varlığı olarak değerlendirilir.[1]
Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]
Farsça'da "piş" (ön) ve "gir" (tutulan) kelimelerinden oluşan "pişgir" (öne tutulan şey) kelimesinden Türkçeye geçmiştir. İlk olarak peşkir kelimesine Anadolu Selçuklu dönemi kaynaklarında rastlanır.[1] Kelime Türkçeden Yunanca, Bulgarca, Sırpça ve Rumcaya da geçmiştir[2] Osmanlı'nın hakim olduğu özellikle Balkan coğrafyasında günümüzde halen havlu anlamında da kullanılmaktadır.
İşlevi[değiştir | kaynağı değiştir]
_-_1916.1253_-_Cleveland_Museum_of_Art.jpg)
Peşkirin iki önemli farklı kullanım alanı vardır: Birisi elleri ve yüzü yıkadıktan sonra kurulamak; diğeri yemek sofrasında dize sererek elleri silmek için kullanmak. Bu işlevlerinin dışında bazı bölgelerde büyük ve geniş olması nedeniyle bir nevi mutfak önlüğü şeklinde de kullanılmıştır.[3] Peşkir sofraya getirilen sıcak çanak ve tencerelerin taşınmasında da kullanılmaktaydı.[4] Ayrıca yemekten keyif alındığını göstermek için yemek sonrasındaki kahve ikramında omuza atılması da adettendi. Seyyar satıcıların da omuzlarında peşkirle gezdikleri bilinmektedir.[5]
Osmanlı imparatorluğu'nda peşkirin sofra adet ve geleneklerinde çok işlevsel bir önemi vardı. Yer sofrasında bağdaş kurup oturduktan sonra peçete gibi dizlerin üzerine yerleştirilirdi. Halk arasında bir ya da en fazla üç kişinin kullanabildiği dokumalara peşkir, 12 kişinin aynı anda sofrada kullanabildiği dokumalara ise peşkir dolamaları denmiştir.[6] Sarayda sırma, renkli ibrişim ve ipliklerle gergeflerde işlenen çok süslü peşkirler kullanılmıştır. Saraydaki havluların temizliğine bakan görevliye "Peşkir Ağası" veya "Peşgir Gulamı" denilmekteydi. Peşkir ağalığı ve ona bağlı peşkircilik işleri 1833 senesine kadar varlığını sürdürdü.[7]
Peşkir, evliliklerde kız evinin düğün davetiyesi olarak gönderilir, gelinin eşinin akrabalarına yaptığı nezaket ziyaretinde hediye bohçasına peşkir konur, yeni gelin, yeni güvey ve genç çiftler için özel olarak ömür boyu beraberliklerin devamını simgeleyen çift kişilik gelin-güvey peşkiri dokunurdu.[8]
Yapımı[değiştir | kaynağı değiştir]
Peşkir, dokunması için özel olarak düzenlenen tezgâhlarda, pamuk, keten gibi yapılacağı türdeki kumaşın ipliklerinin dokunmasıyla hazırlanır.[9] Süslenmesi için sırma ve sim gibi malzemeler de kullanılabilir. Özellikle Manisa bezi gibi yörelere özgü kumaştan da üretilmekteydi.
Argo kullanımı[değiştir | kaynağı değiştir]
Peşkir kelimesinin argodaki kullanımı ise tuvalette veya hamamda kurulanma işlerine atıfla yapılır ve "ibrikçi" ifadesi gibi "peşkirci" veya "peşkir tutucu" ifadeleri bu bağlamda hakaretamiz biçimde de kullanılır. Bazı iskambil oyunlarında "el almaz" tabir edilen oyun şeklini ifade için de kullanılır.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Özkoca, Begül; Ölmez, Filiz Nurhan (10 Ekim 2014). "Isparta Müzesi Envanterinde Bulunan Cumhuriyet Dönemine Ait El İşlemeli Peşkirler". ARIŞ (İngilizce) (10): 34-41. doi:10.34242/akmbaris.2019.59. ISSN 1301-255X.
- ^ Sönmez, Kezban; Yılmaz, Hale Avcı (2020). "Konya Etnografya Müzesinde Bulunan İşlemeli Peşkir Örneklerinin Giysi Aksesuar Tasarımlarına Aktarılması". Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. 9 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Urum giysileri" (PDF). 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2017.
- ^ "Hürriyet - Peşkirden kâğıt peçeteye - 24 Mayıs 2006". 28 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2017.
- ^ "Mehmet Yaşin - Rakı, kebapla da balıkla da içilmez". 22 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2017.
- ^ Küçükkurt, Ülkü (2018). "Afyonkarahisar Peşkir Dolamaları". Al Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.
- ^ "Sabah - Peşkir ve nezaket - 11 Ocak 2001". 7 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2017.
- ^ Sökmen, Sultan; Çelik, Betül C. (2018). "Bitlis Etnografya Müzesinde Bulunan Peşkirler Üzerine Bir Araşt". Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergis. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.
- ^ Milliyet - "Peşkir" Kadınların Elinde Yeniden Hayat Buluyor - 13 Kasım 2016
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Peşkir Dokuma 14 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.