Türkiye Cumhuriyeti Anayasası sayfasının kaynağını görüntüle

{{Anayasa bilgi kutusu|document_name=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|Image=[[Dosya:Constitution of the Republic of Türkiye (1982).pdf|250px]]|image_name=9 Kasım 1982'de yürürlüğe giren Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|title_orig=2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|subordinate_to={{Bayrakülke|Türkiye}}|date_created=18 Ekim 1982|date_presented=20 Ekim 1982|date_ratified=[[1982 Türkiye anayasa referandumu|7 Kasım 1982]]|date_effective=9 Kasım 1982|system=[[Üniter devlet|Üniter]] [[Parlamenter sistem|parlamenter]] [[Türkiye'de anayasal süreç|anayasal]] [[cumhuriyet]] (1982-2018)<br />[[Üniter devlet|Üniter]] [[Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi|cumhurbaşkanlığı sistemli]] [[anayasal cumhuriyet]] (2018-günümüz)|branches=Yasama, yürütme ve yargı|head_of_state=[[Türkiye cumhurbaşkanı|Cumhurbaşkanı]]|chambers=[[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]|executive=9 Kasım 1982 (Bakanlar Kurulu)<br />9 Temmuz 2018 ([[2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|Cumhurbaşkanlığı Kabinesi]])|courts=[[Türkiye'de yargı teşkilatı|Bağımsız mahkemeler]]|federalism=[[Üniter devlet]]|number_entrenchments=''Anayasanın 1 inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.''|date_legislature=[[TBMM 17. dönem milletvekilleri listesi|6 Kasım 1983]]|date_first_executive=[[45. Türkiye Hükûmeti|13 Aralık 1983]]|date_repealed=21 madde|date_last_amended=[[2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|16 Nisan 2017]]|location_of_document=Türkiye Cumhuriyeti'nin idaresi altındaki tüm iller; ilçeler ve bucaklar|commissioned=[[Millî Güvenlik Konseyi]]|writer=[[TBMM 1981 Danışma Meclisi|Danışma Meclisi]]|signers=[[1982 Türkiye anayasa referandumu]]|supersedes=[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1961)|1961 Anayasası]]|caption=18 Ekim 1982'de yürürlüğe giren Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|jurisdiction={{Bayrakülke|Türkiye}}|name=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|number_amendments=21|orig_lang_code=tr|vikikaynak=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982)|vikikaynak1=Anayasa Referandum Paketi (2007)|vikikaynak2=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun}}{{Türkiye siyaseti}}
{{Türkiye'de anayasal süreç}}
'''Türkiye Cumhuriyeti Anayasası''', '''2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası''' veya resmî olmayan kullanımıyla '''1982 Anayasası''', [[Türkiye]]'nin 9 Kasım 1982'den bu yana geçerli olan anayasasıdır. [[12 Eylül Darbesi]] sonrasında askerî yönetimin emriyle [[TBMM 1981 Danışma Meclisi|Danışma Meclisi]] tarafından hazırlanmış, 23 Eylül 1982 tarihinde Danışma Meclisi tarafından ve 18 Ekim 1982 tarihinde [[Millî Güvenlik Konseyi]] tarafından kabul edilmiştir. Dönemin Devlet Başkanı [[Kenan Evren]], Anayasa'nın ilk üç maddesinin ''"değiştirilemeyeceğini ve değiştirilmesinin teklif edilemeyeceğini"'' dördüncü madde olarak taslağa ekletmiştir. Anayasa, 7 Kasım 1982 Pazar günü yapılan halk oylaması sonucu yüzde 91,37 oranında kabul oyu ile kabul edilmiştir.

Anayasa, bugüne kadar yirmi bir kez değişikliğe uğramıştır. Anayasa'da 7 kısım, 177 madde ve 16 geçici madde bulunmaktadır.

== Tarihçe ==
=== 1980 askeri darbesi ===
[[12 Eylül Darbesi]], Türkiye'de 12 Eylül 1980 tarihinde gerçekleşen bir askeri darbedir. Ülkede devam eden kriz ortamı sırasında Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yönetime el koymasıyla gerçekleşmiştir. Müdahale, [[27 Mayıs Darbesi|27 Mayıs 1960'ta]] gerçekleşen askeri müdahaleden farklı bir şekilde, "emir ve komuta zinciri içinde ve emirle" gerçekleştirilmiştir.

27 Mayıs 1960'ta gerçekleşen askeri müdahalede, küçük ve orta rütbeli subaylardan oluşan bir grup, yönetimi ele geçirmişti. Ancak 12 Eylül 1980'de [[Türk Silahlı Kuvvetleri]], genelkurmay başkanı ve kuvvet komutanlarının liderliğinde, kendi hiyerarşisi içinde bir bütün olarak yönetime el koymuştur.

Bu askeri müdahale, Türkiye'nin siyasi ve sosyal yapısında derin etkiler bırakmıştır. Müdahale sonrasında birçok siyasi parti kapatılmış, siyasi faaliyetler askıya alınmış ve binlerce kişi gözaltına alınmış veya tutuklanmıştır. Anayasa'nın askıya alınmasıyla birlikte askeri yönetim tarafından hazırlanan '''"1982 Anayasası"''' kabul edilmiştir.

12 Eylül Askeri Müdahalesi, Türkiye'nin tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Olayın nedenleri, süreci ve sonuçları, ulusal ve uluslararası düzeyde birçok akademik çalışma ve tartışma konusu olmuştur.

12 Eylül 1980 gecesi [[Türk Silahlı Kuvvetleri]] tarafından saat 03.00'te [[TRT]], [[PTT]] ve diğer iletişim dairelerine el konularak başlayan askerî müdahale; [[İçişleri Bakanlığı (Türkiye)|İçişleri Bakanlığı]], [[Emniyet Genel Müdürlüğü]], Başbakan [[Süleyman Demirel]]'in konutu ve diğer hedeflerin de sorunsuz olarak ele geçirilmesiyle saat 04.00'te radyolardan tüm ülkeye duyuruldu. İlk bildiride, ''"Girişilen harekâtın amacı; ülke bütünlüğünü korumak, millî birlik ve beraberliği sağlamak, muhtemel bir iç savaşı ve kardeş kavgasını önlemek, devlet otoritesini ve varlığını yeniden tesis etmek ve demokratik düzenin işlemesine mâni olan sebepleri ortadan kaldırmaktır."'' ifadeleri yer aldı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.scribd.com/document/435785485/Kenan-Evren-Kenan-Evren-in-An%C4%B1lar%C4%B1-1|başlık=Kenan Evren, Kenan Evren'in Anıları 1, 1990: BAYRAK HAREKÂTININ BAŞLAMASI|erişimtarihi=11 Mart 2022|arşivtarihi=11 Mart 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220311112753/https://www.scribd.com/document/435785485/Kenan-Evren-Kenan-Evren-in-An%C4%B1lar%C4%B1-1|ölüurl=hayır}}</ref>

Müdahale sonucu [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]] ve Süleyman Demirel'in başbakan olduğu hükûmetin faaliyetine son verildi, parlamento üyelerinin dokunulmazlığı kaldırıldı, ülkenin her yerinde sıkıyönetim ilan edildi, yurt dışına çıkışlar yasaklandı. Genelkurmay Başkanı Orgeneral [[Kenan Evren]] devlet başkanı oldu. Yasama yetkisini kullanmak üzere Evren başkanlığında Kuvvet Komutanları ve Jandarma Genel Komutanı'ndan oluşan [[Millî Güvenlik Konseyi]] kuruldu. Siyasi partiler lağvedildi, parti liderleri önce askerî üslerde gözetim altında tutuldu, sonra serbest bırakıldı, bir süre sonra ise bazıları yargılandı. 12 Mart 1971 Muhtırası sonrasında değiştirilen [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1961)|1961 Anayasası]] uygulamadan kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin yeniden tasarlandığı bir askerî dönem başladı. Anayasa hazırlandı, 7 Kasım 1982 günü halkoyuna sunuldu, %91,37 oy oranı ile Anayasa ve Evren'in cumhurbaşkanlığı kabul edildi.

=== Anayasa düzeni hakkında kanun ===
'''Yasama:''' [[12 Eylül Darbesi|1980 darbesi]] sonrasında oluşturulan yeni rejimin hukuki temeli, [[Millî Güvenlik Konseyi|Milli Güvenlik Konseyi]] tarafından kabul edilen 27 Ekim 1980 tarihli ve 2324 sayılı "Anayasa Düzeni Hakkında Kanun" ile belirlenmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Düstur, Tertip 5, Cilt 19, s.106; Resmî Gazete, 28 Ekim 1980, Sayı 17145; Kili ve Gözübüyük, op. cit., s.233-234.}}</ref> Anayasa Düzeni Hakkında Kanun'un 2. maddesi, yasama yetkisini Milli Güvenlik Konseyi'ne devretmiştir. Buna göre, 1961 Anayasası'nda [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]ne ait olan görevler ve yetkiler, 12 Eylül 1980 tarihinden sonra Milli Güvenlik Konseyi tarafından icra edilmiştir.

'''Yürütme:''' Kanunun ikinci maddesi, Cumhurbaşkanlığı'nın yetkilerini Milli Güvenlik Konseyi Başkanı olarak görev yapan devlet başkanına devretmiştir. Bu dönemde [[Bülent Ulusu]] başbakanlığındaki sivil bir Bakanlar Kurulu oluşturulmuş olup, kurulun programı Milli Güvenlik Konseyi tarafından değerlendirilmiş ve 30 Eylül 1980 tarihinde Hükûmet güvenoyu almıştır.

'''Yargı:''' Yargı organları, kanun ile belirli kısıtlamalara tabi tutulmuştur. Kanun, Milli Güvenlik Konseyi tarafından çıkarılan kanunların Anayasa'ya aykırılığı iddialarını dışlamış ve bu nedenle [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi]]'nin ve [[Danıştay (Türkiye)|Danıştay]]'ın denetim yetkilerini sınırlamıştır. Kanun ayrıca Bakanlar Kurulu kararnameleri ve üçlü kararnamelerin yargısal denetimini engellemiştir. Aynı şekilde, kamu personeliyle ilgili yapılan işlemlerin durdurulmasını talep etme hakkı da kısıtlanmıştır.

Bu düzenlemeler, darbe sonucunda ortaya çıkan yeni rejimin hukuki temellerini oluşturmuştur. Bu dönemde Türkiye'deki siyasi, yasal ve idari süreçlerde önemli değişiklikler yaşanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000, s.93-103}}</ref>

==== 1961 Anayasasının durumu ====
"Anayasa Düzeni Hakkında Kanun"un 1. maddesi şu şekildedir: "9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile değişiklikleri, aşağıdaki maddelerde belirtilen istisnalar saklı kalmak üzere, yeni bir Anayasa kabul edilip yürürlüğe girinceye kadar yürürlüktedir."

Milli Güvenlik Konseyi, 1961 Anayasası'nın sadece bazı yasama ve yürütme yetkilerini değiştirmiş, diğer anayasal hükümleri ise yürürlükte bırakmıştır. Böylece, anayasanın hukuki ve mali hükümleri devam etmiş ancak anayasal statüleri kaybederek olağan yasa düzeyine indirgenmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Kemal Gözler, Kurucu İktidar, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1998, s.70.}}</ref>

=== Kurucu Meclis hakkında kanun ===
[[Dosya:T.C._Danışma_Meclisi_logo.svg|küçükresim|[[TBMM 1981 Danışma Meclisi|Danışma Meclisi]]'nin amblemi|200x200pik]]
29 Haziran 1981 tarih ve 2485 sayılı “Kurucu Meclis Hakkında Kanun”<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Düstur, Tertip 5, Cilt 20, s.316; Resmî Gazete, 30 Haziran 1981, Sayı 17386 Mükerrer; Kili ve Gözübüyük, op. cit., s.237-245.}}</ref> ile yeni bir anayasa hazırlamakla görevli bir Kurucu Meclis kurulmuştur.

Kurucu Meclis, 1981 yılında özel bir kanunla görevlendirilmiştir. Meclisin ana işlevi yeni anayasa taslağını hazırlamak ve Siyasi Partiler Kanunu ile Seçim Kanunu gibi yasaları düzenlemektir. Ayrıca, Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulana kadar yasaları oluşturma, değiştirme ve kaldırma yetkilerine sahiptir.

Kurucu Meclis, Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi olmak üzere iki bölümden oluşur (madde 1). Milli Güvenlik Konseyi'nin kimlerden oluştuğu yukarıda belirtilmiştir.

Asıl yetkiye sahip olan Milli Güvenlik Konseyi, Danışma Meclisi'nden gelen kanun tasarılarını kabul, değiştirme veya reddetme yetkisine sahiptir. [[Millî Güvenlik Konseyi|Milli Güvenlik Konseyi]] tarafından kabul edilen kanunlar ve Anayasa metni, Resmi Gazete'de yayımlanarak yasalaşmıştır.

{{Referandum bilgi kutusu|ad=1982 Türkiye anayasa referandumu|başlık=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası kabul edilmeli mi?|location={{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye]]|date={{açılış tarihi ve yaşı|1982|11|7}} Pazar|map=Turkish constitutional referendum 1982 2.svg|mapdivision=[[Türkiye'nin illeri|İl]]|evet=17.215.559|hayır=1.626.431|geçersiz=43.498|seçmen_sayısı=20.690.914}}
=== Anayasa'nın hazırlanması ve kabul edilmesi süreci ===
{{Ana|1982 Türkiye anayasa referandumu}}
[[TBMM 1981 Danışma Meclisi|Danışma Meclisi]] (DM), öncelikle kendi üyeleri arasından 15 üyeden oluşan bir Anayasa Komisyonu seçti.23 Ekim 1981'de açılan [[Danışma Meclisi]],<ref>{{Web kaynağı|url=https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1981-10-24/0|başlık=24 Ekim 1981 tarihli Cumhuriyet gazetesi: DANIŞMA MECLİSİ TÖRENLE AÇILDI|arşivtarihi=20 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230120183846/https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1981-10-24/0}}</ref> yeni anayasayı hazırlamaya başladı. [[Kenan Evren]], Anayasa'nın ilk üç maddesinin ''"değiştirilemeyeceğini ve değiştirilmesinin teklif edilemeyeceğini"'' dördüncü madde olarak taslağa ekletti. Cumhurbaşkanlarının iki dönem görevde kalmalarını sağlayan maddeyi "bir dönem" olarak değiştirtti. Anayasa'daki cumhurbaşkanı yetkilerinin ''"az olmasını"'' ise ileride, [[Kenan Evren'in Anıları|Anıları]]'nın dördüncü cildinde şöyle açıklayacaktı:<blockquote>''"Anayasa'yı düzenlerken cumhurbaşkanına verilen yetkilerin kısıtlı olmasına ben sebep oldum. İleride bu makama gelecek olanlar bu yetkileri suistimal eder diye düşündüm, onun için fazla yetki ile donatılmasını uygun görmedim."''</blockquote>
[[Dosya:Hurriyet 12 eylul.jpg|küçükresim|''[[Hürriyet (gazete)|Hürriyet]]'' gazetesinin 12 Eylül 1980 tarihli manşeti: "Ordu yönetime el koydu"|261x261pik]]
Hazırlanan ve son şeklini alan Anayasa, 18 Ekim 1982 tarihinde [[Millî Güvenlik Konseyi]] tarafından kabul edildi. Anayasa'nın halkın onayına sunulmasından önce Evren bazı illere gidip konuşmalar yaptı. Anayasa'nın çeşitli başlıklarını halka anlattı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.youtube.com/watch?v=MU04WcsUhlE|başlık=Devlet Başkanı Org. Kenan Evren'in İstanbul Konuşması (04.11.1982)|arşivtarihi=18 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201218162001/https://www.youtube.com/watch?v=MU04WcsUhlE}}</ref> Oy kullanırken iki renk olacaktı: Mavi renk, "hayır"; beyaz renk, "evet" demekti. Evren yaptığı konuşmalarla halkı mavi oy vermemesi konusunda telkin etti, verilecek beyaz oylarla Anayasa'nın kabul edilmesini istedi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.youtube.com/watch?v=WQMHkuaXKOw|başlık=Devlet Başkanı Org. Kenan Evren'in İzmir Konuşması (01.11.1982)|erişimtarihi=28 Şubat 2021|arşivtarihi=20 Mart 2021|arşivengelli=evet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210320124902/https://www.youtube.com/watch?v=WQMHkuaXKOw|ölüurl=hayır}}</ref> Evren, referandumdan iki gün önce de radyo ve televizyondan bir konuşma yaparak Anayasa'ya destek istedi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.youtube.com/watch?v=RcEMo3uJ9eI|başlık=Devlet Başkanı Org. Kenan Evren'in Radyo ve TV Konuşması (05.11.1982)|erişimtarihi=28 Şubat 2021|arşivtarihi=20 Mart 2021|arşivengelli=evet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210320125142/https://www.youtube.com/watch?v=RcEMo3uJ9eI|ölüurl=hayır}}</ref> Anayasa, [[1982 Türkiye anayasa referandumu|7 Kasım 1982 Pazar günü yapılan halk oylamasında]] %8,63 "RED" oyuna karşılık %91,37 "KABUL" oyuyla kabul edildi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-08/0|başlık=8 Kasım 1982 tarihli Cumhuriyet gazetesi: Yeni Anayasa ile yeni bir dönem Evren Cumhurbaşkanı|erişimtarihi=20 Ocak 2023|arşivtarihi=20 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230120183952/https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-08/0|ölüurl=hayır}}</ref> Evren, yürürlüğe giren Anayasa'nın 1. geçici maddesi uyarınca yedi yıllık bir süre için Türkiye'nin 7. Cumhurbaşkanı sıfatını kazandı ve 9 Kasım 1982 günü göreve başladı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-10/0|başlık=10 Kasım 1982 tarihli Cumhuriyet gazetesi: Anayasa yürürlüğe girdi|arşivtarihi=20 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230120183845/https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-10/0}}</ref> Hemen sonra 21 Kasım 1982'de Ordu'ya giden Evren, oylama sonuçlarını şöyle değerlendirdi:<blockquote>''"Verilen oylardan biz pay çıkarmadık. Oylar Orgeneral Kenan Evren'e MGK'ne verilmedi. Anayasayı kabul eden oyları vatandaş, hergün kavga eden, birbirlerinin kirli çamaşırlarını ortaya döken, değil selamlaşmayı, el sıkışmayı bile yapamayan kişilerden memnun olmadığı için verdi."''<ref>{{Web kaynağı|url=https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-22/0|başlık=22 Kasım 1982 tarihli Cumhuriyet gazetesi: Evren: İnsanları kazanmalıyız|erişimtarihi=20 Ocak 2023|arşivtarihi=6 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230106191354/https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1982-11-22/0|ölüurl=hayır}}</ref></blockquote>Anayasa'nın kabulünün önemli sebebi olarak ihtilal öncesi iç savaş ortamı nedeni ile vatandaşların kendi hayatlarından endişe etmeleri ifade edilir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=5432150&yazarid=10|başlık=Şimdi anladınız mı o yüzde 92'yi - Ertuğrul Özkök - Hürriyet|erişimtarihi=25 Kasım 2006|arşivtarihi=26 Eylül 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070926234752/http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=5432150&yazarid=10|ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://t24.com.tr/haber/1982-referandumu-hangi-kosullar-altinda-yapildi-hayir-diyenler-neyle-suclandi,397263|başlık=1982 referandumu: Hangi koşullar altında yapıldı, "Hayır" diyenler neyle suçlandı?|erişimtarihi=10 Ocak 2021|arşivtarihi=5 Nisan 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170405130103/https://t24.com.tr/haber/1982-referandumu-hangi-kosullar-altinda-yapildi-hayir-diyenler-neyle-suclandi,397263|dil=Türkçe|çalışma=T24}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Devrimci ve Demokrat|erişimtarihi=10 Ocak 2020|yazarlar=Uğur Mumcu|tarih=1985|dil=|sayfa=113|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=um:ag}}</ref>

[[TBMM 1981 Danışma Meclisi|Danışma Meclisi]] (DM), 17 Temmuz 1982'de hazırladığı Anayasa taslağını sundu ve 23 Eylül 1982'de kabul etti, ardından 18 Ekim 1982 tarihinde MGK tarafından onaylanarak [[Resmî gazete|Resmi Gazete]]'de yayımlandı. 7 Kasım 1982'de yapılan halkoylamasında %91.37 "evet" oyu ile kabul edilen Anayasa, 9 Kasım 1982'de 2709 sayılı Kanun olarak yürürlüğe girdi.<ref name="yuzde">{{web kaynağı|url=http://www.belgenet.com/secim/ysk/ref_1982.html|başlık=1982 Anayasası halkoylaması sonuçları|erişimtarihi=2 Temmuz 2012|arşivtarihi=2 Temmuz 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120702222153/http://www.belgenet.com/secim/ysk/ref_1982.html|tarih=18 Ekim 2001|ölüurl=evet|eser=Türkiye'de Halkoylamaları|yayıncı=BELGEnet|alıntı=...1982 Anayasası, 1.626.431 "red" (yüzde 8.63) oyuna karşılık, 17.215.559 "kabul" (yüzde 91.37) oyuyla kabul edildi.}}</ref> Anayasa, öncei anayasa olan 1961 Anayasasının %61,5 "evet" oyuna kıyasla %91,37 ile yüksek bir kabul oranı yakalamıştır. Siyaset bilimciler tarafından bu yüksek oran, MGK'nin partilerüstü görünümü, medyanın denetimi, siyasi partilerin kapatılması, 12 Eylül 1980 öncesi olayların etkisi, şiddet olaylarına tepki, eski iktidarlara güvensizlik ve referandumda "hayır" çıkması durumunda belirsizlik gibi sebeplerden kaynaklandığı değerlendirilmiştir.{{Kaynak belirt}}

[[1983 Türkiye genel seçimleri|1983 genel seçimleri]] sonrasında, TBMM Başkanlık Divanı 6 Aralık 1983'te oluştu ve anayasanın 177. maddesi gereği Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi'nin hukuki varlıkları sona erdi.

Kabul edilen Anayasa'da bulunan; Askerî Yönetim döneminde Millî Güvenlik Konseyi, Hükûmet ve Kurucu Meclis üyelerinin ömür boyu yargılanmasını engelleyen geçici 15. madde, [[2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu]]na kadar kaldırılmadı.

=== Geçiş süreci ===

==== Zincirbozan ====
{{Ana|Zincirbozan}}
1983'te siyasi partilerin yeniden kurulmasına izin verildi. Ancak [[Millî Güvenlik Konseyi]]nin yayımladığı 31 Mayıs 1983 tarih ve 79 sayılı kararla [[Adalet Partisi (1961-1981)|Adalet Partisinden]] [[Süleyman Demirel]], [[Ali Naili Erdem]], [[Ekrem Ceyhun]], [[Saadettin Bilgiç]], [[Nahit Menteşe]], [[Yiğit Köker]], [[İhsan Sabri Çağlayangil]]; [[Cumhuriyet Halk Partisi]]nden [[Sırrı Atalay]], [[Metin Tüzün]], [[Celal Doğan]], [[Deniz Baykal]], Ferhat Aslantaş, [[Süleyman Genç]], [[Yüksel Çakmur]]; [[Büyük Türkiye Partisi]]nden [[Hüsamettin Cindoruk]] ve [[Mehmet Gölhan]] olmak üzere 16 eski siyasetçi 121 gün süreyle [[Çanakkale]]'nin [[Lapseki, Çanakkale|Lapseki]] ilçesindeki [[Zincirbozan]] askerî üssünde zorunlu ikamete tabi tutuldu.<ref>{{Web kaynağı|url=https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1983-06-01/0|başlık=1 Haziran 1983 tarihli Cumhuriyet gazetesi: Çanakkale'de ikamet edecek 16 siyasi|arşivtarihi=21 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230121105731/https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1983-06-01/0}}</ref>[[Dosya:Turgut Özal cropped.jpg|küçükresim|Kenan Evren, 1983'te seçimlerden iki gün önce, ANAP'ı ve genel başkanı [[Turgut Özal]]'ı eleştiren bir televizyon konuşması yaparak halkı partiye oy vermemesi konusunda uyardı.<ref>[[Hasan Cemal]], ''Özal Hikâyesi'', [[Bilgi Yayınevi]], Eylül 1989. ISBN 975-494-113-0</ref>|sol|242x242px]]

Millî Güvenlik Konseyinin yeni kurulan partilerin kurucularını veto etmesi ve bazı partilerin ülke genelindeki gerekli teşkilatlanmayı seçim dönemine yetiştirememeleri nedeniyle 6 Kasım 1983 genel seçimlerine katılmasına izin verilmeyen Büyük Türkiye Partisinin devamı niteliğinde olan [[Doğru Yol Partisi]], [[Sosyal Demokrasi Partisi]] ve [[Refah Partisi]]ne "Yasaklılar"; Konsey tarafından genel seçimlere katılmaları uygun bulunan Emekli Orgeneral [[Turgut Sunalp]]'ın liderliğindeki [[Milliyetçi Demokrasi Partisi]], eski Başbakanlık Müsteşarı [[Necdet Calp]]'ın liderliğindeki [[Halkçı Parti]] ve [[24 Ocak kararları]]nı hazırlayan [[Turgut Özal]]'ın liderliğindeki [[Anavatan Partisi]]ne "İcazetliler" veya "6 Kasım Partileri" denildi.

==== 1983 genel seçimleri ====
{{Ana|1983 Türkiye genel seçimleri}}
[[1983 Türkiye genel seçimleri|6 Kasım 1983 genel seçimlerini]] [[Anavatan Partisi]] kazandı, [[Halkçı Parti]] ikinci ve [[Milliyetçi Demokrasi Partisi]] de sürpriz bir şekilde üçüncü oldu. Seçimlerden sonra milletvekillerinin parti değiştirmeleri sonucunda [[Doğru Yol Partisi]] ve [[Sosyal Demokrasi Partisi]] de Meclise girdi. Daha sonra alınan başarısız seçim sonuçları nedeniyle Milliyetçi Demokrasi Partisi kendisini feshetti, Halkçı Parti ise Sosyal Demokrasi Partisi ile birleşerek [[Sosyaldemokrat Halkçı Parti]]yi kurdu.

{{Referandum bilgi kutusu|ad=1987 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|başlık=[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982)|1982 Anayasası]]'nın geçici 4. maddesi ile getirilen 10 ve 5 yıllık siyasal yasaklar kalkmalı mı?|location={{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye]]|date=Pazar, {{açılış tarihi ve yaşı|1987|9|6}}|yes=|no=|total=|electorate=|map=|mapdivision=|notes=}}

=== 1987 referandumu ===
{{Ana|1987 Türkiye anayasa değişikliği referandumu}}
Anayasanın geçici 4. maddesi ile getirilen 10 ve 5 yıllık siyasal yasakların kalkıp kalkmaması konusunda 6 Eylül 1987'de düzenlendi. Seçmen kütüklerinin belirlenmesi amacıyla 12 Temmuz 1987'de tüm yurtta sokağa çıkma yasağı uygulandı. [[Yüksek Seçim Kurulu (Türkiye)|Yüksek Seçim Kurulu]], halk oylaması sonuçlarını 12 Eylül 1987'de açıkladı. Halk oylamasına 24.436.821 seçmen katıldı. Geçerli 23.347.856 oydan 11.711.461'i 'evet' (% 50.16), 11.636.395'i 'hayır' (% 49.84) çıktı. Böylece, Geçici 4. madde yürürlükten kalktı.

Bu referandumda ''Evet'' oyları ile ''Hayır'' oyları arasında sadece 75.066 oy çıkmıştır. Sonuçların açıklanmasından önce dönemin Başbakanı [[Turgut Özal]] erken genel seçim kararı almış ve aynı yıl 29 Kasım'da [[1987 Türkiye genel seçimleri]] yapılmıştır.
{{Referandum bilgi kutusu|name=2007 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|title=Bu referandum şu konularda yapılmaktadır:
* Cumhurbaşkanının meclis yerine halk tarafından seçilmesi;
* Cumhurbaşkanlığı süresinin yedi yıldan beş yıla indirilmesi;
* Cumhurbaşkanının ikinci bir dönem için yeniden seçilmesi;
* Genel seçimlerin beş yerine dört yılda bir düzenlenmesi;
* Milletvekillerinin parlamento kararları için yeterli çoğunluğunun %67'den %34'e düşürülmesi.|date={{açılış tarihi ve yaşı|2007|10|21}}|yes=19422714|no=8744947|invalid=651435|turnoutpct=67.49|mapdivision=İl|map=Turkish constitutional referendum 2007.svg|website=<ref name="official results">{{Web kaynağı | başlık = Resmi sonuçlar – 21 Ekim 2007 Anayasa Referandumu | eser = [[Yüksek Seçim Kurulu (Türkiye)|Yüksek Seçim Kurulu]] | tarih = 12 Eylül 2010 | url = http://www.ysk.gov.tr/ysk/faces/HaberDetay?training_id=YSKPWCN1_4444009341 | biçim = Website | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170227062336/http://www.ysk.gov.tr/ysk/faces/HaberDetay?training_id=YSKPWCN1_4444009341 | arşivtarihi = 27 Şubat 2017 | erişimtarihi = 26 Şubat 2017 | ölüurl =evet}}</ref>}}

=== 2007 referandumu ===
{{Ayrıca bakınız|2007 Türkiye genel seçimleri|2007 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|E-muhtıra|Cumhuriyet Mitingleri}}[[2000 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçimi|2000 yılında]] seçilen 10. cumhurbaşkanı [[Ahmet Necdet Sezer]]'in görev süresi 16 Mayıs 2007'de dolmaktaydı.<ref name="ys_sezer">{{Web kaynağı|url=http://yenisafak.com.tr/politika/?t=28.08.2007&i=64914|başlık=Sezer'in 7 yıllık sicili|erişimtarihi=21 Mart 2014|arşivtarihi=22 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140322001658/http://yenisafak.com.tr/politika/?t=28.08.2007&i=64914|tarih=28 Ağustos 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Yeni Şafak]]}}</ref> TBMM, cumhurbaşkanlığı adaylığı son başvuru tarihini 25 Nisan gecesi ve ilk tur oylama gününü 27 Nisan olarak belirlemişti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://arsiv.sabah.com.tr/2007/04/25/haber,E49227812CE745FBB8BD956A0B49695A.html|başlık=Cumhurbaşkanlığı takvimi belli oldu|erişimtarihi=21 Mart 2014|arşivtarihi=14 Nisan 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120414190508/http://arsiv.sabah.com.tr/2007/04/25/haber,E49227812CE745FBB8BD956A0B49695A.html|ölüurl=evet|yayıncı=[[Sabah (gazete)|Sabah]]|yazar=25 Nisan 2007}}</ref> Seçim dönemine, başörtüsü ve laiklik tartışmalarıyla gelinmişti. Ülkenin çeşitli yerlerinde "[[Cumhuriyet Mitingleri]]" adıyla geniş katılımlı gösteriler düzenlendi ve iktidar partisinin, kendi siyasal çizgisinden bir ismi cumhurbaşkanlığına seçmesi engellenmek istendi. Seçimin kaderini ise, dört ay önce ortaya atılan 367 tartışmaları belirledi. [[Türkiye Anayasası|Anayasa]]'nın 102. maddesine göre cumhurbaşkanı seçilebilmek için, ilk iki turda nitelikli çoğunluk (367 oy), sonraki iki turda ise salt çoğunluk (276 oy) aranıyordu. Eski [[Yargıtay (Türkiye)|Yargıtay]] [[Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı (Türkiye)|Başsavcısı]] [[Sabih Kanadoğlu]], 26 Aralık 2006'da [[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]]'te yayımlanan yazısında, Anayasa'da belirtilen 367'nin sadece karar yeter sayısı değil, aynı zamanda toplantı yeter sayısı olduğunu ortaya attı. Bu görüşe göre oylamalara en az 367 kişinin katılması gerektiği, aksi halde sonucun geçersiz olacağı iddia edildi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.aktifhaber.com/akpnin-sayisi-koske-yetmez-95824h.htm|başlık=AKP'NİN SAYISI KÖŞK'E YETMEZ|erişimtarihi=21 Mart 2014|arşivtarihi=22 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140322013450/http://www.aktifhaber.com/akpnin-sayisi-koske-yetmez-95824h.htm|tarih=26 Aralık 2006|ölüurl=evet|yayıncı=aktifhaber.com}}</ref> Böylece meclisteki sandalye sayısı 354 olan iktidar partisi, tek başına kendi oylarıyla cumhurbaşkanı seçemeyecekti. Aynı dönemde ana muhalefet partisi lideri [[Deniz Baykal]], iktidar partisinin uzlaşma olmadan kendi adayını çıkarması durumunda oylamalara katılmayacaklarını ve 367 tartışmalarının ciddiye alınması gerektiğini söyledi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.milliyet.com.tr/2006/12/27/son/sonsiy22.asp|başlık=Baykal: Erdoğan aday olursa oylamaya katılmayız|erişimtarihi=21 Mart 2014|arşivtarihi=22 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140322002058/http://www.milliyet.com.tr/2006/12/27/son/sonsiy22.asp|tarih=27 Aralık 2006|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]}}</ref>

[[Adalet ve Kalkınma Partisi|İktidar partisi]] dönemin [[Türkiye dışişleri bakanları listesi|dışişleri bakanı]] olan [[Kayseri milletvekilleri listesi|Kayseri milletvekili]] [[Abdullah Gül]]'ü aday gösterdi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/04/24/son/sonsiy09.asp|başlık=Erdoğan grup toplantısında Gül'ün ismini açıkladı|erişimtarihi=21 Mart 2014|arşivtarihi=22 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140322002150/http://www.milliyet.com.tr/2007/04/24/son/sonsiy09.asp|tarih=24 Nisan 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]}}</ref> Bu arada yine iktidar kanadından Ankara milletvekili [[Ersönmez Yarbay]] adaylık başvurusu yapmıştı<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.mynet.com/haber/politika/ilk-cumhurbaskani-adayi-akpli-ersonmez-yarbay-314619-1|başlık=İlk cumhurbaşkanı adayı AK Parti'li Ersönmez Yarbay|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140510184908/http://www.mynet.com/haber/politika/ilk-cumhurbaskani-adayi-akpli-ersonmez-yarbay-314619-1|tarih=21 Nisan 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Mynet.com]]}}</ref> ancak Yarbay ilk tur oylaması öncesi adaylıktan çekildi. İlk tur oylama 27 Nisan'da yapıldı. Toplam 361 oy kullanılırken, Abdullah Gül 357 oy aldı. Oylamanın hemen sonrasında, CHP 367 iddiasıyla seçimi [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesine]] taşıdı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6414928&tarih=2007-04-27|başlık=Meclis'te 368 kişi var iddiası|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=6 Nisan 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120406212514/http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6414928&tarih=2007-04-27|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Hürriyet (gazete)|Hürriyet]]|yazar=27 Nisan 2007}}</ref> Aynı günün akşamı [[Genelkurmay Başkanlığı (Türkiye)|Genelkurmay Başkanlığı]] internet sitesine, daha sonra e-muhtıra olarak anılacak, bir [[E-muhtıra|basın açıklaması]] konuldu.<ref>{{Web kaynağı|url=http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/genelkurmay-geceyarisi-aciklama-yapti-27.04.2007-42573|başlık=Genelkurmay geceyarısı açıklama yaptı|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140510185103/http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/genelkurmay-geceyarisi-aciklama-yapti-27.04.2007-42573|tarih=27 Nisan 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Yeni Şafak]]}}</ref> Açıklamada seçimlerde laikliğin tartışma konusu yapıldığı ve Genelkurmay'ın bu konuda taraf olduğu söylendi. Anayasa Mahkemesi 1 Mayıs'ta verdiği kararla, 367 iddiasını kabul ederek yapılan birinci tur oylamayı iptal etti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.ntvmsnbc.com/news/406859.asp|başlık=Cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk turu iptal|erişimtarihi=27 Ağustos 2007|arşivtarihi=8 Şubat 2009|arşivurl=https://web.archive.org/web/20090208235006/http://www.ntvmsnbc.com/news/406859.asp|tarih=1 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayımcı=NTV.com}}</ref> Bunun üzerine 6 Mayıs'ta yapılan iki yoklamada da toplantı yeter sayısının (367) bulunamayışı yüzünden 11. Cumhurbaşkanı seçilemedi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.ntvmsnbc.com/news/407295.asp|başlık=367 bulunamadı|erişimtarihi=27 Ağustos 2007|arşivtarihi=10 Şubat 2009|arşivurl=https://web.archive.org/web/20090210064000/http://www.ntvmsnbc.com/news/407295.asp|tarih=7 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayımcı=NTV.com}}</ref>{{VikiKaynak|Anayasa Mahkemesi'nin 2007/54 nolu kararı}}{{VikiKaynak|Türk Genelkurmay Başkanlığı 27 Nisan 2007 tarihli basın açıklaması}}Anayasa Mahkemesinin oylama iptali kararı üzerine, cumhurbaşkanlığı seçimi henüz tekrarlanmadan, AK Parti'den erken genel seçim kararı çıktı;<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.haberler.com/ak-parti-erken-secim-karari-aldi-haberi/|başlık=AK Parti 'Erken Seçim' Kararı Aldı|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140510184924/http://www.haberler.com/ak-parti-erken-secim-karari-aldi-haberi/|tarih=1 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=haberler.com}}</ref> 24 Haziran'da seçimlere gidilmesi için meclise teklif sunuldu.<ref>{{Web kaynağı|url=http://bianet.org/bianet/siyaset/95448-erken-secim-cani-caldi|başlık=Erken Seçim Çanı Çaldı...|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140510184933/http://bianet.org/bianet/siyaset/95448-erken-secim-cani-caldi|tarih=2 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=bianet.org}}</ref> Daha sonra, [[Yüksek Seçim Kurulu (Türkiye)|Yüksek Seçim Kurulunun]] seçim takviminin işleyebilmesi için 22 Temmuz tarihi önerisine uyularak, tüm partilerin desteğiyle seçim kararı alındı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.mynet.com/haber/politika/secim-tarihi-22-temmuz-265766-1|başlık=Seçim tarihi 22 Temmuz|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140510185114/http://www.mynet.com/haber/politika/secim-tarihi-22-temmuz-265766-1|tarih=3 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Mynet.com]]}}</ref>
[[Dosya:Abdullah_Gül_(Brasília,_19.1.2005).jpeg|sol|küçükresim|[[Abdullah Gül]], 2005|209x209pik]]
[[Dosya:Ahmet Necdet Sezer 2006.jpg|küçükresim|[[Ahmet Necdet Sezer]], 2006]]
Mecliste seçim kararı alınmasının yanında, Anayasa'da bazı değişikliklere gidildi. Buna göre, genel seçimlerin yapılma süresi beş yılda birden, dört yılda bire düşürüldü. Cumhurbaşkanlığı seçiminin iptaline yol açan toplantı yeter sayısı konusu, meclisin tüm işlemlerinde üçte çoğunluk olarak netleştirildi. Cumhurbaşkanının meclis tarafından değil, halk tarafından iki turlu oylamayla seçilmesi kararlaştırıldı; yedi yıl olan görev süresi beş yıla düşürülerek, iki kez seçilebilmenin önü açıldı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.memurlar.net/haber/78896/|başlık=Anayasa değişiklik paketi bugün yayımlandı, referandum süreci başladı|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=26 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140326032623/http://www.memurlar.net/haber/78896/|tarih=16 Haziran 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=memurlar.net}}</ref> Değişiklik paketi mecliste 376 oyla kabul edilmişti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://arsiv.sabah.com.tr/2007/05/10/haber,BB63A2F0C5114812B85DF34520DA7C36.html|başlık=Anayasa değişikliği paketi kabul edildi|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=11 Nisan 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110411043317/http://arsiv.sabah.com.tr/2007/05/10/haber,BB63A2F0C5114812B85DF34520DA7C36.html|tarih=27 Mayıs 2007|ölüurl=evet|yayıncı=[[Sabah (gazete)|Sabah]]}}</ref> Ancak yeni cumhurbaşkanı seçilemediğinden, görev süresi dolmasına rağmen görevini sürdüren Ahmet Necdet Sezer, yapılan değişiklikleri "rejimi sıkıntıya sokar" eleştirisiyle veto etti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/05/26/son/sonsiy03.asp|başlık=Sezer'den veto|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=26 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140326030220/http://www.milliyet.com.tr/2007/05/26/son/sonsiy03.asp|tarih=26 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]}}</ref> Değişiklik paketi tekrar geldiği mecliste, bu kez 370 oyla aynen kabul edildi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.internethaber.com/55-yasasi-aynen-kabul-87339h.htm|başlık=5+5 yasası aynen kabul|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=26 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140326030527/http://www.internethaber.com/55-yasasi-aynen-kabul-87339h.htm|tarih=31 Mayıs 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=internethaber.com}}</ref> Aynı metinle ikinci kez önüne gelen paketi veto yetkisi bulunmayan Sezer, 15 Haziran'da paketi [[halk oylaması]]na sunma kararı aldığını; ayrıca Anayasa Mahkemesine iptal davası açacağını duyurdu.<ref>{{web kaynağı|url=http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/ACIKLAMALAR/15.06.2007-3903.html|başlık=5678 sayılı Kanun|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=20 Haziran 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070620191842/http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/ACIKLAMALAR/15.06.2007-3903.html|tarih=15 Haziran 2007|ölüurl=hayır|yayıncı=[[Türkiye Cumhurbaşkanlığı]]}}</ref> Yüksek mahkeme 5 Temmuz'da verdiği kararla Cumhurbaşkanlığının iptal taleplerini reddetti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.kararlar.anayasa.gov.tr/kararYeni.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=2444&content=|başlık=ANAYASA MAHKEMESİ KARARI|erişimtarihi=22 Mart 2014|arşivtarihi=16 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140516183312/http://www.kararlar.anayasa.gov.tr/kararYeni.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=2444&content=|tarih=5 Temmuz 2007|ölüurl=evet|yayıncı=[[Anayasa Mahkemesi (Türkiye)|Anayasa Mahkemesi]]}}</ref> Değişiklik paketi 21 Ekim'de yapılan halk oylamasında, %68 oyla kabul edilerek yürürlüğe girdi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://arsiv.sabah.com.tr/2007/10/21/haber,92A0CBA9A3784A15893A8B8C4C8646A5.html|başlık=Referandumdan "Evet" çıktı|erişimtarihi=26 Mart 2014|arşivtarihi=3 Mayıs 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140503195613/http://arsiv.sabah.com.tr/2007/10/21/haber,92A0CBA9A3784A15893A8B8C4C8646A5.html|tarih=21 Ekim 2007|ölüurl=evet|yayıncı=[[Sabah (gazete)|Sabah]]}}</ref>

Alınan karar sonucu 22 Temmuz'da erken seçime gidildi. Seçimde %46,6 oy alan [[Recep Tayyip Erdoğan]] liderliğindeki AK Parti, 341 milletvekilliği ile yeniden tek başına iktidar oldu. Ancak partinin oy oranı yaklaşık %12 artmasına rağmen, [[Devlet Bahçeli]] başkanlığındaki [[Milliyetçi Hareket Partisi|MHP]]'nin de %14,3'le barajı geçmesi ve meclisteki üçüncü parti olması dolayısıyla, iktidar partisinin meclisteki sandalye sayısında düşüş oldu. %20,85 oy alan [[Deniz Baykal]] yönetimindeki [[Cumhuriyet Halk Partisi|CHP]] ana muhalefet partisi konumunu korudu. Oyları az da olsa artan partinin sandalye sayısı, yine meclise MHP'nin de girmiş olmasıyla, 178'den 112'ye kadar geriledi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://arsiv.sabah.com.tr/2007/07/22/haber,F952B4B2D919435D802C2C12519DAB1B.html|başlık=Ak Parti ezdi geçti|erişimtarihi=26 Mart 2014|arşivtarihi=26 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140326041845/http://arsiv.sabah.com.tr/2007/07/22/haber,F952B4B2D919435D802C2C12519DAB1B.html|tarih=22 Temmuz 2007|ölüurl=evet|yayıncı=[[Sabah (gazete)|Sabah]]}}</ref>

=== 2010 referandumu ===
{{Referandum bilgi kutusu|ad=2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|başlık=Referandumda Anayasa'nın yirmi altı maddesi var.|tarih={{açılış tarihi ve yaşı|2010|9|12}}|yes=21789180|no=15854113|invalid=725961|turnoutpct=73,71|mapdivision=İl|map=Dosya:Turkish constitutional referendum 2010.svg}}{{Ana|2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu}}
Mayıs 2010'da Meclisten geçen ve Cumhurbaşkanı [[Abdullah Gül]] tarafından halkoyuna sunulan 26 maddelik anayasa değişikliği paketindeki maddelerden biri de "geçici 15. madde"nin kaldırılmasıyla ilgiliydi. Bu maddenin kaldırılmasıyla 12 Eylül Darbesi ile ilgili iddia edilen suçların zaman aşımına uğrayıp uğramayacağı konusunda farklı görüşler ortaya atıldı.

Referandum sonucu değişikliklerin kabul edilmesiyle (%57,88 "evet") 13 Eylül 2010 tarihinde çeşitli sivil toplum kuruluşları, sendikalar, dernekler ve bazı kişiler 12 Eylül'ü yapanlar hakkında suç duyurusunda bulundu.<ref>[http://www.stargazete.com/politika/darbeciler-hakkinda-suc-duyurusu-haber-293621.htm Darbeciler hakkında suç duyurusu] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100916182411/http://www.stargazete.com/politika/darbeciler-hakkinda-suc-duyurusu-haber-293621.htm|tarih=16 Eylül 2010}}, Star.</ref> Bütün suç duyurularını toplayan Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı, "[[Millî Güvenlik Konseyi]] (MGK) adı altında 12 Eylül 1980'de ülke yönetimine el koyan ve 7 Aralık 1983 tarihine kadar bu statüsünü sürdüren askerî cunta yönetiminin hayatta kalan üyeleri [[Kenan Evren]], [[Nejat Tümer]] ve [[Tahsin Şahinkaya]]'nın işlediği (A) Nürnberg Şartı ile kabul edilmiş ve tüm devletlerin kendi kanunlarında yer almasa dahi suçun oluşumu hâlinde takip etmek zorunda oldukları uluslararası hukukun buyruk kuralı niteliğine sahip insanlığa karşı suçlar (B) 765 Sayılı Ceza Kanunu'nun 146, 147, 153, 174, 179, 180, 181. maddeleri kapsamında, insanlığa karşı suçlar ve resen takdir edilecek suçlar nedeniyle haklarında başsavcılık tarafından ceza dava açılması ve haklarında gerekli önlemlerin alınması istemi..."<ref name="haberdar.com">[http://www.haberdar.com/haber/12-eylulun-ilk-sorusturmasi-2489991] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120306115008/http://www.haberdar.com/haber/12-eylulun-ilk-sorusturmasi-2489991|tarih=6 Mart 2012}} 12 Eylül'ün ilk soruşturması</ref> ile 7 Nisan 2011 tarihinde ilk soruşturmayı başlattı. 4 Nisan 2012 tarihinde darbenin yargılanmasına başlandı.<ref name="zaman.com.tr">{{Web kaynağı|url=http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=1268888&title=12-eylul-darbesi-yargi-onune-cikti-millet-ayaga-kalkti&haberSayfa=0|başlık=12 Eylül darbesi yargı önüne çıktı, millet ayağa kalktı|erişimtarihi=5 Nisan 2012|arşivengelli=evet|tarih=5 Nisan 2012|yayımcı=[[Zaman (gazete)|Zaman]]}}{{Ölü bağlantı|tarih=Nisan 2020}}</ref><ref name="yenisafak.com.tr">{{Web kaynağı|url=http://yenisafak.com.tr/Gundem/?i=373869|başlık=Darbe yapmak da teşebbüs de suçtur|erişimtarihi=5 Nisan 2012|arşivtarihi=13 Mart 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130313084340/http://yenisafak.com.tr/Gundem/?i=373869|tarih=5 Nisan 2012|ölüurl=hayır|yayımcı=[[Yeni Şafak]]}}</ref> Davaların sonucunda, 2014 yılında, Evren ve Şahinkaya mahkeme tarafından müebbet hapis cezası aldı.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.milliyet.com.tr/gundem/karar-darbe-sucundan-muebbet-hapis-1899205|başlık=Karar: Darbe suçundan müebbet hapis|erişimtarihi=12 Eylül 2020|arşivtarihi=20 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210120075504/https://www.milliyet.com.tr/gundem/karar-darbe-sucundan-muebbet-hapis-1899205|tarih=19 Haziran 2014|ölüurl=hayır|çalışma=Türkiye’de darbe suçu ilk kez mahkûm edildi. 12 Eylül 1980 darbesini yaptıkları gerekçesiyle Evren ve Şahinkaya hakkında müebbet hapis cezası verildi. Karar Yargıtay tarafından onanırsa iki eski generalin tüm askeri rütbeleri alınacak.Kenan Evren'in damadı ve avukatı karar sonrası Evren'in ne yaptığını anlattı... Avukatı, "Dediklerimi anlamadı ve 'Konferansa mı katıldınız' diye sordu" dedi.|yayıncı=Milliyet|ad=|soyadı=}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://t24.com.tr/haber/kenan-evren-12-eylul-davasinda-neyle-suclaniyordu,296161|başlık=12 Eylül darbesinin mimarı Evren, hangi suçlardan mahkum edilmişti?|erişimtarihi=12 Eylül 2020|arşivtarihi=11 Mayıs 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150511125929/https://t24.com.tr/haber/kenan-evren-12-eylul-davasinda-neyle-suclaniyordu,296161|ölüurl=hayır|dil=Türkçe|çalışma=T24}}</ref> Karar sonrası temyize gidildi, bu süreçte hem Evren hem Şahinkaya öldü.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/yargitay-12-eylul-davasinda-kararini-acikladi/596709|başlık=Yargıtay 12 Eylül davasında kararını açıkladı|erişimtarihi=12 Eylül 2020|arşivtarihi=5 Ekim 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20161005051942/http://aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/yargitay-12-eylul-davasinda-kararini-acikladi/596709|tarih=23 Haziran 2016|ölüurl=hayır|çalışma=Yargıtay 16. Ceza Dairesi, 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren ve eski Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya'nın 12 Eylül askeri darbesine ilişkin yargılandığı davanın temyiz incelemesini tamamladı.|yayıncı=Anadolu Ajansı|ad=|soyadı=}}</ref> Bunun üzerine Yargıtay 16. Ceza Dairesi, kamu davasını ortadan kaldırdı ve sanıkların ölümünden dolayı davanın düşürülmesine karar verdi. Kararlar kesinleşmedi. Ayrıca Yargıtay, Evren ve Şahinkaya'nın rütbelerinin sökülmesine ve mal varlıklarına el konulmasına yer olmadığını hükmetti.<ref name=":02" /> Davanın müdahillerinden olan Devrimci 78'liler Federasyonu, davadan vazgeçmeyeceklerini ve 57 ilde "[[işkence]]" iddiasıyla açılan davaları yakın takipte tutacaklarını belirtti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.amerikaninsesi.com/content/eylul-davasi-dustu-ama-bittimi/2855230.html|başlık=12 Eylül Davası Düştü ama Bitti mi?|erişimtarihi=18 Mart 2020|arşivtarihi=21 Temmuz 2015|arşivengelli=evet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150721184754/http://www.amerikaninsesi.com/content/eylul-davasi-dustu-ama-bittimi/2855230.html|ölüurl=}}</ref>
{{Referandum bilgi kutusu|ad=2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|başlık=Türkiye, [[parlamenter sistem]]i kaldırıp [[başkanlık sistemi]]ni benimseyerek partili cumhurbaşkanına yürütme yetkisi vermeli mi? Başbakanlığa son vererek cumhurbaşkanı ile onun atayacağı cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlardan oluşan bir hükûmet sistemi benimsemeli mi? Hem cumhurbaşkanına hem meclise seçimleri yenileme  yetkisi verip ikisinin seçimlerinin birlikte yapılmasını kabul etmeli mi? [[Seçilme yaşı]]nı 25'ten 18'e düşürmeli ve milletvekili sayısını 550'den 600'e yükseltmeli mi? Mahkemelerin tarafsızlığına anayasada yer vermeli ve [[Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu|HSYK]]'nın yapısını değiştirmeli mi?|location={{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye]] ve [[Türk diasporası|yurt dışı temsilcilikleri]]|date={{açılış tarihi ve yaşı|2017|4|16}}|yes=25157463|no=23779141|total=49798855|electorate=58291898|map=Turkish_constitutional_referendum_2017.png|mapdivision=|notes=:::::[http://www.ysk.gov.tr/ysk/content/conn/YSKUCM/path/Contribution%20Folders/SecmenIslemleri/Secimler/2017HO/2017HO-Ornek136.pdf Resmi Sonuçlar]}}

=== Başkanlık sistemi ===
{{Ana|2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu}}
[[Başkanlık sistemi]], 2005'te Adalet Bakanı [[Cemil Çiçek]] tarafından önerildi ve Başbakan [[Recep Tayyip Erdoğan|Erdoğan]] tarafından desteklendi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/303471.asp|başlık=Gündem başkanlık tartışması|erişimtarihi=29 Ekim 2016|arşivtarihi=28 Kasım 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20151128170016/http://arsiv.ntv.com.tr/news/303471.asp|tarih=3 Ocak 2005|ölüurl=hayır|yayıncı=[[NTV.com.tr]]}}</ref> Bu süre zarfından sonra başkanlık sistemine geçiş [[Adalet ve Kalkınma Partisi]] liderleri tarafından "yeni anayasa" ile birlikte birçok kez açık bir şekilde dile getirildi. Ekim 2016'da partinin Genel Başkan Yardımcısı [[Hayati Yazıcı]], Nisan 2017'nin değişiklik için referandum tarihi olacağını açıkladı.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.birgun.net/haber-detay/akp-den-baskanlik-aciklamasi-nisan-ayinda-referanduma-gidilebilir-132029.html|başlık=AKP'den başkanlık açıklaması: Nisan ayında referanduma gidilebilir|erişimtarihi=29 Ekim 2016|arşivtarihi=29 Ekim 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20161029180116/http://www.birgun.net/haber-detay/akp-den-baskanlik-aciklamasi-nisan-ayinda-referanduma-gidilebilir-132029.html|ölüurl=evet|gazete=[[BirGün]]}}</ref> Kasım 2016'da AK Parti, getirmeyi istediği sistemin adının başkanlık sistemi değil cumhurbaşkanlığı sistemi adıyla anılacağını duyurdu.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.sabah.com.tr/gundem/2016/11/16/baskanlik-degil-cumhurbaskanligi|başlık=Başkanlık değil Cumhurbaşkanlığı|erişimtarihi=5 Şubat 2017|arşivtarihi=9 Temmuz 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180709010254/https://www.sabah.com.tr/gundem/2016/11/16/baskanlik-degil-cumhurbaskanligi|tarih=16 Kasım 2016|ölüurl=evet|gazete=Sabah|ilk=Zübeyde|son=Yalçın}}</ref> 10 Aralık 2016'da AK Parti ile MHP, 21 maddelik anayasa değişikliği önerisi üzerinde görüşmek için bir araya geldi ve referanduma gidilmesi için gerekli olan meclis onayı sürecine geçmek için milletvekillerinden imza toplamaya başladı.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.diken.com.tr/21-maddelik-anayasa-metni-mecliste-guclu-yasama-guclu-yurutme-dedik/|başlık=21 maddelik anayasa teklifi Meclis'te: Cumhurbaşkanı yürütmenin başı|erişimtarihi=3 Şubat 2017|arşivtarihi=29 Ocak 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170129093834/http://www.diken.com.tr/21-maddelik-anayasa-metni-mecliste-guclu-yasama-guclu-yurutme-dedik/|tarih=10 Aralık 2016|ölüurl=evet|gazete=[[Diken (gazete)|Diken]]}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.evrensel.net/haber/303483/18-maddelik-anayasa-degisikligi-teklifinin-tam-metni|başlık=18 maddelik anayasa değişikliği teklifinin tam metni|erişimtarihi=3 Şubat 2017|arşivtarihi=24 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170224023645/https://www.evrensel.net/haber/303483/18-maddelik-anayasa-degisikligi-teklifinin-tam-metni|tarih=10 Ocak 2017|ölüurl=evet|gazete=[[Evrensel (gazete)|Evrensel]]}}</ref> Bunun üzerine değişiklik teklifinin destekçisi olan [[Türkiye'de medya#yandaş medya|hükûmete yakın medya]], kullanmakta olduğu başkanlık sistemi adını terk ederek cumhurbaşkanlığı sistemi adını kullanmaya başladı.<ref>AK Parti'nin "başkanlık sistemi" adı yerine "cumhurbaşkanlığı sistemi" adını kullanmaya başlamasına dair kaynaklar:

* {{Haber kaynağı|url=http://www.sabah.com.tr/fotohaber/gundem/baskanlik-sistemi-nasil-olacak-iste-madde-madde-yeni-anayasa|başlık=Başkanlık sistemi nasıl olacak?|erişimtarihi=5 Şubat 2017|arşivtarihi=6 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170206103643/http://www.sabah.com.tr/fotohaber/gundem/baskanlik-sistemi-nasil-olacak-iste-madde-madde-yeni-anayasa|tarih=28 Ekim 2016|ölüurl=hayır|gazete=Sabah}}
* {{Haber kaynağı|url=http://www.sabah.com.tr/gundem/2016/12/23/cumhurbaskanligi-sistemi-madde-madde-bilgilendirilecek|başlık=Cumhurbaşkanlığı Sistemi madde madde bilgilendirilecek|erişimtarihi=5 Şubat 2017|arşivtarihi=6 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170206104935/http://www.sabah.com.tr/gundem/2016/12/23/cumhurbaskanligi-sistemi-madde-madde-bilgilendirilecek|tarih=23 Aralık 2016|ölüurl=hayır|gazete=Sabah}}
* {{Haber kaynağı|url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/siyaset/618398/Sistem_tam_baskanlik__ismi_cumhurbaskanligi.html|başlık=Sistem tam başkanlık, ismi cumhurbaşkanlığı|erişimtarihi=11 Mart 2017|arşivtarihi=23 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170223170051/http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/siyaset/618398/Sistem_tam_baskanlik__ismi_cumhurbaskanligi.html|tarih=19 Ekim 2016|ölüurl=hayır|gazete=[[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]]}}</ref>

Nisan 2017'de seçmenler, mevcut [[Türkiye Anayasası]]'nın 18 maddesi üzerindeki değişikliklerini oyladı. Hükûmetteki [[Adalet ve Kalkınma Partisi]] (AK Parti) ve kurucularından Cumhurbaşkanı [[Recep Tayyip Erdoğan]] tarafından desteklenen madde değişiklikleriyle ilgili tartışmalar uzun süre devam ettikten sonra muhalefetteki [[Milliyetçi Hareket Partisi]]'nin (MHP) desteğiyle birlikte [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|meclisten]] geçerek halk oylaması kararı alındı. Değişiklik paketi, yürürlükteki [[parlamenter sistem]]in kaldırılarak yerine [[başkanlık sistemi]]nin getirilmesini, [[Başbakan|başbakanlık makamının]] ortadan kaldırılmasını, meclisteki vekil sayısının 550'den 600'e çıkarılmasını ve [[Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu]]nun (HSYK) yapısında değişiklikler yapılmasını içermektedir.

Anayasa değişikliği teklifi ilk olarak AK Parti tarafından [[2011 Türkiye genel seçimleri|2011 genel seçimlerinin]] hemen peşine duyuruldu ancak meclisteki tüm partilerden oluşan anayasa komisyonunun fikir birliğine ulaşamaması üzerine geri çekildi. [[2014 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçimi|2014 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde]] Recep Tayyip Erdoğan'ın [[Türkiye Cumhurbaşkanı|cumhurbaşkanı]] koltuğuna oturmasıyla birlikte başkanlık sistemine geçiş tartışmaları hız kazanarak daha çok gündeme geldi ve hem [[Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri|Haziran 2015 genel seçimlerinde]] hem de [[Kasım 2015 Türkiye genel seçimleri|Kasım 2015 genel seçimlerinde]] AK Parti'nin en önemli seçim politikalarından biri oldu. Mayıs 2016'da başbakanlığı ortadan kaldıracak anayasal değişiklik konusunda Erdoğan'la anlaşmazlıklar yaşayan [[Ahmet Davutoğlu]] görevden istifa ederek yerine en önemli gündeminin anayasa değişikliği olduğunu söyleyen [[Binali Yıldırım]] geldi. Geçmişte birçok kez başkanlık sistemine karşı olduğunu dile getiren MHP Genel Başkanı [[Devlet Bahçeli]], Ekim 2016'da değişiklik teklifini meclise getirmesi için hükûmete çağrı yaptı ve süreçte iş birliği içinde olabileceklerini duyurdu. Bir aylık görüşmelerin ardından Aralık'ta teklif üzerinde anlaşmaya varan AK Parti ve MHP, böylece önerinin referanduma sunulması için gerekli olan meclis onayı sürecini başlattı.
[[Dosya:Turkish_MPs_voting_for_constitution_2017.jpg|küçükresim|Milletvekilleri anayasa değişikliği teklifini oyluyor, Ocak 2017.|200x200pik]]
20 Ocak 2017'de beşte üç oy sayısı 330'u aşarak 339 oy toplayan anayasa değişikliği teklifi meclisten geçerek referandum kararı verildi. Ana muhalefetteki [[Cumhuriyet Halk Partisi]] (CHP), oylamalar sırasında gizli oy kullanılması gerekirken açık oy kullanılması gibi çeşitli usulsüzlükler yaşandığını belirtti.

Toplam koltuk sayısı 550 olan Türkiye Büyük Millet Meclisinde 537 milletvekili oylamaya katıldı. [[Halkların Demokratik Partisi]]'nin (HDP) 11 milletvekili henüz kanıtlanmamış terörizm suçlamalarından dolayı tutuklu olduğu için oylamalarda yer alamadı, tutuklu milletvekilleri anayasa görüşmelerinin iç tüzüğe aykırı olduğunu bildirerek durdurulmasını isterken geriye kalan 48 HDP'li milletvekili ise oylamaları boykot etti.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.diken.com.tr/tutuklu-hdp-vekillerinden-itiraz-anayasa-gorusmeleri-ic-tuzuge-aykiri-durdurun/|başlık=Tutuklu HDP vekillerinden itiraz: Anayasa görüşmeleri iç tüzüğe aykırı, durdurun|erişimtarihi=3 Şubat 2017|arşivtarihi=14 Nisan 2017|arşivurl=https://archive.today/20170414171218/http://www.diken.com.tr/tutuklu-hdp-vekillerinden-itiraz-anayasa-gorusmeleri-ic-tuzuge-aykiri-durdurun/|tarih=7 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=Diken}}</ref> Meclis Başkanı [[İsmail Kahraman]] ise hastaneye kaldırıldığı için oy kullanamadı, yerine geçici başkanlık eden [[Ahmet Aydın]] ise meclis başkanlarının oylamaları katılmaması kuralı nedeniyle oy veremedi.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.aksam.com.tr/siyaset/meclis-baskani-yeniden-yogun-bakima-alindi/haber-584341|başlık=TBMM Başkanı İsmail Kahraman, yeniden yoğun bakımda|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=2 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170202041552/http://www.aksam.com.tr/siyaset/meclis-baskani-yeniden-yogun-bakima-alindi/haber-584341|tarih=9 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=Akşam}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-38568757|başlık=Anayasa görüşmeleri nasıl başladı, hangi mesajlar verildi?|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=2 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170202215621/http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-38568757|tarih=10 Ocak 2017|ölüurl=hayır|yer=Ankara|yayımcı=BBC Türkçe|ilk=Türey|son=Köse}}</ref>

Toplamda 537 milletvekili oylamaya katılabilecekti ve bunlardan 315'i AK Parti'den, 133'ü CHP'den, 48'i HDP'den ve 39'u MHP'dendi; bunlara ek olarak iki bağımsız vekil bulunmaktaydı. MHP milletvekillerinden 6 kişi değişiklik teklifine karşı olduklarını belirterek 'Hayır' diyeceklerini açık bir şekilde duyurunca 'Evet' oyunun fire olmaksızın 348 olması tahmin edildi.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.hurriyet.com.tr/mhpli-yusuf-halacoglundan-istifa-aciklamasi-40341806|başlık=MHP'li Yusuf Halaçoğlu'ndan 'istifa' açıklaması|erişimtarihi=27 Ocak 2017|ajans=AA|arşivtarihi=22 Ocak 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170122201016/http://www.hurriyet.com.tr/mhpli-yusuf-halacoglundan-istifa-aciklamasi-40341806|tarih=20 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=Hürriyet}}</ref> CHP'nin 133 milletvekili ile iki bağımsız vekil [[Aylin Nazlıaka]] ve [[Ümit Özdağ]] da oylamada 'Hayır' diyeceğini açıkladı. HDP ise oylamayı boykot etti.
[[Dosya:TBMM at January 2017.png|küçükresim|2017 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisinin yapısı|200x200pik]]
Meclis oylaması 9 Ocak'ta başladı ve oylamanın ilk turu 15 Ocak'ta tamamlandı. Değişikliğe karşı olan milletvekilleri, ara verilmeksizin aynı gün içinde birden çok maddenin oylandığına dikkat çekerek acelecilik olarak nitelendirdikleri bu durumu eleştirdi.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/deniz-baykaldan-tbmmde-tarihi-konusma-1612847/|başlık=Deniz Baykal’dan TBMM’de tarihi konuşma|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=3 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170203042036/http://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/deniz-baykaldan-tbmmde-tarihi-konusma-1612847/|ölüurl=hayır|gazete=Sözcü|ilk=Başak|son=Kaya}}</ref> Oylamalara usulsüzlük tartışmaları gölge düşürdü; CHP milletvekilleri, AK Parti yönetiminin hangi oyu kullanacağı belirsiz olan kendi milletvekillerini 'Evet' oyuna zorlamak için yasalar tarafından izin verilmediği hâlde açık oy kullanımını şart koştuğunu ifade ederek oylama sırasında açık oy kullanan AK Parti milletvekillerinin fotoğraf ve videolarını çekti.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.birgun.net/haber-detay/tuncay-ozkan-beni-akp-li-zanneden-bir-milletvekili-acik-oy-vermemi-istedi-142785.html|başlık=Tuncay Özkan: Beni AKP'li zanneden bir milletvekili açık oy vermemi istedi|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=2 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170202064720/http://www.birgun.net/haber-detay/tuncay-ozkan-beni-akp-li-zanneden-bir-milletvekili-acik-oy-vermemi-istedi-142785.html|tarih=11 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=BirGün}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://tr.sputniknews.com/bidebunudinle/201701101026712149-akparti-orhan-deligiz-anayasa-oylamasi-acik-oy/|başlık=AK Partili Deligöz: 'Ulan alın açık oy kullanıyorum, ne yapacaksınız?' dedim|erişimtarihi=27 Ocak 2017|ajans=Sputnik|arşivtarihi=15 Nisan 2017|arşivurl=https://archive.today/20170415164823/https://tr.sputniknews.com/bidebunudinle/201701101026712149-akparti-orhan-deligiz-anayasa-oylamasi-acik-oy/|tarih=10 Ocak 2017|ölüurl=hayır}}</ref> AK Parti milletvekilleri, kendilerini açık oy kullanırken görüntüleyen kişilere tepki gösterdi ve bu yüzden hükûmet ile muhalefet vekilleri arasında zaten yaşanan sözlü tartışmalar zaman zaman fiziki kavgaya dönüştü.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/saglik-bakani-recep-akdag-acik-oy-kullandi-1613271/|başlık=Sağlık Bakanı açık oy kullandı uyarılara sert tepki gösterdi|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=15 Nisan 2017|arşivurl=https://archive.today/20170415165809/http://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/saglik-bakani-recep-akdag-acik-oy-kullandi-1613271/|tarih=10 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=Sözcü}}</ref> CHP'li vekil [[Fatma Kaplan Hürriyet]], AK Parti Grup Başkanvekili [[Mustafa Elitaş]] ile Başbakan Binali Yıldırım'ı açık oy kullanırken görüntülediği için AK Parti milletvekilleri tarafından darp edildi.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.evrensel.net/haber/303753/fatma-kaplan-hurriyet-bu-goruntuleri-cektigi-icin-darbedildi|başlık=Fatma Kaplan Hürriyet bu görüntüleri çektiği için darbedildi|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=13 Ocak 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170113154758/https://www.evrensel.net/haber/303753/fatma-kaplan-hurriyet-bu-goruntuleri-cektigi-icin-darbedildi|tarih=12 Ocak 2017|ölüurl=hayır|gazete=Evrensel}}</ref> Bazı milletvekilleri fiziki kavgalar sonucunda hastaneye kaldırılırken tartışmalar sırasında meclis kürsüsünde yer alan €15.000 değerindeki bir mikrofon kayboldu.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.hurriyet.com.tr/meclis-kursusundeki-15-bin-euroluk-mikrofon-kayip-40334862|başlık=Meclis kürsüsündeki 15 bin Euro'luk mikrofon kayıp|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=15 Nisan 2017|arşivurl=https://archive.today/20170415173830/http://www.hurriyet.com.tr/meclis-kursusundeki-15-bin-euroluk-mikrofon-kayip-40334862|ölüurl=hayır|gazete=13 Ocak 2017}}</ref> Oylamanın ikinci turu ise 20 Ocak'ta tamamlandı ve teklifin tüm maddeleri meclisten geçti. Onaylanan değişikliği yürürlüğü koymak için yapılan nihai oylama referandum sınırı olan 330'u geçerek 339 oyla kabul edildi ancak doğrudan yürürlüğe girmesi için gerek olan 367 barajının altında kaldı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-38678209|başlık=Anayasa değişikliği teklifi 339 oyla Meclis'ten geçti|erişimtarihi=27 Ocak 2017|arşivtarihi=29 Ocak 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170129104132/http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-38678209|tarih=21 Ocak 2017|ölüurl=hayır|yayımcı=BBC Türkçe}}</ref>

16 Nisan 2017 tarihinde yapılan anayasa değişikliği referandumu %51.41 oranla kabul edildi. Resmi olmayan sonuçların açıklanmasının ardından, Yüksek Seçim Kurulunun mühürsüz oyların geçerli sayılmasına yönelik kararını protesto etmek için Türkiye'nin birçok şehrinde gösteriler düzenlendi. Başta [[İstanbul]], [[Ankara]] ve [[İzmir]] olmak üzere [[Muğla]], [[Aydın]], [[Mersin]], [[Kocaeli]], [[Adana]], [[Çanakkale]] ve [[Konya]] illerinde toplanan eylemciler referandumun iptali talebinde bulundu ve YSK'nın kararı protesto edildi.<ref>{{haber kaynağı|url=http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39634192|başlık=Referandum protestolarında gözaltılar|erişimtarihi=21 Nisan 2017|arşivtarihi=20 Nisan 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170420190256/http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39634192|tarih=18 Nisan 2017|ölüurl=hayır|yayıncı=[[BBC Türkçe]]}}</ref>

== İçerik ==
Anayasa, sekiz kısımdan oluşur. Bunlar şu şekildedir: Başlangıç, Genel Esaslar, Temel Haklar ve Ödevler, Cumhuriyetin Temel Organları, Malî ve Ekonomik Hükümler, Çeşitli Hükümler, Geçici Hükümler ve Son Hükümler. Başlangıç Anayasa metnine dahildir.

*'''Başlangıç:''' kısmı Anayasan:ın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirtir ve Anayasa metnine dahildir. Anayasa'nın nasıl yorumlanacağını ve yurttaşların vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunduğunu ifade eden bölümüdür.
*'''Genel Esaslar:''' ise devlet ile ilgili tanımları içerir ve "Türk Milleti" olarak tanımlanan vatandaşların egemenlik haklarından anayasal devlet organlarına verdiği yetkileri tanımlar. İlk üç madde 4. maddede belirtildiği üzere değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi edilemez.<ref name=madde4>{{kitap kaynağı|başlık=Madde 4|seri=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|dil=|tarih=7 Kasım 1982|url=https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2011.pdf|erişimtarihi=14 Eylül 2016|ölüurl=evet|arşivtarihi=14 Eylül 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160914054154/https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2011.pdf}}</ref> 
*'''Temel Haklar ve Ödevler'''
*'''Cumhuriyetin Temel Organları:''' belirlenmiş ve kuvvetler ayrılığı prensibi ile hareket etme zorunluluğu olan Yasama, Yürütme ve Yargı organlarına verilen yetkileri ve bunların görevlerini tanımlar.
*'''Malî ve Ekonomik Hükümler:''' devletin hareket edeceği temel mali ekonomik politikaları ve kuralları belirler.
*'''Çeşitli Hükümler:''' kısmında ''Başlangıç'''ta da belirtilen İnkılâp kanunlarının korunması ile ilgili durum daha önceki anayasalarda yer alan kanunlar sıralanarak detaylı biçimde açıklanır. 
*'''Geçici Hükümler:''' kısmında anayasa değişiklikleri sırasında ortaya çıkan geçici durumlar yer alır.
*'''Son Hükümler:''' Anayasa değişikliğinin nasıl yapılabileceğini ve bu anayasa metni içeriği ile ilgili teknik bilgileri içerir.

== Genel bakış ==
=== Birinci bölüm: Kuruluş ilkeleri ===
[[Dosya:Reisicumhur_Mustafa_Kemal_Cumhuriyet_Bayramı_kutlamalarında,_Ankara,_29_Ekim_1925.png|küçükresim|[[Türkiye|Türkiye Cumhuriyeti'nin]] kurucusu ve ilk [[Türkiye cumhurbaşkanı|cumhurbaşkanı]] [[Mustafa Kemal Atatürk]], Ankara, 29 Ekim 1925.|305x305px]]
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Türkiye'nin [[Laiklik|laik]] (2.1) ve [[Demokrasi|demokratik]] (2.1) bir [[cumhuriyet]] (1.1) olduğunu ve egemenliğini (6.1) kayıtsız şartsız milletten aldığını belirtmektedir. Egemenlik, Türk Milleti'nden gelir ve bu egemenlik [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]ne yetki verir.

4. Madde, Cumhuriyet'in ilk üç maddesinde tanımlanan kurucu ilkelerin değiştirilmesine ilişkin herhangi bir önerinin kabul edilemez olduğunu ve bu ilkeleri değiştirmeyi teklif dahi edememe durumunu tanımlar. Aynı zamanda önsöz, [[Atatürk milliyetçiliği|Atatürk'ün milliyetçilik]] ilkesini de anarak Cumhuriyet'in ''"maddi ve manevi refahını"'' hedeflemektedir. [[Türkiye|Türkiye devletinin]] temel niteliği [[laiklik]] (2), [[Refah devleti|sosyal devlet]] (2), [[hukukun üstünlüğü]] (10), Cumhuriyet yönetimi (1), Cumhuriyet ve Türk Milleti'nin bölünmezliği (3.1) olarak tanımlanmıştır. Bu şekilde, seküler demokrasi ilkelerine dayanan bir bütünleşik ulus-devletin kurulması amaçlanmaktadır.

Devletin Temel Amaç ve Görevleri Madde 5'te tanımlanmıştır. Anayasa, devletin Yasama Yetkisi (7.1), Yürütme Yetkisi (8.1) ve Yargı Yetkisi (9.1) arasında güçler ayrılığını kurmaktadır. Hukukçulara göre yasama ve yürütme organları arasındaki güçler ayrılığı gevşek bir şekilde tanımlanırken, yürütme organı ile yargı organı arasındaki ayrılık daha katı bir şekildedir.
[[Dosya:RoadToHeaven - Flickr - @Tuncay.jpg|küçükresim|[[İnsan Hakları Anıtı (İzmir)|İnsan Hakları Anıtı]] [[İzmir]] ilinin [[Karşıyaka]] ilçesinde yer almaktadır.|200x200pik]]

=== İkinci bölüm: Hak ve hürriyetler ===
{{further|Türkiye'de insan hakları}}Anayasa'nın İkinci Kısmı, temel hak ve hürriyetleri içeren "hak ve hürriyetlerin güvence altına alınması"nı düzenlemektedir. Bu kapsamda aşağıdaki haklar ve özgürlüklerin güvence altına alındığı belirtilmektedir:

==== Madde 17: Kişisel dokunulmazlık, bireyin maddi ve manevi varlığı ====
Anayasa, her bireyin [[yaşama hakkı]]na, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğunu belirtir. Anayasaya göre tıbbi gereklilikler ve yasal düzenlemeler dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz ve rızası olmadan bilimsel veya tıbbi deneylere tabi tutulamaz. İşkence ve kötü muamele kesinlikle yasaktır; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye maruz bırakılamaz.

Ayrıca, [[meşru müdafaa]], yakalama ve tutuklama emirlerinin yerine getirilmesi, kaçma girişimlerinin önlenmesi, ayaklanma veya isyanın bastırılması veya olağanüstü durumlar sırasında yetkili makamların verdiği emirlerin uygulanması gibi zorunlu durumlarda silah kullanılmasına dair yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Bu hükümler, kanunun izin verdiği bu tür zorunlu durumlar dışında kalan öldürme eylemlerini kapsamaz.

==== Madde 18: Zorla çalıştırmanın yasaklanması ====
Anayasa, kişilerin zorla çalıştırılamayacağını ve [[Angarya (iş)|angaryanın]] yasak olduğunu belirtir. Ancak, belirli şartlar altında çalıştırmalara izin verilebilir. Bu şartlar, yasal düzenlemelerle belirlenir ve hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmaları, olağanüstü durumlarda vatandaşlardan istenecek hizmetleri, ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık görevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmalarını kapsar. Bu durumlar, zorla çalıştırma olarak kabul edilmez.
[[Dosya:Âbide-i Hürriyet, Şişli, İstanbul (14057301757).jpg|küçükresim|[[Âbide-i Hürriyet]] anıtı İstanbulda yapılmış ilk millî anıttır. [[Kâğıthane]] vâdisine hâkimdir.|312x312px]]

==== Madde 19: Kişisel hürriyet ve güvenlik ====
Anayasa, kişilerin hürriyeti ve güvenliğine saygı gösterilmesini öngörür. Bu maddeye göre:

* Mahkemelerce verilen hürriyeti kısıtlayıcı cezalar ve güvenlik tedbirlerinin uygulanması, mahkeme kararının veya yasal yükümlülüğün yerine getirilmesi, çocukların gözetim altına alınması veya yargı önüne çıkarılması için verilen kararların uygulanması, toplum için tehlike arz eden akıl hastaları, [[Uyuşturucu bağımlılığı|uyuşturucu madde]] veya [[Bağımlılık|alkol bağımlıları]], serseriler veya hastalık yayabilecek kişilerin tedavi, eğitim veya ıslah edilmesi amacıyla alınan tedbirler, bu hükmenin dışındadır. 
* Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçma, delillerin yok edilmesi veya değiştirilmesini önleme veya benzeri durumları engelleme amacıyla veya yasada belirtilen diğer hallerde hakim kararıyla tutuklanabilir. Hakim kararı olmadan yapılan yakalamalar, ancak suçüstü hali veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde gerçekleştirilebilir.
* Yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama nedenleri ile hakları hemen bildirilir. Kişiler, en geç kırksekiz saat içinde veya toplu suçlar için en çok dört gün içinde hakim önüne çıkarılır. Bu süreler olağanüstü hallerde uzatılabilir.
* Tutuklanan kişiler, makul süre içinde yargılanma hakkına sahiptir ve serbest bırakılma talep edebilirler. Serbest bırakılma, ilgili kişinin yargılama sürecinde mahkemede hazır bulunmasını veya mahkemeye uymasını sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir.
* Hürriyeti kısıtlanan kişiler, durumlarının hemen değerlendirilmesi ve kanuna aykırı ise serbest bırakılması için yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptirler.
* Bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilere uğratılan zarar, Devlet tarafından tazmin edilir.
[[Dosya:Insan hakları heykeli metin yurdanur.jpg|küçükresim|[[Metin Yurdanur]]'a ait [[İnsan Hakları Anıtı (Ankara)|İnsan Hakları Heykeli]], Ankara'da bulunmaktadır.|267x267pik]]

==== Madde 20: Bireysel hayatın gizliliği ====
Anayasa, bireylerin özel hayatlarına ve aile hayatlarına saygı gösterilmesini önemseyen temel bir hakkı güvence altına almaktadır. Bu hakkın altında, özel hayatın ve aile hayatının gizliliği kesin bir şekilde korunmaktadır. Buna ek olarak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç önleme, genel sağlık ve genel ahlâk gibi belirli sebeplere dayalı olarak, özel kâğıtların, eşyaların ve kişisel verilerin gizliliği sadece hâkim kararı veya kanunla yetkilendirilmiş merciin yazılı emri ile ihlal edilebilir. Ancak bu tür müdahalelerin süresi ve sebepleri sıkı bir şekilde düzenlenmiştir ve hâkim denetimi gerekmektedir.

==== Madde 21: Konut dokunulmazlığı ====
Anayasa, bireylerin konutlarına saygı gösterilmesini ve bu konutların dokunulmazlığını kesin bir şekilde korumaktadır. Bu hükme göre, [[millî güvenlik]], kamu düzeni, suç önleme, genel sağlık ve genel ahlâk gibi belirli sebeplere dayalı olarak, kişinin konutuna girme, arama yapma veya konutta bulunan eşyalara el koyma ancak hâkim kararı veya kanunla yetkilendirilmiş merciin yazılı emri ile mümkün olabilir. Ancak bu tür müdahalelerin süresi ve sebepleri yine sıkı bir şekilde düzenlenmiş ve hâkim denetimi gerekmektedir.

==== Madde 22: Haberleşme hürriyeti ====
Anayasa, bireylerin haberleşme hürriyetini ve haberleşmenin gizliliğini koruma altına almaktadır. Bu hükme göre, herkes haberleşme hürriyetine sahiptir ve haberleşme gizliliği esastır. Ancak millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması gibi belirli sebeplere dayalı olarak, haberleşmenin engellenmesi veya gizliliğine dokunulması ancak hâkim kararı veya kanunla yetkilendirilmiş merciin yazılı emri ile mümkün olabilir. Ayrıca, bu tür müdahalelerin süresi ve sebepleri sıkı bir şekilde düzenlenmiş ve hâkim denetimi gerekmektedir.

Anayasa, istisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşlarını kanunla belirlemiştir. Bu da demokratik denetim altında ve şeffaf bir şekilde haberleşme hürriyetinin sınırlanmasını sağlar. Bu hüküm, bireylerin özel iletişimlerinin gizliliğini korurken, kamusal güvenliği ve düzeni sağlama ihtiyacını dengelemeye yardımcı olur.

==== Madde 23: Yerleşme ve seyahat hürriyeti ====
Anayasa, herkesin yerleşme ve seyahat hürriyetine sahip olduğunu belirtir. Yerleşme hürriyeti, suç işlenmesini önleme, sosyal ve ekonomik gelişmeyi teşvik etme, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirme ve kamu mallarını koruma gibi amaçlarla sınırlanabilir. Seyahat hürriyeti ise suç soruşturma ve kovuşturması sebebiyle veya suç işlenmesini önlemek amacıyla kısıtlanabilir. Ancak bu sınırlamalar yasalara ve hâkim kararına dayandırılmalıdır.

Vatandaşların yurt dışına çıkma hürriyeti, sadece suç soruşturması veya kovuşturması nedeniyle hâkim kararına bağlı olarak sınırlanabilir. Bu düzenleme, vatandaşların yurtdışına seyahat etme hakkını korurken, yasal süreçlerin gerektiği şekilde yürütülmesine olanak tanır. Vatandaşlar sınır dışı edilemez ve yurda giriş hakları ellerinden alınamaz.
[[Dosya:Secular_States_Map.svg|küçükresim|
{| style="width:100%;"
| valign="top" |{{Lejant|#2c89a0|Seküler ve laik devletler}}{{Lejant|#EB151C|Resmî dini olan devletler}}{{Lejant|#ACACAC|Belirsiz veya veri yok}}'''Dünyada anayasasında lâikliği deklare eden beş devlet vardır:'''<br>[[Fransa]] (1958 Anayasası'nın 1. Maddesi)<br>[[Japonya]] (1946 Anayasası'nın 20. Maddesi)<br>[[Meksika]] (1917 Anayasası'nın 3. Maddesi)<br>[[Portekiz]] (1976 Anayasası'nın 41. Maddesi)<br>[[Türkiye]] (1982 Anayasası'nın 2. Maddesi)
|}
|200x200px]]

==== Madde 24: Din ve vicdan hürriyeti ====
Anayasa, her bireyin vicdan, [[Din özgürlüğü|dini inanç ve kanaat hürriyetine]] sahip olduğunu vurgular. Bu hürriyet, 14. madde hükümlerine uygun olduğu sürece ibadet, dini ayinler ve törenler için serbesttir. Kimse, ibadete katılmaya, dini ayin ve törenlere zorlanamaz veya dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz. Ayrıca, dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz veya suçlanamaz. [[Dinî eğitim|Din ve ahlak eğitim]] ve öğretimi Devletin denetimi ve gözetimi altında yapılır. İlk ve ortaöğretim kurumlarında din kültürü ve ahlak öğretimi zorunlu bir ders olarak okutulur. Diğer din eğitim ve öğretimi ise kişilerin kendi isteğine bağlıdır, ancak küçükler için kanuni temsilcilerinin talebine tabidir.

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki düzenini dini kurallara dayandırma veya dini veya dini duyguları istismar etme amacıyla kötüye kullanamaz veya siyasi veya kişisel çıkar sağlayamaz. Bu hükümler, din özgürlüğünü ve toplumun dini inançlarını korurken, devletin [[Laiklik|laik]] yapısını sürdürmeyi amaçlar.

==== Madde 25: Düşünce ve kanaat hürriyeti ====
Anayasa, her bireyin [[Düşünce özgürlüğü|düşünce ve kanaat hürriyetine]] sahip olduğunu belirtir. Bu hürriyet, herhangi bir sebep veya amaçla kimseye düşünce ve kanaatlerini açıklama zorunluluğu getirilemeyeceğini, ayrıca düşünce ve kanaatler sebebiyle kınanamayacağını ve suçlanamayacağını vurgular. Bu hüküm, bireylerin düşünce özgürlüğünü korur ve ifade özgürlüğünün temel bir ilkesini oluşturur.

Anayasada yer alan bu hüküm, düşünce ve ifade özgürlüğünün temel prensiplerini yansıtırken, bireylerin farklı düşünce ve kanaatlere sahip olma hakkını güvence altına alır.

==== Madde 26: Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti ====
Anayasa, [[İfade özgürlüğü|düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetini]] düzenleyen önemli bir madde içerir. Madde 26, her bireye düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya diğer yöntemlerle tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkını tanır. Bu özgürlük, resmi makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak veya vermek serbestliğini de içerir. Ayrıca, radyo, televizyon, sinema gibi iletişim araçlarının izin sistemine bağlanmasına engel değildir. Ancak bu hürriyetler, belirli koşullar altında sınırlanabilir. [[Millî güvenlik|Milli güvenlik]], [[kamu düzeni]], [[kamu güvenliği]], Cumhuriyetin temel nitelikleri, [[Üniter devlet|Devletin bölünmez bütünlüğü]] gibi amaçlarla sınırlamalar getirilebilir. Suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, devlet sırlarının korunması, başkalarının hakları ve özel hayatlarının gizliliği gibi nedenlerle de sınırlamalar yapılabilir. Ancak bu sınırlamalar, yasalara ve belirli prosedürlere uygun olarak gerçekleştirilmelidir.

==== Madde 27: Bilim ve sanat hürriyeti ====
Anayasa, [[bilim]] ve [[sanat]]ı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkını herkese tanıdığını belirtir. Bu hüküm, bilimsel ve sanatsal özgürlüğü korurken, Anayasanın 1. madde (devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü koruma), 2. madde (Türkiye Cumhuriyeti'nin karakterinin değiştirilemezliği) ve 3. madde (Türkiye devletinin dini, dili, bayrağı, milli marşı, ulusal marşı, başkenti, arması ve resmi dili) hükümlerinin değiştirilmesi amacıyla kullanılamaz. Ayrıca, bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtılmasının kanunla düzenlenmesine engel değildir. Bu, ülkenin ulusal çıkarlarını koruma ve yabancı yayınların denetlenmesi için bir yasal düzenleme yapılmasına olanak tanır.

==== Madde 28: Basın hürriyeti ====
Anayasa, [[Basın özgürlüğü|basın hürriyetini]] ve [[sansür]]ün yasak olduğunu vurgular. [[Matbaacılık|Basımevi]] kurmanın izin alma veya mali teminat yatırma şartlarına bağlanamayacağını belirtir. Aynı zamanda, devletin basın ve haber alma hürriyetlerini korumak için tedbirler alacağını ifade eder. Ancak, basın hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26. ve 27. maddelerinde belirtilen hükümlerin uygulanacağını belirtir. Devletin iç ve dış güvenliğini, [[Üniter devlet|ülkenin bölünmez bütünlüğünü]] tehdit eden veya suç işlenmesine veya [[İsyan (askerî)|isyana]] teşvik eden nitelikte olan haber veya yazılarla ilgili olarak yazanlar, bastıranlar veya dağıtanlar, bu suçlara ait kanun hükümlerine tabi olurlar. Bu tür haberlerin dağıtımı, hakim kararı veya kanunun yetkilendirdiği merci emriyle engellenebilir. Ayrıca, olaylar hakkında yayım yasağı konması, kanunla belirlenen sınırlar içinde ve hakim tarafından verilen kararlar saklı kalmak kaydıyla mümkün değildir. Süreli veya süresiz yayınlar, belirli suçlarla ilgili olarak mahkeme kararıyla toplatılabilir veya zapt edilebilir. Türkiye'de yayımlanan süreli yayınlar, ülkenin bölünmez bütünlüğüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, milli güvenliğe ve genel ahlaka aykırı olduğunda mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir.

==== Madde 33: Dernek kurma hürriyeti ====
Anayasa, herkesin önceden izin almadan [[dernek]] kurma ve bu derneklere üye olma veya üyelikten çıkma hürriyetine sahip olduğunu belirtir. Aynı zamanda, hiç kimseyi bir derneğe üye olmaya veya üyelikten çıkmaya zorlamanın yasak olduğunu vurgular. Dernek kurma hürriyeti, belirli şartlar altında [[millî güvenlik]], [[kamu düzeni]], suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Derneklerin kurulması ve faaliyet göstermesiyle ilgili usul ve şartlar kanunla belirlenir. Dernekler, kanunun öngördüğü hallerde [[Hâkim (hukuk)|hâkim]] kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç işlenmesini veya suçun devamını önlemenin veya suçluları yakalamanın gerektirdiği hallerde, kanunla yetkilendirilmiş bir merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden geçersiz olur.

==== Madde 34: Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı ====
Anayasaya göre, herkes önceden izin almadan silahsız ve saldırısız [[Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu|toplantı ve gösteri yürüyüşü]] düzenleme hakkına sahiptir. Ancak bu hak, belirli şartlar altında [[millî güvenlik]], [[kamu düzeni]], suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir. Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller ise kanunda belirtilir.

==== Madde 35: Mülkiyet hakkı ====
Anayasanın 5. maddesi, devletin varoluş nedeninin, ''"bireyin maddi ve manevi varlığının gelişimi için gerekli koşulları sağlamak"'' olduğunu belirtmektedir. Bu hakların birçoğu, Türkiye'nin Aralık 1948'de onaylayan ilk uluslararası insan hakları beyannamelerinden biri olan [[İnsan Hakları Evrensel Bildirisi|Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi]] gibi uluslararası insan hakları beyannamelerine dayanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.aidh.org/uni/Formation/02Charte_a.htm|başlık=Adoption of the Universal Declaration, 1948 PARIS|erişimtarihi=3 Eylül 2008|arşivtarihi=15 Aralık 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20081215170855/http://www.aidh.org/uni/Formation/02Charte_a.htm|tarih=11 Mart 2008|iş=The Universal Declaration of Human Rights|yayıncı=Collège universitaire Henry Dunant{{clarify|date=May 2016}}|ölüurl=evet}}</ref>
[[Dosya:Council of State (Turkey).jpg|küçükresim|[[Danıştay (Türkiye)|Danıştay]] yerleşkesi.|200x200pik]]

==== Hukukun önünde eşitlik ====
Anayasa, laik bir devlet olarak kuruluştan yanı sıra, 10. maddede, vatandaşlarının eşitliği konusunda kesin ifadeler bulundurmaktadır. Bu madde, ''"dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inançlar veya dini inançlar"'' temelinde herhangi bir ayrımcılığı yasaklamakta ve vatandaşların yasalar önünde eşitliklerini garanti etmektedir. [[Fransız Devrimi|Fransız Devrimi'nin]] ulus ve cumhuriyet ideallerine dayanarak, Madde 3, ''"Türk Devleti, toprakları ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir"'' ifadelerini tanımlar. Madde 66 ise Türk vatandaşlığı bağıyla Türk devletine bağlı olan herkesin Türk olduğunu tanımlamaktadır.{{Kaynak belirt|date=April 2021}}

==== İfade özgürlüğü ====
Madde 26 ifade özgürlüğünü, Madde 27 ve 28 [[basın özgürlüğü]]nü, Madde 33 ve 34 dernek kurma özgürlüğünü ve [[Toplantı ve gösteri özgürlüğü|toplantı, protesto ve gösteri özgürlüğünü]] sağlar.

==== Sınıfsal ayrım ====
Hukuki açıdan sınıflar önemsiz kabul edilir (A10). Anayasa, işçilerin ''"izin almadan"'' sendika kurma hakkını ve ''"sendikaya üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme hakkını"'' teyit eder (A51). Madde 53 ve 54, işçilerin toplu sözleşme yapma ve [[grev]] hakkını teyit eder.

=== Üçüncü bölüm: Temel organlar ===
[[Dosya:Seal_of_the_Turkish_Parliament_(Türkiye_Büyük_Millet_Meclisi).svg|alt=|küçükresim|Türkiye Büyük Millet Meclisinin amblemi|200x200pik]]
[[Dosya:Cumhuriyet Senatosu logo.svg|küçükresim|1982'den önce 1961-1982 yılları arasında var olan [[Cumhuriyet Senatosu (Türkiye)|Cumhuriyet Senatosu]], Türkiye Büyük Millet Meclisinin üst [[Çift meclislilik|kamarası]] (kanadı) görevini üstlenmekteydi.|200x200pik]]

==== Yasama gücü ====
{{Ayrıca bakınız|Türkiye'de siyaset|Türkiye Büyük Millet Meclisi|Cumhuriyet Senatosu (Türkiye)|Türkiye cumhurbaşkanı|Türkiye başbakanı|Bakanlar Kurulu (Türkiye)}}Yedinci madde, egemen halkın tek ifade organı olarak bir tek meclisli parlamentonun kurulmasını sağlar. Anayasanın Altıncı maddesi, ''"egemenliğin tamamen ve kayıtız şartsız olarak millette olduğunu"'' ve ''"Türk Milleti'nin, Anayasa'da belirlenen prensiplere uygun olarak yetkili organlar aracılığıyla egemenliğini kullanacağını"'' teyit eder. Aynı madde, egemenliğin "hiçbir bireye, gruba veya sınıfa" devredilemeyeceğini ve "Anayasa'dan kaynaklanmayan herhangi bir devlet yetkisinin hiçbir kişi veya kurum tarafından kullanılamayacağını" belirtir. 80. madde (A80), ulusal egemenlik prensibini teyit eder: ''"Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, yalnızca kendi seçim bölgelerini veya temsilcilerini değil, bütün Milleti temsil ederler".''

Üçüncü Bölüm, Birinci Kısım (75-100. maddeler), [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]nin yasama organı olarak seçim ve işleyiş kurallarını, seçilme koşullarını (A76), milletvekillerinin dokunulmazlığını (A83) ve izlenmesi gereken genel yasama prosedürlerini belirler. 87 ve 88. maddelere göre, hem hükûmet hem de meclis kararname çıkarabilir, ancak yasaları yalnızca meclis çıkarabilir (A87) ve Türkiye Cumhuriyeti'nin diğer egemen devletlerle yaptığı anlaşmaları onaylayabilir (A90). [[Türkiye cumhurbaşkanı|Cumhurbaşkanı]], 2007 yılına kadar parlamento tarafından seçilen, 2007 yılında yapılan anayasa değişikliğindene ardından halkoylaması ile seçilen ve ''"Türkiye Cumhuriyeti'ni ve Türk Milleti'nin birliğini"'' temsil eden ve 2017 yılına kadar törensel, 2017 yılından sonra yürütme yetkisinde etkin bir rol olan [[Devlet başkanı|Devlet Başkanıdır]] (A104).
==== Yargı ====
{{Ayrıca bakınız|2=Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi}}
[[Dosya:AYM logo.png|küçükresim|Temel anayasal organ olan ve 1961 yılında kurulan, [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi]]'nin amblemi|200x200pik]]
[[Dosya:Yargıtay logo.png|küçükresim|1868 yılında kurulan [[Yargıtay (Türkiye)|Yargıtay]], Türkiye'de ceza ve hukuk mahkemelerinin verdiği kararları inceleyen son mercidir.|200x200pik]]
[[Dosya:Emblem of the Presidency of Turkey.svg|küçükresim|2018 yılından bu yana [[Yürütme erki|yürütme gücünü]] üstlenen makam olan [[Türkiye cumhurbaşkanı]] amblemi|200x200pik]][[Dosya:Seal of Prime Ministry of the Republic of Turkey (until 2015).svg|küçükresim|2018 yılından önce [[Yürütme başkanı|yürütme gücünü]] üstlenen makam olan [[Türkiye başbakanı]] amblemi|200x200pik]]
Dokuzuncu madde, ''"[[yargı]] yetkisinin Türk Milleti adına bağımsız mahkemeler tarafından kullanılacağını"'' teyit eder. Dördüncü Bölüm, mahkemelerin işleyişiyle ilgili kuralları sağlar ve tam bağımsızlıklarını garanti altına alır (A137-140). Yargı, sadece yürütme ve yasama organlarından bağımsız olmasıyla değil, aynı zamanda İdari Yargı ve Adli Yargı olarak iki kuruluşa ayrılarak, kuvvetler ayrılığı prensibine uygun olarak faaliyet gösterir. İdari Yargı için en yüksek mahkeme [[Danıştay (Türkiye)|Danıştay'dır]] (A155), Adli Yargı için ise [[Yargıtay (Türkiye)|Yargıtay]] en yüksek mahkemedir (A154).

Dördüncü Bölüm, İkinci Kısım, [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi'nin]] yasaların ve hükûmet kararnamelerinin Anayasa'ya uygunluğunu inceleyen bir mahkeme olarak var olmasına izin verir. Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı, [[Hükûmet|hükümet]], [[Milletvekili|milletvekilleri]] (A150), bir sanık veya davacı tarafından bir anayasa sorunu gündeme getirilen herhangi bir yargıç tarafından başvurulan davaları inceler (A152). Anayasa Mahkemesi, hem yasa yürürlüğe girmeden önce hem de girdikten sonra inceleme hakkına sahiptir  ve tüm yasaları veya kararnameleri tamamen iptal edebilir ve gelecekteki tüm durumlar için uygulanmalarını yasaklayabilir (A153).
==== Yürütme organı ====
Sekizinci maddeye göre, yürütme yetkisi 2017 yılına kadar Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kuruluna aitti, 2017 yılından sonra yetki tamamen [[Cumhurbaşkanlığı Sarayı (Türkiye)|Cumhurbaşkanlığına]] verildi. Üçüncü Bölüm, Birinci Kısım, İkinci Bölüm (Madde 109-116), eskiden [[Başbakan]] ve Bakanlar Kurulunun onaylanması ve işleyişi için kuralları belirlemekteydi (A109).

Üçüncü Bölüm, İkinci Kısım, Dördüncü Bölüm, merkezi idarenin ve cumhuriyetin önemli bazı kurumlarının, örneğin üniversitelerin (A130-132), yerel yönetimlerin (A127), temel kamu hizmetlerinin (A128) ve ulusal güvenliğin (A117-118) işleyişini düzenler. 123. madde, "idarenin teşkilat ve işleyişinin merkezileşme ve yerel yönetim ilkelerine dayandığını" belirtmektedir.

===== Ulusal güvenlik =====
[[Türk Silahlı Kuvvetleri]] (TSK), Cumhurbaşkanı'nın Başkomutanlık sıfatıyla emrine tabidir. TSK [[Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı|Genelkurmay Başkanı]], görevlerini yerine getirirken eskiden Başbakan'a karşı sorumluydu, 2017 yılından sonra Cumhurbaşkanına karşı sorumludur. Başbakan da diğer Bakanlar Kurulu üyeleriyle birlikte parlamentoya karşı sorumluydu, fakat bu durum 2017 anayasa değişiklikleri ile kaldırıldı ve tamamen Cumhurbaşkanlığı makamına bağlandı (A117).

[[Millî Güvenlik Kurulu (Türkiye)|Milli Güvenlik Kurulu]], TSK'nın Genelkurmay Başkanı ve dört ana komutanı ile Bakanlar Kurulunun seçkin üyelerinden oluşan bir danışma kurulu olup ''"devletin ulusal güvenlik politikasını"'' geliştirmekle görevlidir (A118).

=== Anayasa değişiklikleri ===
Madde 175'te, Anayasa'nın kendi değiştirilme ve düzeltilme süreci de belirtilmiştir. Değişikliklerin yapılabilmesi için ya halk oylaması ya da Mecliste 2/3 çoğunluğun oyu gerekmektedir.

Anayasa'nın bir revizyonu, 13 Eylül 2010 tarihinde oylamaya katılan 39 milyon kişiden yüzde 58 onay alarak kabul edildi. Bu değişiklik, Meclisin bir dizi yüksek mahkeme hakimini atama yetkisine sahip olmasını sağlamakta, askeri mahkeme sisteminin sivil nüfus üzerindeki gücünü azaltmakta ve insan haklarını iyileştirmektedir. Değişiklikler ayrıca, 1980'lerin başında gerçekleşen askeri darbenin eski liderlerine kendilerine bağışladıkları dokunulmazlığı kaldırmaktaydı.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theglobeandmail.com/news/world/europe/turkeys-erdogan-ready-to-make-changes-after-reform-referendum-win/article1704693/|başlık=Turkey's Erdogan ready to make changes after referendum win|arşivtarihi=16 Eylül 2010|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100916180854/http://www.theglobeandmail.com/news/world/europe/turkeys-erdogan-ready-to-make-changes-after-reform-referendum-win/article1704693/|gazete=The Globe and Mail|yer=Toronto|ölüurl=evet}}</ref> Türkiye'nin [[Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi|Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi'ne]] geçmesini sağlayan 2017 anayasa değişikliği referandumunun %51'e yakın bir oy oranıyla kabulü sonucu anayasada köklü bir revizyona gidilmiştir.

Başlangıçtaki metin toplamda yirmi bir kez değişikliğe uğramıştır. Değişikliklerin tarihi ve ilgili kanunlar/kararlar şunlardır:
{| class="wikitable sortable"
!#
!Kanun
!Gerçekleştiren
|-
|'''1'''
|[[1987 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|17 Mayıs 1987 tarih ve 3361 sayılı Kanun]]
|[[Referandum|Anayasa Değişikliği Halkoylaması]]
|-
|'''2'''
|8 Temmuz 1993 tarih ve 3913 sayılı Kanun
| rowspan="12" |[[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]
|-
|'''3'''
|23 Temmuz 1995 tarih ve 4121 sayılı Kanun
|-
|'''4'''
|18 Haziran 1999 tarih ve 4388 sayılı Kanun
|-
|'''5'''
|13 Ağustos 1999 tarih ve 4446 sayılı Kanun
|-
|'''6'''
|3 Ekim 2001 tarih ve 4709 sayılı Kanun
|-
|'''7'''
|21 Kasım 2001 tarih ve 4720 sayılı Kanun
|-
|'''8'''
|27 Aralık 2002 tarih ve 4777 sayılı Kanun
|-
|'''9'''
|7 Mayıs 2004 tarih ve 5170 sayılı Kanun
|-
|'''10'''
|21 Haziran 2005 tarih ve 5370 sayılı Kanun
|-
|'''11'''
|29 Ekim 2005 tarih ve 5428 sayılı Kanun
|-
|'''12'''
|13 Ekim 2006 tarih ve 5551 sayılı Kanun
|-
|'''13'''
|10 Mayıs 2007 tarih ve 5659 sayılı Kanun
|-
|'''14'''
|[[2007 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|31 Mayıs 2007 tarih ve 5678 sayılı Kanun]]
|[[Referandum|Anayasa Değişikliği Halkoylaması]]
|-
|'''15'''
|[[9 Şubat 2008 tarih ve 5735 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun|9 Şubat 2008 tarih ve 5735 sayılı Kanun]]
|[[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]
|-
|'''16'''
|[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi'nin]] 5 Mayıs 2008 tarih ve 2008/16 Esas, 2008/116 Karar sayılı sayılı kararı
|[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi]]
|-
|'''17'''
|[[2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|7 Mayıs 2010 tarihli ve 5982 sayılı Kanun]]
|[[Referandum|Anayasa Değişikliği Halkoylaması]]
|-
|'''18'''
|[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi'nin]] 7 Temmuz 2010 tarih ve 2010/49 Esas, 2010/87 Karar sayılı kararı
| rowspan="2" |[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi]]
|-
|'''19'''
|[[Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi|Anayasa Mahkemesi'nin]] 7 Temmuz 2010 tarih ve 2010/49 Esas, 2010/87 Karar sayılı kararı
|-
|'''20'''
|[[20 Mayıs 2016 tarih ve 6718 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun|20 Mayıs 2016 tarih ve 6718 sayılı Kanun]]
|[[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]
|-
|'''21'''
|[[2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu|21 Ocak 2017 tarih ve 6771 sayılı Kanun]]
|[[Referandum|Anayasa Değişikliği Halkoylaması]]
|}

== Yetki devri ve idari bölümler ==
<center>{{Türkiye etiketli iller haritası|width=870|float=none}}'''Türkiye Cumhuriyeti'nin idari bölümleri'''
</center>[[Dosya:Anavatan_1927.jpg|küçükresim|upright=1.14|Türkiye'de 1927 yılında bulunan [[İdari bölünüş|idari bölümleri]] gösteren bir harita]]Türkiye, [[Üniter devlet|üniter]] bir devlet yapısına sahiptir; ülke genelinde tek bir hukuki ve idari sistem uygulanır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin yetkisi, ülkenin tüm topraklarını kapsar.<ref>{{Web kaynağı|url=http://atamizindeyiz.com/tr/Kitaplar/614/devlete-bagliligin-onemi/chapter/7436|başlık=TC. Devletinin nitelikleri, Devletin üniter yapısı|erişimtarihi=26 Kasım 2013|arşivtarihi=2 Aralık 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131202231956/http://atamizindeyiz.com/tr/Kitaplar/614/devlete-bagliligin-onemi/chapter/7436|ölüurl=hayır}}</ref>

Türkiye'de üniter devlet tanımı şu özelliklere sahiptir:{{Kaynak belirt}} Türkiye'nin herhangi bir bölgesi yabancı bir devlete devredilemez ve ülke toprakları ayrılamaz. Ülkenin parçalanması ve üzerinde birden fazla devlet kurulması mümkün değildir. Türkiye, başka bir devletin parçası haline getirilemez ve kendi içinde bölünerek federal bir yapı oluşturulamaz.

==== Büyükşehir belediyeleri ====
{{Ana|Türkiye'de büyükşehir belediyeleri}}
Büyükşehir belediyeleri, Anayasanın 127. maddesindeki "büyük yerleşim yerlerinde özel yönetim biçimleri oluşturulabilir" hükmüne dayanılarak 1984 yılında kurulmaya başlanmıştır.

Büyükşehir belediyeciliğinde, büyükşehir hizmet alanı içinde birden çok ilçe veya birinci kademe belediyesi vardır. 2014'ten sonra ise büyükşehir belediyelerinin sorumluluk alanı il sınırlarına genişletildi ve belde belediyelerinin kapatılmasıyla yalnızca ildeki tüm ilçe belediyelerini kapsar hâle geldi. Dolayısıyla belediye hizmeti aynı zamanda hem büyükşehir, hem de ilçe belediyesi eliyle yürütülür.

Ancak, yasa büyükşehir ve ilçe belediyelerinin yürüttükleri hizmet türlerini birbirinden ayırmıştır. Ayrıca büyükşehir belediyesi ile ilçe belediyeleri birbirinden bağımsız kuruluşlardır. Bunlar arasında astlık ve üstlük ilişkisi yoktur.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.sayistay.gov.tr/dergi/icerik/der26m2.pdf|başlık=Büyükşehir Belediyelerinin İlçe ve Alt Kademe Belediyeleri Üzerindeki İnceleme ve Uygulamayı Denetleme Yetkisinin Sınırı|erişimtarihi=26 Eylül 2014|arşivtarihi=10 Mayıs 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150510234542/http://www.sayistay.gov.tr/dergi/icerik/der26m2.pdf|ölüurl=evet|sayfa=54|yayımcı=Sayıştay|ilk=Abdurrahman|son=Acar}}</ref>
[[Dosya:Desc-i.svg|bağlantı=Şablon:Metropolitan Municipalities of Turkey 2.svg|sağ|20x20pik]]
{| class="sortable wikitable" width="100%"
| colspan="4" |[[Dosya:Metropalitan municipalities of Turkey 2.png|600px|orta]]
|-
!Büyükşehir belediyesi
!Kuruluş
!Nüfus (2021) 
!İlçe sayısı
|-
|[[Adana Büyükşehir Belediyesi|Adana]]
|5 Haziran 1986
|2.263.373
|15
|-
|[[Ankara Büyükşehir Belediyesi|Ankara]]
|23 Mart 1984
|5.747.325
|25
|-
|[[Antalya Büyükşehir Belediyesi|Antalya]]
|9 Eylül 1993
|2.619.832
|19
|-
|[[Aydın Büyükşehir Belediyesi|Aydın]]
| rowspan="2" |6 Aralık 2012
|1.134.031
|17
|-
|[[Balıkesir Büyükşehir Belediyesi|Balıkesir]]
|1.250.610
|20
|-
|[[Bursa Büyükşehir Belediyesi|Bursa]]
|18 Haziran 1986
|3.147.818
|17
|-
|[[Denizli Büyükşehir Belediyesi|Denizli]]
|6 Aralık 2012
|1.051.056
|19
|-
|[[Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi|Diyarbakır]]
| rowspan="3" |9 Eylül 1993
|1.791.373
|17
|-
|[[Erzurum Büyükşehir Belediyesi|Erzurum]]
|756.893
|20
|-
|[[Eskişehir Büyükşehir Belediyesi|Eskişehir]]
|898.369
|14
|-
|[[Gaziantep Büyükşehir Belediyesi|Gaziantep]]
|20 Haziran 1986
|2.130.432
|9
|-
|[[Hatay Büyükşehir Belediyesi|Hatay]] 
|6 Aralık 2012
|1.670.712
|15
|-
|[[Mersin Büyükşehir Belediyesi|Mersin]]
|9 Eylül 1993
|1.891.145
|13
|-
|[[İstanbul Büyükşehir Belediyesi|İstanbul]] 
| rowspan="2" |23 Mart 1984
|15.840.000
|39
|-
|[[İzmir Büyükşehir Belediyesi|İzmir]] 
|4.425.789
|30
|-
|[[Kayseri Büyükşehir Belediyesi|Kayseri]]
|7 Aralık 1988
|1.434.357
|16
|-
|[[Kocaeli Büyükşehir Belediyesi|Kocaeli]]
|9 Eylül 1993
|2.033.441
|12
|-
|[[Konya Büyükşehir Belediyesi|Konya]]
|20 Haziran 1986
|2.277.017
|31
|-
|[[Malatya Büyükşehir Belediyesi|Malatya]]
| rowspan="5" |6 Aralık 2012
|808.692
|13
|-
|[[Manisa Büyükşehir Belediyesi|Manisa]]
|1.456.626
|17
|-
|[[Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi|Kahramanmaraş]]
|1.171.298
|11
|-
|[[Mardin Büyükşehir Belediyesi|Mardin]]
|862.757
|10
|-
|[[Muğla Büyükşehir Belediyesi|Muğla]]
|1.021.141
|13
|-
|[[Ordu Büyükşehir Belediyesi|Ordu]]
|14 Mart 2013
|760.872
|19
|-
|[[Sakarya Büyükşehir Belediyesi|Sakarya]]
|6 Mart 2000
|1.060.876
|16
|-
|[[Samsun Büyükşehir Belediyesi|Samsun]]
|9 Eylül 1993
|1.371.274
|17
|-
|[[Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi|Tekirdağ]]
| rowspan="4" |6 Aralık 2012
|1.113.400
|11
|-
|[[Trabzon Büyükşehir Belediyesi|Trabzon]]
|816.686
|18
|-
|[[Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi|Şanlıurfa]]
|2.143.020
|13
|-
|[[Van Büyükşehir Belediyesi|Van]]
|1.141.015
|13
|-
! colspan="2" |'''Toplam'''
!66.092.128<ref>{{Web kaynağı|url=https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95|başlık=2021 Türkiye Nüfusu|erişimtarihi=15 Ağustos 2022|arşivtarihi=17 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180817225821/https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95|çalışma=biruni.tuik.gov.tr}}</ref>
!519
|}

== Analizler ==

=== Kazuistik yöntem ===
Anayasa, devletin kuruluşunu ve temel hakları ana hatlarıyla belirleyen bir anayasa değil, ayrıntılı düzenlemeler içeren bir "düzenleyici anayasa" olarak tanımlanır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Gözübüyük, Anayasa Hukuku, op. cit., s.147; Rumpf, op. cit., s.44.}}</ref> Anayasa, her konuyu ayrıntılarıyla düzenlemeyi amaçlar ve "kazuistik yöntem" kullanılarak hazırlanmıştır. Benzer şekilde, 1961 Anayasası da mevcut anayasaya göre daha kısa ve daha az kazuistik özellik gösterir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.35; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.32; Gören, op. cit., s.68;}}</ref>

=== Katı uygulamalar ===
Anayasa, diğer kanunlara göre daha zor değiştirilebilen, "katı" veya "sert" bir anayasadır. Mevcut anayasa, 1961 Anayasası'na kıyasla daha katı bir yapıya sahiptir. İlk olarak, anayasanın yazılış aşamasında değiştirilmesi yasak olan hükümlerin sayısı artırılmıştır. İkinci olarak, anayasa değişikliği sürecine 1961 Anayasası'nda olmayan bir "onay" aşaması eklenmiştir. Cumhurbaşkanı, onaylamadığı Anayasa değişikliklerini halkoylamasına sunabilme yetkisine sahiptir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.36-37; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.39-41.}}</ref>

=== Geçiş sürecinin özellikleri ===
Anayasa, geçiş dönemini altıncı kısmında düzenlemiştir. Anayasa hukukçusu [[Kemal Gözler]]'in analizine göre bu geçici hükümler, genel anayasa sistemiyle farklılık gösterir ve aşağıda özetlenmiştir:<ref name=":1" />

# İlk Cumhurbaşkanının, Anayasanın halkoylaması sonucu kabul edilmesiyle birlikte seçilmesi (geçici madde 1).
# Millî Güvenlik Konseyinin altı yıllık bir süre için Cumhurbaşkanlığı Konseyi haline dönüşmesi (geçici madde 2).
# Altı yıllık bir süre için Cumhurbaşkanının, anayasa değişikliklerini bir defa daha görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri göndermesi durumunda, aynı değişikliğin kabul edilebilmesi için dörtte üç çoğunluğunun oyunun gerekliliği (geçici madde 9).
# 12 Eylül öncesi siyasal partilerin bazı yöneticileri ve parlamentoları hakkında beş veya on yıl süreyle siyasal faaliyet yasağı getirilmesi (geçici madde 4). Bu madde, 6 Eylül 1987 tarihli halkoylamasıyla kaldırılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.37-38; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.33-37.}}</ref>

=== Güçlü yürütme erki ===
Anayasa, dünya genelinde görülen bir eğilime paralel olarak<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.41-42.}}</ref> devlet yapısının içinde yürütme organını güçlendirmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Yürütme organının güçlendirilmesi eğilimi hakkında bkz. Burhan Kuzu, Anayasa Hukukumuzda Düzenleyici İşlem Yapma Yetkisi ve Güçlendirilmesi Eğilimi, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1987, s.84-139.}}</ref> Anayasa, Cumhurbaşkanının yetkilerini artırarak ve aynı zamanda Bakanlar Kurulu içinde Başbakanın rolünü vurgulayarak bu güçlendirmeyi sağlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.41; Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.39.}}</ref>

=== Organlar arasındaki tıkanıklıkları giderici çözüm yolları ===
Anayasa hukukçusu [[Kemal Gözler]]'in analizine göre, anayasa, siyasi sistemde ortaya çıkan engelleri aşmak için çeşitli çözüm yolları öngörmüştür. Bazı örnekler şunlardır:<ref name=":1">{{Web kaynağı|url=https://www.anayasa.gen.tr/82ay-hazirlik.htm|başlık=1982 Anayasasının Hazırlanması|erişimtarihi=30 Haziran 2024|çalışma=www.anayasa.gen.tr|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230605024346/https://www.anayasa.gen.tr/82ay-hazirlik.htm|arşivtarihi=5 Haziran 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

# Anayasa, Türkiye'de seçimlerin yeniden yapılabilmesi yetkisini Cumhurbaşkanına vermiştir (madde 116). Bu düzenleme, hükûmetin belirli süre içinde kurulamaması durumunda krizleri çözme imkânı sağlamıştır.
# 1980'de altı ay boyunca Cumhurbaşkanı seçilemedi. Bunun önüne geçmek için 102. maddeye ek hüküm eklenerek cumhurbaşkanı seçiminin yapılabilmesi amaçlanmıştır.
# Önceki dönemde Meclis Başkanlığı seçimlerinde sorunlar yaşandı çünkü üye tam sayısının salt çoğunluğu gerekmekteydi. Anayasa bu sorunu çözmek için başkanlık seçimini on güne indirgeyen 94. maddeyi ekledi.
# Anayasa, [[Cumhuriyet Senatosu (Türkiye)|Cumhuriyet Senatosu]]'nu kaldırarak [[Tek meclislilik|tek meclis]] sistemine geçmiştir. Kanun yapma sürecini daha hızlı hale getirilmesi amaçlanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.42; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.42.}}</ref>
# Önceki dönemde parlamento toplantıları için üye tam sayısının salt çoğunluğu gerekmekteydi. Anayasa, toplantı için gerekli üye sayısını üçte bire düşürerek bu süreci hızlandırmayı amaçlamıştır.
# Anayasa, siyasi partilerin parlamentoda grup oluşturabilmek için gereken milletvekili sayısını 10'dan 20'ye çıkarmıştır. Grupların meclis çalışmalarını engelleme olasılığının azaltılması amaçlanmıştır.<ref name=":0">{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.41; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.42.}}</ref>

=== Daha az katılımcı demokrasi modeli ===
Anayasa, 1961 Anayasası'na göre daha az "katılımcı" bir demokrasi modelini benimsemiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.43; Kuzu, 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.37.}}</ref> Aynı zamanda, siyasetten uzaklaşmayı amaçlayan bir depolitizasyonu bir ölçüde hedeflemiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.43.}}</ref> [[Ergun Özbudun]]'a göre, siyasal faaliyetlerin sadece siyasi partiler ve seçilmiş devlet organları aracılığıyla yürütülmesiyle ülke genelinde bir dereceye kadar [[Siyaset karşıtlığı|depolitizasyon]] sağlanması hedeflenmiştir.

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
{{Vikikaynak|Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982)}}
* TBMM'de [https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2017.pdf Türkiye Cumhuriyeti Anayasası] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180304172351/https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2017.pdf |tarih=4 Mart 2018 }}
* [https://www.anayasa.gen.tr/82ay-hazirlik.htm 1982 ANAYASASININ HAZIRLANMASI - Kemal Gözler, ''Türk Anayasa Hukuku,'' Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000, s.93-103] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20230605024346/https://www.anayasa.gen.tr/82ay-hazirlik.htm |tarih=5 Haziran 2023 }}
* [https://www.anayasa.gen.tr/ K. Gözler, Türk Anayasa Hukuku sitesi, www.anayasa.gen.tr] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20230601085457/https://www.anayasa.gen.tr/ |tarih=1 Haziran 2023 }}

{{Türkiye konuları}}{{12 Eylül Darbesi}}{{Avrupa konusu|Anayasası|Avrupa Anayasaları}}{{Asya konusu|Anayasası|Asya Anayasaları}}

[[Kategori:Türkiye anayasaları]]
[[Kategori:12 Eylül Darbesi]]
[[Kategori:1982'de Türkiye]]
[[Kategori:Türkiye'de siyaset]]
[[Kategori:Türkiye hükûmeti]]
[[Kategori:Türkiye hukuk sistemi]]