Tartışma:Zengilan (rayon)

Başlıksız

Kahve renkli değil Pembe-Kırmızı-Yeşil renkli harita kullanalım. Daha net ve açıklayıcıdır. Haritada Dağlık Karabağ Cumhuriyeti gösterilmediğine göre ne siyasi ne de taraflı. Takabeg ^ileti 20:29, 6 Şubat 2009 (UTC)

Şatariz Qədim türk boylarından olan şadılı tayfalarından bəhs edən tarixi qaynaqlar həm məkan, həm də zaman baxımından olduqca genişdir. Belə ki, ilk dəfə şumer mətnində şad sözü, Asur və Urartu qaynağında gördüyümüz şad, şadılı sözləri məkan baxımından Urmu gölü hövzəsi və İrəvan mahalına aiddirsə, sonrakı tarixi mənbələrdə şad sözünə Orxon abidələrində və Çin qaynaqlarında rast gəlmək olur. Monqol baş komandanının 1221-də Yantszı (müasir Pekin) qərargahına gələn Çjao Xun adlı çin elçisinin "Monqol-tatarların bütöv təsviri" (Men-da Bey-lu) adlı əsəri bu cümlələrlə başlanır: "Tatarlar ilk dəfə kidan torpaqlarının quzey-batısında yerləşən ərazilərdə yüksəldilər. Tatarlar şato budun konfederasiyasından qopan ayrıca boylardır. Bu səbəbdən bir neçə nəsil ərzində (onlar barədə) məlumat yox idi. Onlar üç qoldur: qara, ağ və qaba tatarlar". Çin mənbələrində Dəmirçi (Temuçin) ləqəbi ilə tanıdılan Cingiz Xanın da qara-tatar soyundan olduğu göstərilir. Ağ tatarlar isə Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, İrəvan mahalında da şad, ağ hun və başqa boylarla ilgili iz qoymuşlar. Miladdan sonra VII əsrdə Fərqanədə əski Usunların ərazisində yaşayan Şato tayfaları bir əsr sonra artıq Yanmin əyalətini tutaraq Barkul gölü ətrafında yerləşmiş, daha sonralar Şensi, Qansu və Şansi əyalətlərinə köçmüş, sonrakı əsrlərdə isə Quzey Çini zəbt etmişlər. Vaxtilə qədim Azərbaycan torpaqlarından Türküstana köç edən şad (şato) tayfalarının artıq X əsrdə Çinin quzeyində müstəqil bəyliyi olmuşdur. Orta əsrlərdə Quzey və Güney Qafqazda şadılı və şatırlı tayfalarının varlığı və Osmanlı dönəmində şatırlı əşirətinin Karaman və Aydın sancağında da yaşadığı məlumdur. Vedibasar bölgəsində şadılı boyunun tarixi çox qədm çağlara aiddir. Urmu hövzəsində isə şatırlı tayfalarının tarixi miladdan öncə VIII əsrə aiddir. Belə ki, Şatir-araqa (Şatiraraya da oxunur) və Şatiru adlı bölgələr barədə 777-ci və 780-ci illərə aid urartu dilində yazılmış tarixi qaynaqlar vardır. Həmin ərazilərdə Şattera adlı bölgəni isə eyni əsrə aid asur qaynağı da təsdiq edir . Şadılı, Şatırlı tayfalarının adı qədim şadlı boyu ilə bağlıdır, şadlı sözü isə qədim türk dilində titul bildirən şad sözündən yaranmışdır. Bu titulu qədim çağlarda türk dövlətində bölgə, qoşun başçısı və canişin olan, hökmdar oğlu daşıyırdı. Elə ki, prins bölgə və qoşun başçısı təyin olundu, onun adına şad titulu qoşulurdu. Orxon abidələrində belə cümlələr var: 1) İki oğluma yabğu (və) şad adı verdim. 2) Yeddi yüz kişini (döyüşə) aparanın böyüyü Şad idi. 3) Arxasınca şadapit bəylər (DTS, 519). Tarixdə belə adverməni İrəvan mahalında görürük. Miladdan öncə VIII-VII əsrlərdə bütöv İrəvan mahalını da sınırları içinə alan Quzey və güney Azərbaycan torpaqlarında at oynadan və İrəvanın yaxınlığındakı Qəmərlidə izi qalan qədim saqa-qamər tayfalarının hücumundan qorxan Asur çarı Aşşurbanapalın VII əsrin ortalarında Marduk tanrıya həsr etdiyi mətndə deyilir: Mən (Tuqdammenin) gücünü dağıdacağam, öz belindən gələn və ona varis təyin edilən oğlu Sandakşatrunu yenəcəyəm (35, №78). Göründüyü kimi, qamər elbəyi Tuğdamlı varisi olan oğlunu şad titulu ilə görəvləndirmiş, asur mirzəsi də onu Sandak-Şat (ru) kimi qələmə almışdır. Sandak sözü isə bizə səlcuq sultanı Alp Arslanın türkmən atlı qüvvələrinə 1068-də komandan olan Sandak bəyin adından tanışdır. Bu asur olayından min il sonra Xəzər xaqanlarının Erməniyə üzərinə göndərdiyi qoşunların başında biz yenə də Şad titullu xaqan oğullarını görürük. Miladdan öncə XIII əsrdə Dəclə yaxasında Urraxinaş (Urratinaş) ölkəsi çarının oğlu da (Şadi-Teşub) adı daşıyırdı (35, j10). Qədim türklərlə bağlı şad titulu şumer mətnində də vardır. Şumerli elçinin sarayda Aratta elbəyinin Şat-ammu ilə gənəşdiyi barədə verdiyi məlumat III minilin son rübünə aid olduğu üçün şad sözünün ən qədim pasportu hesab oluna bilər. Asur-urartu mətnləri isə I minildə qeydə aldıqları şad titulu və şad, şadlı tayfalarından bəhs edir. Bu qaynaqlarda adı keçən Pirişati m.ö. 820-də qızıl tayfalarının yaşadığı Qızılbund bölgəsinin bəyidir. "Mucmil at - tavarix" əsərində onun adaşı Pirşad isə Feridunun vəziridir. Bəndəniz Firidun da qızılanlı boyunun şadılı soyundandır. Saqa-qamər boylarının m.ö. VI-I əsrlərdə Azaq yaxasında qurduqları Saqat Elində, xüsusilə Bosfor çarlığında (bəyliyində) çarlardan 5-i Perisad adını daşımışdır. Tərkibində şad sözü olan şəxs adları Orta əsr qaynaqlarında, o cümlədən Sasani dövrünə aid möhürdə Baqaşat, həmin dövrdə farslar və iberlər arasında işlənən Şadman, sonrakı dövrlərdə özünü göstərən Bərguşad, Elşad adları və 576-da Bizans elçisi Valentinosu qarşılayan Göy-Türk dövlətinin prinsi Türk-Şad, 704-də türkeşlərlə vuruşan Börü-Şad, Alp Arslanın yanında gənc elçi Şadi, Altun Orda hökmdarı Şadi-beq (1401-1407), nəhayət İrəvan mahalının milli qəhrəmanı Abasqulu bəy Şadlinski kimi tarixi şəxsiyətlər və Şadılı, Şatırlı, Şato etnonimləri onu göstərir ki, türk onomastikasında şad sözü və şad sözünə dayanan etnonimlər geniş yayılmışdır. Ulu Azər xalqının kiçik bir qolu olan şadılı boyu İrəvan mahalında son 1500 ildə Aslan Sultan Şadılı və Abasqulu bəyə qədər bir sıra tarixi simalar yetirmişdir.

Firidun Ağasıoğlu
professor

(Elsen 12:03, 13 Aralık 2011 (UTC))