Sahurca sayfasının kaynağını görüntüle

{{Dil bilgi kutusu
|dilin adı	            = Sahur
|dilin alt adı	        =
|kendi dilindeki adı	= цӀаӀхна миз, ''ts'əxna miz''
|telaffuz	            = {{IPA|-|/t͡sʼaˤχna miz/}}
|bölge	                = [[Azerbaycan]], [[Kuzey Kafkasya]]
|latd = | latm = | latNS =
|longd = | longm = | longEW =
|etnisite	            = [[Sahurlar]]
|kişi sayısı	        = {{formatnum:22300}}
|tükenme	            =
|tarih 	                = 2010-2011
|kaynak          	    = <ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.ethnologue.com/language/tkr|başlık=Tsakhur|çalışma=Ethnologue|erişimtarihi=31 Temmuz 2018|dil=İngilizce|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729205208/https://www.ethnologue.com/language/tkr|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
|aile rengi	            = Kafkas
|aile1	                = [[Kuzeydoğu Kafkas dilleri]]
|aile2	                = {{ill|Lezgi dilleri|en|Lezgic languages}}
|aile3                  = {{ill|Lezgi dilleri|en|Lezgic languages|lt=Samur}}
|aile4                  = {{ill|Lezgi dilleri|en|Lezgic languages|lt=Batı Samur}}
|soncul	                =
|diyalekt1	        =
|diyalekt2	        =
|diyalekt	        =
|stand1         	=	
|stand2         	=	
|standartlar	        =
|alfabe	                =	Azerbaycan'da [[Latin alfabesi]] <br>Rusya'da [[Kiril alfabesi]]
|ulus	                =	{{bayrakülke|Dağıstan}}
|bölgesel	        =	
|azınlık	        =	
|aracı	                =	
|iso1              	=	
|iso2	                =	
|iso2b          	=	
|iso2t	                =	
|iso3	                =	tkr
|iso3yorum	        =	
|lc1	                =	
|ld1	                =	
|lc2	                =	
|ld2	                =	
|iso6	                =	
|dil_bil_liste	        =	
|dil_bil_adı	        =	
|dil_bil_liste2/3	=	
|dil_bil_adı2/3	        =
|dil	                =	
|guthrie	        =	
|aiatsis	        =	
|aiatsis2/3	        =	
|aiatsis(2,3)adı	=	
|görüntü	        =	
|görüntüboyutu          = 
|görüntüalt	        =	
|görüntübaşlığı	        =	
|görüntübağlantısı	=	
|harita	                =
|haritaboyutu	        =	
|haritaalt	        =	
|haritabaşlığı	        =	
|harita2	        =	
|haritaalt2	        =	
|haritabaşlığı2	        =	
|kutuboyutu         	=	
|duyuru	                =	IPA
|duyuru	                =	
|duyuru	                =	
|duyuru2	  =
|glotto=tsak1249
|glottorefname=Tsakhur	
}}
'''Sahur''' ({{dil|az|Saxur dili}}; {{dil|ru|Цахурский}}), Kuzey [[Azerbaycan]] ve güneybatı [[Dağıstan]]'da ([[Rusya]]) [[Sahurlar]] tarafından konuşulan bir dildir. Azerbaycan'da yaklaşık 13.000, Dağıstan'da yaklaşık 9.770 kişi tarafından konuşulmaktadır.<ref name="Ethnologue">{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tkr |başlık=Ethnologue entry for Tsakhur |erişimtarihi=27 Ekim 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20121020223820/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tkr |arşivtarihi=20 Ekim 2012 |ölüurl=hayır }}</ref> ''Sahur'' kelimesi, bu dili konuşanların çoğunlukta olduğu bir Dağıstan köyünün adından gelmektedir.

Sahur, [[Azerice]] ile en yakın temas halindeki topluluklarda [[Tehlike altındaki dil|tehlike altında]] olsa da, diğer topluluklarda kuvvetlidir, bu bölgelerde önem kazanmaktadır, okullarda Sahur öğrenmeye olan ilgi artmaktadır ve Sahur-öğrenme materyallerinin sayısındaki artış görülmektedir.<ref name="slsta">[http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-016.pdf The Sociolinguistic Situation of the Tsakhur in Azerbaijan] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120314080721/http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-016.pdf |tarih=14 Mart 2012 }} by John M. Clifton et al. ''SIL International'', 2005</ref> Sahur, [[UNESCO]]'nun [[Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası]] tarafından "kesinlikle tehlike altında" olarak sınıflandırılmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00206 |başlık=UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger |erişimtarihi=27 Ekim 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090222090430/http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00206 |arşivtarihi=22 Şubat 2009 |ölüurl=hayır }}</ref>

== Sınıflandırma ==
Sahur, [[Kuzeydoğu Kafkas dilleri|Kuzeydoğu Kafkas dil ailesinin]] [[Lezgice|Lezgice grubuna]] aittir. [[Sahurlar]] dillerini '''C'a'χna miz olarak''' adlandırmaktadır.

== Tarihi ==
Sahur'un ilk yazılı belgeleri 1895 yılına dayanmaktadır ve Roderich von Erckert'e atfedilmektedir. Sahur dil bilgisinin ilk tanımı 1913'te Adolf Dirr tarafından yayınlandı.<ref name="slsta"/>

1930'larda, edebi bir Sahur formu geliştirildi. 1934'ten itibaren, dil [[Azerbaycan]] ve [[Dağıstan]]'daki [[ilkokul]]larda öğretildi. 1938'de Azerbaycan'da edebi Sahur'un kullanımı durduruldu, ancak 1989'da statüsüne yeniden kavuştu.<ref name="slsta"/>

Azerbaycan'da Sahur alfabesi [[Latin alfabesi|Latin]] alfabesine dayanırken, Dağıstan'da [[Kiril alfabesi]] kullanılır . Geçmişte (11. yüzyılın başlarında) Arap alfabesiyle Sahur yazma girişimleri olmuştur.<ref name="tsketheo">{{in lang|ru}} [http://etheo.org/tsax01.htm The Tsakhur language] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110726035221/http://etheo.org/tsax01.htm |tarih=26 Temmuz 2011}}. The ''ETHEO'' Project. Last updated 11 October 2005. Retrieved 26 December 2006</ref>

2008 yılında Arif Rüstemov Sahur dilinde ilk ve günümüze kadar tek uzun metrajlı film olan ''[[Kıble]]'ye Dönmek''<nowiki/>'i yönetti.<ref>[http://www.newsazerbaijan.ru/culture/20090401/42794361.html Shootings of ''Facing Back to the Qibla'' Finished] {{Webarşiv|url=https://archive.today/20130712070302/http://www.newsazerbaijan.ru/culture/20090401/42794361.html |tarih=12 Temmuz 2013 }}. News Azerbaijan. 1 April 2009.</ref>

== Coğrafi dağılım ==
Sahur çoğunlukla Azerbaycan'ın [[Zakatala Rayonu|Zakatala]] ve [[Kah Rayonu|Kah]] rayonlarının kırsal kesimlerinde ve Dağıstan'ın Rutul rayonunun dağlık kısımlarında konuşulmaktadır . Azerbaycan'da 15.900 (1999 nüfus sayımı) ve Rusya'da 10.400 (2002 nüfus sayımı) Sahur yaşamaktadır. 1989'da,%93'ü Sahur'u ana dilleri olarak bildirdi.<ref name="slsta"/>

=== Resmi statü ===
Azerbaycan ve Rusya'da Sahur, Sahur nüfuslu bölgelerdeki ilkokullarda (1-4. Sınıflar) ders olarak öğretilmektedir. Sahur'da gazete ve radyo yayını da mevcuttur. Konuşulduğu Rusya'daki Dağıstan bölgesinin on iki resmi dilinden biridir. Ancak, dilin Azerbaycan'da resmi bir statüsü yoktur.<ref name="slsta"/>

=== İlişkili diller ===
Lezgice grubunun dilleri arasında [[Rutulca]], Sahur'a en yakın dil gibi görünmektedir. Bu ikisinin dışında, Lezgice grubunda sekiz dil daha bulunmaktadır: [[Lezgice]], [[Tabasaranca]], [[Ağulca]], Budukça, Kryts, [[Hınalık dili]], [[Udince]] ve Arçice.

== Fonoloji ==
Pek çok Kuzeydoğu Kafkas diline benzer şekilde, Sahur karmaşık fonolojisi ve çok sayıda sesli sesbirimleriyle bilinir (7 basit, 5 faringealleştirilmiş ve 3 [[Büyük ünlü uyumu|umlatılmış sesli harf]]  dahil). İlk derinlemesine fonolojik tanımı 1931'de Nikolai Trubetzkoy tarafından gerçekleştirildi.

=== Ünsüzler ===
Şulze'nin Sahur'un dil çalışmasına göre ünsüz harfler aşağıda gösterilmiştir. Formlar, köşeli parantez içine alınmadıkça fonemiktir, bu durumda fonem olduklarından şüphelenilir ancak şu anda bunun için yeterli kanıt bulunmamaktadır.<ref name="WS1997">Wolfgang Schulze, ''Tsakhur'' (Lincom Europa, München, 1997) {{ISBN|3-89586-150-2}}</ref> Harfler bazı asimetriler gösterir, ancak palatalize, labiyalize ve faringealize fonem serileri görülür.

{| class="wikitable" style=text-align:center
|-
!rowspan=2 colspan=2 | 
!rowspan=2 | [[Dudaksıl ünsüz|Dudaksıl]]
!colspan=3 | [[Dişsil ünsüz|Dişsil]]
!colspan=3 | [[Dişyuvasıl ünsüz|Dişyuvasıl]]
!colspan=2 | {{ill|Damaksıl ünsüz|en|Palatal consonant|lt=Damaksıl}}
!colspan=3 | [[Artdamaksıl ünsüz|Artdamaksıl]]
!colspan=3 | {{ill|Küçükdilsil ünsüz|en|Uvular consonant|lt=Küçükdilsil}}
!colspan=3 | {{ill|Boğazsıl ünsüz|en|Laryngeal consonant|lt=Boğazsıl}}
|-
! <small>yalın</small>
! <small>{{ill|Damaksıllaşma|en|Palatalization (phonetics)|lt=dam.}}</small>
! <small>{{ill|Dudaksıllaşma|en|Labialization|lt=dud.}}</small>
! <small>yalın</small>
! <small>dam.</small>
! <small>dud.</small>
! <small>yalın</small>
! <small>dud.</small>
! <small>yalın</small>
! <small>dam.</small>
! <small>dud.</small>
! <small>yalın</small>
! <small>dud.</small>
! <small>{{ill|Boğazsıllaşma|en|pharyngealization|lt=boğ.}}</small>
! <small>yalın</small>
! <small>dud.</small>
! <small>boğ.</small>
|-
!colspan=2 | {{ill|Genizsil ünsüz|en|Nasal consonant|lt=Genizsil}}
| {{IPA link|m}}
| {{IPA link|n}}
| {{IPA link|[nʲ]}}
| || || || || || || || || || || || || || || 
|-
!rowspan=4 | {{ill|Patlamalı ünsüz|en|Plosive consonant|lt=Patlamalı}} /<br>{{ill|Patlamalı sürtünmeli ünsüz|en|Affricate consonant|lt=Patlamalı sürtünmeli}}
! <small>{{ill|Ötümsüzlük|en|voicelessness|lt=ötümsüz}}</small>
| {{IPA link|p}}
| {{IPA link|t}}
| {{IPA link|[tʲ]}}
| {{IPA link|tʷ}}
| {{IPA link|ts}}
| {{IPA link|[tsʲ]}}
| {{IPA link|[tsʷ]}}
| {{IPA link|tʃ}}
| {{IPA link|tʃʷ}}
| {{IPA link|k}}
| {{IPA link|kʲ}}
| {{IPA link|[kʷ]}}
| {{IPA link|q}}
| {{IPA link|qʷ}}
| {{IPA link|qˤ}}
| 
| 
| 
|-
! <small>{{ill|Dışgırtlaksıl ünsüz|en|ejective consonant|lt=dışgırtlaksıl}}</small>
| {{IPA link|pʼ}}
| {{IPA link|tʼ}}
| {{IPA link|[tʲʼ]}}
| {{IPA link|[tʷʼ]}}
| {{IPA link|tsʼ}}
| {{IPA link|[tsʲʼ]}}
| {{IPA link|[tsʷʼ]}}
| {{IPA link|tʃʼ}}
| {{IPA link|tʃʼʷ}}
| {{IPA link|kʼ}}
| {{IPA link|[kʲʼ]}}
| {{IPA link|[kʷʼ]}}
| {{IPA link|qʼ}}
| {{IPA link|qʷʼ}}
| {{IPA link|qˤʼ}}
| {{IPA link|ʔ}}
| 
| {{IPA link|ʕʼ}}
|-
! <small>{{ill|İkizleşme (fonetik)|en|gemination|lt=ikizleşmiş}}</small>
| {{IPA link|pː}}
| {{IPA link|tː}}
| 
| 
| {{IPA link|tsː}}
| 
| 
| {{IPA link|[tʃːʼ]}}
| {{IPA link|[tʃːʷ]}}
| {{IPA link|kː}}
| {{IPA link|[kːʲ]}}
| 
| {{IPA link|qː}}
| {{IPA link|[qːʷ]}}
| {{IPA link|[qːˤ]}}
| 
| 
| 
|-
! <small>{{ill|Ötümleme|en|voice (phonetics)|lt=ötümlü}}</small>
| {{IPA link|b}}
| {{IPA link|d}}
| {{IPA link|dʲ}}
| 
| {{IPA link|dz}}
| 
| 
| {{IPA link|dʒ}}
| {{IPA link|[dʒʷ]}}
| {{IPA link|g}}
| {{IPA link|gʲ}}
| {{IPA link|gʷ}}
| {{IPA link|ɢ}}
| {{IPA link|[ɢʷ]}}
| {{IPA link|ɢˤ}}
| 
| 
| 
|-
!rowspan=3 | {{ill|Sürtünmeli ünsüz|en|Fricative consonant|lt=Sürtünmeli}}
! <small>{{ill|Ötümsüzlük|en|voicelessness|lt=ötümsüz}}</small>
| {{IPA link|f}}
| 
| 
| 
| {{IPA link|s}}
| {{IPA link|[sʲ]}}
| 
| {{IPA link|ʃ}}
| {{IPA link|[ʃʷ]}}
| {{IPA link|x}}
| {{IPA link|xʲ}}
| {{IPA link|xʷ}}
| {{IPA link|χ}}
| {{IPA link|χʷ}}
| {{IPA link|χˤ}}
| {{IPA link|h}}
| {{IPA link|[hʷ]}}
| {{IPA link|hˤ}}
|-
! <small>{{ill|İkizleşme (fonetik)|en|gemination|lt=ikizleşmiş}}</small>
| 
| 
| 
| 
| {{IPA link|sː}}
| {{IPA link|[sːʲ]}}
| 
| {{IPA link|ʃː}}
| {{IPA link|[ʃːʷ]}}
| {{IPA link|xː}}
| {{IPA link|[xːʲ]}}
| {{IPA link|[xːʷ]}}
| {{IPA link|χː}}
| {{IPA link|[χːʷ]}}
| {{IPA link|[χːˤ]}}
|
| 
| 
|-
! <small>{{ill|Ötümleme|en|voice (phonetics)|lt=ötümlü}}</small>
| {{IPA link|β}} ~ {{IPA link|w}}{{ref|1|1}}
| 
| 
| 
| {{IPA link|z}}
| {{IPA link|[zʲ]}}
| {{IPA link|[zʷ]}}
| 
| 
| {{IPA link|ɣ}}
| 
| 
| {{IPA link|ʁ}}
| {{IPA link|[ʁʷ]}}
| {{IPA link|ʁˤ}}
| 
| 
| 
|-
!colspan=2 | {{ill|Sürtünmesiz ünsüz|en|Approximant consonant|lt=Sürtünmesiz}} / {{ill|Titrek ünsüz|en|Trill consonant|lt=Titrek}}
| 
| {{IPA link|l}}
| {{IPA link|lʲ}}
| 
| {{IPA link|r}}
| 
| 
| {{IPA link|j}} 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
|}
:{{ref|1|1}} {{netleştir}}

== Dil bilgisi ==
Sahur'un 18 [[İsmin hâlleri|dil bilgisi hali]] vardır ve sonek almıştır. Fiiller tekil ve çoğul formlara ve 7 [[Dilek kipi|gramer dilek kipine]] sahiptir. Zaman kipleri karmaşıktır. İlgili dillerin aksine, Sahur cümleleri duyuşsal kurgu ile oluşturulabilir.<ref name="tsketheo"/>

=== İsim durumu ===
Sahur, dil bilgisi ve yerel durumlar da dahil olmak üzere bir dizi isim durumu sergilemektedir. Ergatif ve [[Genitif|genitif durumlar]], aşağıda gösterildiği gibi, baş isim sınıfıyla uyum gösterir.<ref name="WS1997"/>
{| class="wikitable"
!Hal
! İşaretleyici
|-
| Yalın
| -∅
|-
| Ergatif
| -e (ː) <sup>1</sup> / - (V) n <sup>2</sup>
|-
| Genitif
| - (V) na <sup>3</sup>, - (V) n <sup>4</sup>, - (V) ni <sup>5</sup>
|-
| Datif
| -(Vs
|}

# İnsan isimleri
# İnsan olmayan isimler
# Baş isim <small>ABS</small>, sınıflar I-III
# Baş isim <small>ABS</small>, sınıflar IV
# Baş isim <small>OBL</small>

{| class="wikitable"
|+Örnek çekimler
! Hal
! Sg.
! Pl.
! Sg.
! Pl.
|-
|Yalın
| Balkan
| Balkanar
| Zer
| zerbə
|-
| Ergatif
| Balkanan
| Balkanāšše
| Zeran
| Zerbən
|-
| Genitif
| Balkanana
| Balkanāššina
| Zerana
| Zerbəna
|-
|Datif
| Balkanus
| Balkanāššis
| Zerus
| zerbəs
|-
|
| colspan="2" align="center" | '''''at'''''
| colspan="2" align="center" | '''''inek'''''
|}

== Lehçeler ==
Sahur dilinin iki ana lehçesi Sah ve Gelmets'tir.<ref name="slsta"/>

== Ayrıca bakınız ==

{{Incubator|dilkodu=tkr|önek=Wp}}
* [[Sahurlar|Tsakhur insanları]]
* [[wiktionary:Appendix:Cyrillic script#Tsakhur alphabet|Ek: Kiril alfabesi]]
* [[Kuzeydoğu Kafkas dilleri]]
* [[Azerbaycan dilleri|Azerbaycan Dilleri]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==

* [[wiktionary:Appendix:Cyrillic script#Tsakhur alphabet|Ek: Kiril alfabesi]]
* [http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=new100&morpho=0&basename=new100\ncc\lez&first=0 Global Sözcük İstatistik Veritabanında Sahur temel sözlüğü] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190606091855/http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=new100&morpho=0&basename=new100%5Cncc%5Clez&first=0 |tarih=6 Haziran 2019 }}
* [http://www.shakasana.com/en/dictionaries-0 Sahur resimli sözlüğü] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200525042837/http://shakasana.com/en/dictionaries-0 |tarih=25 Mayıs 2020 }}
* [http://www.sil.org/resources/search?query=tsakhur SIL International Dil ve Kültür Arşivinde Sahur ile ilgili kamuya açık materyaller] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160813143005/http://www.sil.org/resources/search?query=tsakhur |tarih=13 Ağustos 2016 }}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Rusya'daki diller]]
[[Kategori:Azerbaycan'daki diller]]
[[Kategori:Kuzeydoğu Kafkas dilleri]]