Nunamiutlar

Nunamiutlar
	Nunamiut İnyupiklerinin yosunlu toprak kesekleriyle kaplı olan ve ivrulik («yosun ev») adıyla anılan evi, 1957
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
	Nunamiut İnyupikçesi
Din
	Hristiyanlık, eskiden Şamanizm

Nunamiutlar ya da Nunataağmiut İnyupikleri (kendilerince Nunataaġmiut, İngilizce Nunamiut, Nunatagmiut, Nunatangmiut, Nunatarmiut, Anaktuvuk Pass Inupiat), Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde North Slope Borough ilçesinin güneyinde içbölgedeki Brooks Sıradağlarında özellikle de Anaktuvuk Pass denilen geçit bölgesinde yaşayan İnyupiklerin kabilesi. İnyupik Eskimolarının ayrıldığı iki ana kültür grubundan birisidir. Alaska sahillerindeki diğer grup olan Taġiuġmiut («deniz halkı» < taġiuq «deniz») kabileleri gibi balina avlamazlar, denizden uzak içbölgede yaşadıkları için Nunamiut («kara halkı» < nuna «kara, toprak») adını alırlar ve temel besin kaynağı rengeyiği avcılığıdır.

Nunamiutların Batılılarla ilk karşılaşması 1886 kışında ABD Deniz Kuvvetlerinden teğmen George Stoney ve keşif ekibiyle olmuştur.^[1]^[2]

Kabileleri

Nunamiutlar, 3 ana kabileye ayrılır:

Tulugakmiut (harfiyen “people of the Tulugak = Tulugak River”)
Narivakvukmiut (harfiyen “people of the Narivakvuk = Chandler River”)
Kitlikmiut (harfiyen “people of the Kitlik = Killik River”)

Kanada'da yaşayan Uummarmiutlar etnik olarak Nunamiut kökenli olup bir asır önce ekonomik nedenlerle Kanada'ya göçmüşlerdir.

Tarih

Yüzyıl kadar önce kıtlık, hastalıklar ve azalan rengeyiği sürüleri yüzünden Brooks Sıradağlarını bırakıp kuzeye aşağıya yönelen ve kıyılara yerleşen Nunamiutlar ancak 1930 larda ana topraklarına geri dönmüşlerdir. Dönen aileler üç grup olarak yerleşmişlerdir. Birinci grup Anaktuvuk Pass'ın birkaç kilometre kuzeyindeki Tulugak Gölü civarına, ikinci grup batıdaki Killik Vadisine, üçüncü grup ise doğudaki Ulu Vadisi civarına yerleşmiştir. Bu son grup daha sonra parçalanmış ve diğer iki gruba katılmıştır.^[3]

Barınak

Geleneksel Nunamiut barınağı iki tiptir. Yıl boyu kalınan ve rengeyiği derileriyle kaplanan çadır tipli itchalik rengeyiği sürülerinin gelmediği ya da az olduğu kıtlık dönemlerinde kullanılan ve avın peşinden gitmeyi sağlayacak kadar taşınması kolay ev tipidir. Diğer konut tipi ise daha çok avın bol olduğu zamanlarda haftalarca hatta aylarca kalmak üzere yapılan ve yanları ile üstü yosunlu toprak kesekleriyle kaplanan ivrulik (harfiyen «yosunlu» < ivruq «yosun» ya da «yosunlu toprak keseği» + -lik «-li/lı»^[4]^[5]) adı verilen barınaktır.^[6] Bu yosunlu kesek evlerin tek kapılı ve uzun olanına sivutmuktaaq ya da sivutmuktaq, dik çatılı olanlarına ise niuvaala adı verilir.^[5] İskeleti söğüt ağacından yapılan deri çadırlara qaluuġviḷik adı verilir.^[5] Nunamiutlar bu iki temel konut tipi dışında da ihtiyaca göre geçici barınaklar da kullanır. Yumuşak taze kardan yaptıkları evlere saggutyaq adını verirler.^[5]

Avcılık ve toplayıcılık

Erkek rengeyiği (*tuttu*), Alaska. Rengeyikleri içbölgede Brooks sıradağlarındaki Nunamiutların birincil besin kaynağıdır

Nunamiutlar da diğer İnyupik ve Eskimo grupları gibi avcı ve toplayıcıdırlar. Tarım ve hayvancılık yapmazlar, yabani hayvanları avlayarak ve yabani bitkileri toplayarak yaşamlarını sürdürürler. Nunamiutların en çok avladıkları hayvanlar önem sırasına göre şöyledir:^[7]

Rengeyiği: Yağ bakımından fakirdir. Bacaklarındaki kemik iliği yenir. Kemik ve etinden çorba yapılır. Eti daha çok akutuq yapımında değerlendirilir. Dışkısı yakıt olarak kullanıldığı gibi köpek maması olarak da değerlendirilir ve hatta insanlarca kıtlık gibi acil durumlarda yağ ile karıştırılıp yenir.
Kurt, tilki ve ayı: Kurt ile kızıl tilki ve kutup tilkisi eti çok sevilir ve haşlanarak tüketilir. Kutup ayısı ile boz ayı çiğ ya da haşlanarak yenir. Kutup ayısının karaciğeri kesinlikle yenmez ve "zehirli" olarak kabul edilir ve sakınılır.
Köpek: Yiyecek ve giyecek olarak kullanılır. Özellikle erginleşmemiş yavruları haşlanarak tüketilir.
Sığın: Bütünüyle gıda olarak görülür. Boynuzları da değerli malzemedir.
Tavşan: Tuzaklanarak tutulur ve eti yenir, postu giyecek malzemesi olarak değerlendirilir. Eskiden Arktika gelengisi de bunun gibi kullanılırdı. Her ikisi de postu soyulduktan sonra haşlanarak tüketilir. Postları için avlanan gelincik, kakım, kutup porsuğu (Gulo gulo), lemming gibi ufak hayvanların etleri yenmez.
Kuşlar: Kazlar tüyleri yolunmadan birlikte kızartılır. Günümüzde tüyleri şilte ve yastık içi malzemesi olarak kullanılmaktadır. Taze olarak tüketilebildiği gibi kurutularak ya da dondurularak da saklanır. Tavuksulardan kuş türleri yağda kızertılır ya da çorba yapılır. Bir çorba için iki ya da üç ördek kullanılır. Kar keklikleri (Lagopus lagopus ve muta) aynı şekilde kullanılır. Kar baykuşundan elde edilen yağ önceleri yemeklik için kullanılıyordu. Eti de yendiği gibi kanatları da süpürge olarak kullanılır. Dalgıç kuşları daha çok maske yapımı için avlansa da etleri de yenir. Yağmurluk olarak kullanılan parkalar martı ve ördeklerin derisinden yapılır.
Balık: Balıkların çoğu dondurularak ya da kurutularak çiğ tüketilir.

Mutfak

Puiñiq : toz haline getirilen rengeyiği kemiklerinden elde edilen kemik yağı. Yapımı oldukça zahmetlidir ve Nunamiut İnyupiklerinde görülür. Rengeyiğinin yılda iki sefer ilkbahar ve sonbahardaki göçlerinde yapılır. İşlenmiş kemik yağı (kaukkam puiñġa) rengeyiği midesinden yapılan saklama kaplarında muhafaz edilir.^[8]

Ticaret

Nunamiut ekonomisi büyük ölçüde rengeyiği sürülerine dayanır. Yılda iki sefer ilkbahar ve sonbaharda göç eden rengeyikleri göç yolu üzerindeki nunamiut topraklarına girdiklerinde aileler ihtiyacı kadar rengeyiğini avlar. Rengeyiği eti ve ürünleri karşılığında deniz kıyısındaki Taġiumiut İnyupiklerinden balina eti ve ürünleri alırlar.^[9] Nunamiutlar, haziran ayında Beaufort Denizine dökülen Colville Nehri deltasındaki Niġliq'te kurulan panayıra katılırlar ve bu panayırda balina eti ve ürünleri karşılığında rengeyiği eti ve ürünlerini değiş tokuş ederlerdi^[10]

Maske

Rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür. Bütünüyle deri ilk maskeyi 1951 yılında Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmıştır. Ahşap kalıplı deri maskeleri ise 1956 yılında Justus Mekiana yapmış ve bu maske yapımında bir dönüm noktası olmuştur. Deriler demlenmiş çayla kahverengi tonda renge boyanırlar. Bugün bu gelenek Nunamiutların ekonomilerine katkı yapmaktadır^[11]

Mitoloji

Nunamiut mit ve efsaneleri Brooks Sıradağlarını anavatan olarak niteler. Itchaq imma («time in memorial») zamanı hikâyelerine göre Alatna Nehrinin (Alaasuq) kolları civarında yaşayan Aiyagomahala adlı dev kahraman tarafından yaratılmışlardır. Nunamiutlara hayatta nasıl kalınacağını, avcılık ve balıkçılığı, giysi, araç ve gereç yapmasını, ticareti ve diğerleriyle uyumlu yaşamayı Aiyagomahala öğretir. Bütün bunları ve kendisini unutmamaları için dev eldivenlerinden birini çıkarıp dağın zirvesine asar. Bugün bu zirve Arrigetch Peaks olarak bilinir ve etimolojik olarak arrigaitch («outstretched fingers») kelimesinden köken alır.^[12]^[13]

ANCSA Yapılanması

Anaktuvuk Pass İnyupiklerinin (Nunamiut), 1971 Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Arctic Slope Regional Corporation yerli bölge şirketine bağlı Nunamiut Corporation adlı yerli şirketi vardır. Yerüstü kaynakları köy şirketine, yeraltı kaynakları ise bölge şirketine aittir.

Kaynakça

^ Grant Spearman, Traditional and Contemporary Nunamiut Use of the Upper Alatna River Region, Simon Paneak Memorial Museum, Anaktuvuk Pass, Alaska
^ "Northern Alaska Expedition of Lieut. George Stoney, Photograph Album". 23 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2012.
^ Simon Paneak Memorial Museum : Long Walk^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Iñupiaq Combined Dictionary
^ ^a ^b ^c ^d Wolf A. Seiler (2012), Iñupiatun Eskimo Dictionary 15 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Simon Paneak Memorial Museum : Dwellings^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171
^ Making Bone Grease or Puiñiq^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Simon Paneak Memorial Museum : Trade^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Norman A. Chance, People and the Land: Early Years". 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2012.
^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Gubser, Nicholas J. The Nunamiut Eskimo: Hunters of Caribou. Yale University Press, New haven and London (1965:29-31)
^ Simon Paneak Memorial Museum : Origins and Traditions^{[ölü/kırık bağlantı]}

Dış bağlantılar

Simon Paneak Memorial Museum 22 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[refSpearman-1] Grant Spearman, Traditional and Contemporary Nunamiut Use of the Upper Alatna River Region, Simon Paneak Memorial Museum, Anaktuvuk Pass, Alaska

[2] "Northern Alaska Expedition of Lieut. George Stoney, Photograph Album". 23 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2012.

[refLongwalk-3] Simon Paneak Memorial Museum : Long Walk^{[ölü/kırık bağlantı]}

[ref882-4] Iñupiaq Combined Dictionary

[refSeiler-5] Wolf A. Seiler (2012), Iñupiatun Eskimo Dictionary 15 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[refDwellings-6] Simon Paneak Memorial Museum : Dwellings^{[ölü/kırık bağlantı]}

[refSpencer-7] Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171

[8] Making Bone Grease or Puiñiq^{[ölü/kırık bağlantı]}

[refTrade-9] Simon Paneak Memorial Museum : Trade^{[ölü/kırık bağlantı]}

[ref699-10] "Norman A. Chance, People and the Land: Early Years". 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2012.

[refSkinmasks-11] Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks^{[ölü/kırık bağlantı]}

[12] Gubser, Nicholas J. The Nunamiut Eskimo: Hunters of Caribou. Yale University Press, New haven and London (1965:29-31)

[refOrigadi-13] Simon Paneak Memorial Museum : Origins and Traditions^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]