Lazlar sayfasının kaynağını görüntüle

{{Etnik grup bilgi kutusu
|grup = Lazlar<br />Lazepe<br>ლაზეფე 
|resim =[[Dosya:Lazs in 1900s.jpg|270px]]<br />1900'lü yılların başında Laz bekçiler, [[Dmitri Yermakov]]
|nüfus 
=250.000-1.000.000 tahmini
=250.000<ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=MacMillan|ad1=Margaret|başlık=The uses and abuses of history|tarih=2010|yayıncı=Profile|yer=Londra|isbn=184668210X}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Yakar|ad1=Jak|başlık=Ethnoarchaeology of Anatolia|tarih=2000|yayıncı=Emery and Claire Yass Publications in Archaeology}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Raphael|ad1=Pat Yale, Jean-Bernard Carillet, Virginia Maxwell, Miriam|başlık=Turkey|url=https://archive.org/details/turkey00yale|tarih=2005|yayıncı=Lonely Planet|yer=Footscray, Vic.|isbn=1740596838|sayfalar=[https://archive.org/details/turkey00yale/page/692 692]|basım=9th ed.}}</ref><br />200.000<ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Levinson|ad1=David|başlık=Ethnic groups worldwide : a ready reference handbook.|url=https://archive.org/details/ethnicgroupsworl00levi|tarih=1998|yayıncı=Oryx Press|yer=Phoenix, Ariz.|isbn=1573560197}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Whiting|ad1=Dominic|başlık=Turkey handbook : the travel guide.|url=https://archive.org/details/turkeyhandbook0000whit|tarih=2001|yayıncı=Footprint|yer=Bath|isbn=1900949857|basım=1st ed.}}</ref><ref>{{kitap kaynağı|soyadı1=Burford|ad1=Tim|başlık=Georgia|url=https://archive.org/details/georgia0000burf_g7g9|tarih=2008|yayıncı=Bradt Travel Guides|yer=Chalfont St. Peter|isbn=1841622613|basım=3rd ed., rev.}}</ref><br />500.000<ref name="ref234">{{Web kaynağı |url=http://looklex.com/e.o/turkey.peoples.htm |başlık=Encyclopedia of the Orient |erişimtarihi=10 Temmuz 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20141006200650/http://looklex.com/e.o/turkey.peoples.htm |arşivtarihi=6 Ekim 2014 |ölüurl=hayır}}</ref><ref name="ref641">{{Web kaynağı |url=http://www.ecoi.net/190288::turkey/328808.327356.9782...mr.570747/laz.htm |başlık=ecoi.net |erişimtarihi=18 Haziran 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080704201518/http://www.ecoi.net/190288::turkey/328808.327356.9782...mr.570747/laz.htm |arşivtarihi=4 Temmuz 2008 |ölüurl=evet}}</ref>
| bölge1 ={{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye]]
| nüfus1 = {{Madde işaretsiz liste |class=nowrap
    | 500.000 - 1.000.000<ref name=usefoundation>{{Web kaynağı | başlık = TURKEY - General Information | url = http://www.usefoundation.org/view/865 | eser = U.S. English Foundation Research | erişimtarihi = 26 Mayıs 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150626163747/http://www.usefoundation.org/view/865 | arşivtarihi = 26 Haziran 2015 | ölüurl =hayır}}</ref>
    | ya da 250.000<ref name=googlebooks>{{Web kaynağı | başlık = Ethnoarchaeology of Anatolia: Rural Socio-economy in the Bronze and Iron Ages | url = http://books.google.com.tr/books?id=kPZtAAAAMAAJ&q=laz+colchian&dq=laz+colchian&lr=&cd=17 | yazar = Jak Yakar | yayıncı = Institute of Archaeology | erişimtarihi = 31 Ocak 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140528010332/http://books.google.com.tr/books?id=kPZtAAAAMAAJ&q=laz+colchian&dq=laz+colchian&lr=&cd=17 | arşivtarihi = 28 Mayıs 2014 | ölüurl =hayır}}</ref>
    | ya da 150.000 - 500.000<ref name="stp">{{Dergi kaynağı|url=http://www.gfbv.de/uploads/download/download/85.pdf|başlık=Bedrohte Sprachen: Menschenrechtsreport|çeviribaşlık=Endangered Languages  Human Rights Report|cilt=63|yayıncı=Society for Threatened Peoples|tarih=Mart 2010|7=|sayfa=53|dil=de|erişimtarihi=24 Eylül 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160304071809/http://www.gfbv.de/uploads/download/download/85.pdf|arşivtarihi=4 Mart 2016|ölüurl=evet}}</ref>
   }}
| bölge2 ={{bayraksimge|Gürcistan}} [[Gürcistan]]
| nüfus2 = 2.000<ref name="stp" />-3.000<ref name="bigenc" />
| bölge3 ={{bayraksimge|Rusya}} [[Rusya]]
| nüfus3 = 221<ref name="bigenc">{{Web kaynağı | url = https://bigenc.ru/ethnology/text/2641078 | başlık = ЛАЗЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия | website = bigenc.ru | erişimtarihi = 1 Eylül 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190903091922/https://bigenc.ru/ethnology/text/2641078 | arşivtarihi = 3 Eylül 2019 | ölüurl =evet}}</ref>
| diller = [[Lazca]], [[Türkçe]] veya [[Gürcüce]] 
| dinler = Ağırlıklı olarak [[İslam]] ([[Hanefilik|Hanefi]] [[Sünnilik|Sünni]]) <br/> çok küçük bir [[Ortodoks]] azınlık [[Batum]]'da.
|ilgili_gruplar = [[Megreller]], [[Gürcüler]], [[Svanlar]]
|Bayrak=[[Dosya:Fictitious flag of Lazistan.svg]]}}
{{Lazlar}}
'''Lazlar'''  ({{Dil|lzz|Lazepe (çoğul), Lazi (tekil)|dil_adı=e}} [[Güney Kafkas dilleri]]nden [[Lazca]] konuşan ve [[Karadeniz Bölgesi|Türkiye]] ve [[Gürcistan]]'ın [[Karadeniz]] kıyısındaki bölgelerinde<ref>1 Minorsky, V. "Laz." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E . Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2010.</ref> yaşayan bir [[etnik grup]]tur.<ref name="ethno">{{Kitap kaynağı|yazar=James S. Olson|editörler=Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas |yıl=1994|başlık=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires |yayıncı=Greenwood|dil=İngilizce|sayfa=436}}</ref>

Günümüzde Lazların toplam nüfusunun tahminleri en düşük 150.000 ve en yüksek 1 milyon arasında değişmektedir. Lazlar en yoğun olarak Türkiye'nin kuzeydoğusunda yaşamaktadır. Lazların konuştuğu [[Lazca]], [[Gürcüce]], [[Svanca]] ve [[Megrelce]] ile [[Güney Kafkas dilleri|Güney Kafkas dil ailesini]] oluşturur.<ref>{{Kitap kaynağı |soyadı=Dalby |ad=A. |yıl=2002 |başlık=Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future |url=https://archive.org/details/languageindanger0000dalb |yayıncı=[[Columbia University Press]]|sayfa=[https://archive.org/details/languageindanger0000dalb/page/38 38]}}</ref><ref name=":2">BRAUND, D., Georgia in antiquity: a history of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC – AD 562, Oxford University Press, p. 93</ref> 2001'de yaklaşık 130.000-150.000 konuşanı ile Lazca [[UNESCO]] tarafından yok olma tehlikesi altındaki dil olarak sınıflandırılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1056.html | başlık = World Language Atlas | yayıncı = [[UNESCO]] | erişimtarihi = 31 Ocak 2015 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200627092504/http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1056.html | arşivtarihi = 27 Haziran 2020 | ölüurl =hayır}}</ref>

== Etimoloji ==
[[Dosya:Johnston, Alexander Keith (1804-1871). Turkey in Asia, Transcaucasia. 1861 (EB).jpg|küçükresim|upright=1.14|1861 yılında [[Trabzon Vilayeti]]'ne bağlı Lazistan [[Sancak (idari birim)|Sancağı]]]]

Etnik bir terim olarak Laz kelimesi, ilk kez [[Gaius Plinius Secundus|Plinius]]'un "[[Naturalis Historia]]" adlı eserinde, Latince olarak Lazi biçiminde (Yunancası  Λαζοί (Lazi) ve Λαζαι (Laze))<ref>Pliny, C. (1989). Natural history: Books 3-7 (H. Rackham, Trans.). Cambridge: Harvard. s. 346-347.</ref> olarak geçmektedir. "Lazlık", [[Prokopius (tarihçi)|Prokopius]]'un da belirttiği gibi birden fazla [[Kolhis]] kabilesi tarafından zamanla benimsenmiş bir isim olmalıdır.

[[Evliya Çelebi]] 1640'ta, Lazları bir Doğu Kafkas kavmi olan [[Lezgiler]]le isim benzerliğinden dolayı karıştırmıştır. [[Vladimir Minorski|V. Minorsky]], Çan kelimesinin Yunanca Sannoi/Tzannoi kelimeleriyle aynı şeyi ifade etiğini (ISLM Laz), Prokopius ise Tzani veya Kolhisli olarak bilinen halkın artık Lazi olarak adlandırıldığından bahsetmiştir.<ref>Prokopi-us, Peri ton Polemon I, XXIII, 12-15)</ref>

[[William Edward David Allen|W.E.D Allen]] ve [[Nikolay Yakovleviç Marr|N. Marr]] ise başka bir [[Kolhis]] kabilesi olan [[Svanlar]]ın, [[Gürcüce]] Çaneti olan Laz Bölgesi'ne Lazan adını verdiklerini, bu adın La (bölgesel ön takı) + [[Zan dilleri|Zan]] (Lazların eski adı: Tzan, Tsan, Çan) etimolojisine sahip olduğunu belirtmektedir.<ref>Allen, 1929: 153), (Marr, 1910b: 66)</ref>

[[Strabon]]'un, Lazların ataları olan [[Kolhis|Kolhi]] (κολχοί) ve o halkın yaşadığı coğrafyanın adı olan Kolheti (κολχίς) kelimelerini eş anlamda kullanması tesadüf olmayabilir. MS 7. yüzyılın sonlarında, Kolhis'in [[Araplar|Arap]] işgaline uğraması Lazlar için dönüm noktası olabilecek bir çağın başlangıcı olmuştur. Tzani/Çani (Τζάνοι) kelimeleri ise Lazilerin (Λαζούς), Yunan ve Gürcü kaynaklarında geçen diğer adı olup, [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] Kültürüne adapte olmuş Lazları ifade etmek için de kullanılmıştır.

Bu da tarihte Trabzon'da yaşayan Tzani/Tzannoi ve Tsani/Tsannoi olarak adlandırılan halkın bir [[Kolhis]] kavmi olduğunu ve [[Kolhis]]'in 3. yüzyıldan sonraki mirasçısı olan [[Lazika]]lı Lazların bölgedeki versiyonu olduğu ispatlamaktadır. Nitekim bugün [[Gürcüler]]in Lazlara Çani, [[Ermeniler]]in de "Çen"<ref>Vaux, 1996: 3</ref> demesi bunu ispatlamaktadır.<ref>[[Prokopius (tarihçi)|Prokopius]], Peri ton Polemon I, XXIII, 12-15; AKKB 214)</ref>

Günümüzde Rize'nin Çamlıhemşin ilçesinde yer alan ve Lazların bölgedeki en büyük köyü durumunda olan [[Topluca, Çamlıhemşin|Topluca]] köyünün Lazca adı Tsano'dur. Bu köy isminin Lazların eski adıyla bir bağlantısı olduğu düşünülmektedir.

== Tarih ==
[[Dosya:Transcaucasia 2nd BC.jpg|upright=1.36|küçükresim|sağ|[[Kolhis]] ve bu devletin sınırları dışında kalan Lazlar (''Tzannoi/Sanniler'')]][[Dosya:Caucasus03 la.png|küçükresim|sağ|upright=1.14|Antik [[Kolhis]], [[İberya Krallığı|İberya]] ve Ermeni krallıkları ]]
[[Dosya:Ge iberia350.png|küçükresim|sağ|upright=1.14|[[Lazika]] Krallığı, 300]]
[[Dosya:Caucasus 385 AD map de.png|küçükresim|sağ|upright=1.14|[[Lazika]] Krallığı, 385]]

=== Kökenleri ===
Modern teoriler [[Antik Kolhis halklarının listesi|Kolhis halkları]]nın Laz ve [[Megreller]]in atası olduğunu öne sürmektedir.<ref>[http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Colchis.htm The Kingdom of Colchis] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200713203332/http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Colchis.htm |tarih=13 Temmuz 2020 }} Andrew Andersen, George Partskhaladze]</ref> Bu halklar antik dönemde Güneydoğu Karadeniz bölgesinin etnik ve kültürel yapısında önemli rol oynamıştır.<ref>Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, James Minahan, p. 116</ref><ref>Cyril Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History, p 80</ref>

=== Antik Çağ ===
Lazların da dahil olduğu Zanların tarihte ilk defa görüldükleri devlet MÖ 1350 ile MÖ 164 yılları arasında varlığını sürdürmüş [[Kolhis]] Krallığıdır. Kolhis Krallığı, günümüzde Türkiye'nin Trabzon, Rize ve Artvin şehirlerini, Gürcistan'ın ise batısını kapsayan bir alanda yaşayan Kolhis halklarının güçlenmesiyle kurulmuştur.<ref name="Andrew Andersen p. 91">Andrew Andersen, History of Ancient Caucasus, p.&nbsp;91</ref> Kolhis'in Karadeniz bölgesindeki altın, balmumu, kenevir ve bal ticaretinde önemli bir yeri vardı.

MÖ 6. yüzyılda, Kolhis'in güneyinde yaşayan halklar ([[Makronlar]], [[Mosinikler]] ve [[Marlar]]) Ahameniş İmparatorluğu'nun 19. Satraplığı'na bağlanmıştır. MÖ 330'da, [[İskender]] Ahameniş İmparatorluğu'na son vermiştir. İskender'in ölümüyle beraber bölgede Fars soylu [[I. Mithridatis (Pontus kralı)|I. Mithridatis]] tarafından [[Pontus Krallığı]] kurulmuştur. Kültürel olarak krallık [[Helenleştirme|Helenleşmişti]]<ref>Children of Achilles: The Greeks in Asia Minor Since the Days of Troy, by John Freely, p. 69–70</ref> ve Krallığın resmi dili [[Grekçe]] idi.<ref>The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, by B.{{nbsp}}C. McGing, p. 11</ref> [[VI. Mithridatis]], Kolhis bölgesini işgal etmiş ve oğlu [[Mithridatis (Kolhis kralı)|Mithridatis]]'i Kolhis kralı olarak atamıştır.

MÖ 83-62 yılları arasında [[Mithridatis Savaşları|Roma'nın bölgeyi işgal etmesiyle]] beraber Pontus ve Kolhis Krallıkları Roma İmparatorluğu'na bağlanmıştır. Kolhis'in güney bölümleri Roma'nın Pontus Polemoniacus eyaleti, Kolhis'in kuzey bölümleri ise Roma'nın Lazicum eyaleti olmuştur. Roma'nın Kolhis bölgesinde kontrolü sadece sembolik olarak kalmıştır.<ref name="Talbert1226">{{harvnb|Talbert|2000|p=1226}}.</ref>

Birinci yüzyıl tarihçilerinden [[Memnon]] ve [[Strabon]], eskiden [[Makronlar]] olarak bilinen halkın [[Sanniler]] adını taşıdığını belirtmiştir. Bu iddia [[Stephanos Byzantinos]] tarafından desteklenmiştir. İkinci yüzyıl tarihçisi [[Flavius Arrianus|Arrianus]], Kolhislilerle komşu olan Tzanların Sanniler ile aynı halk olduğunu not etmiştir.<ref>[[Procopius]], ''History of the Wars'', I-II [21-25]</ref>

Bizanslı tarihçi [[Agathias]]'ın 6. yüzyılda tuttuğu notlara göre, Yunan mitolojisinin en eski destanlarından Argonautika'da yazanlara göre Yasun ve adamları, [[Altın Post]]'u alıp Yunanistan'a getirmek için Kolhis'e gelmişlerdi. Yasun, [[Altın Post]]'un yanı sıra Kolhis prensesi [[Midia|Medea]]'yı da ülkesine kaçırmış ve onunla evlenmişti. <blockquote>"Lazlar büyük ve gururlu bir halktır ve onlar, oldukça önemli başka kavimlere hükmetmektedirler. Kolhidalıların antik isimlerine bağlı olmaları ile abartılı bir şekilde gurur duyuyorlar; muhtemelen kibirli tavırları da bu yüzdendir"<ref>A.M.Zehiroğlu s. 111</ref></blockquote>

=== Orta Çağ ===
Lazlar, MS 2. yüzyılda Doğu Trabzon ile [[Abhazya]] arasında kalan sahil ve [[hinterland]] bölgesinde [[Lazika]] krallığını kurdular. [[Flavius Arrianus|Arrianus]], Trabzon ile Dioskuria ([[Sebastopolis]]) arasında yaşayan halkları sayarken Lazları da saymıştır: [[Kolhis]]liler, Saniyalılar, [[Ermeniler|Malahonlar]], [[Gürcüler|Heiohlar]], [[Rum|Helonlar]], Tsitreitler, Lazlar, [[Apsiller]], [[Abazglar]], [[Sanigler]].<ref>Per.11 Bkz. Öztürk. 2005 s. 757</ref>

456 yılında Roma İmparatoru [[Marcianus]] bölgeyi ele geçirmiş ve Laz Kralı [[I. Gubaz|Gubaz]]'a boyun eğdirmeyi başarmıştır.<ref>Prisc. Exc. de Leg. Rom. s. 71; Le Beau, Bas Empire, vol. vi. s. 385 Bkz. Öztürk, 2005. s. 758</ref> Bölgeye bizzat giden [[Prokopius (tarihçi)|Prokopius]]'un notları (MS 554) yazarın "Tzani (Çani)" olarak adlandırdığı Lazlar hakkında detaylı bilgi vermektedir:

<blockquote>"[[Makronlar|Tzani]]ler, kadim zamanlardan beri, herhangi bir hükümdara bağlı olmayan bağımsız bir halk olarak yaşamışlardır. Ömürlerinin tamamını gökyüzüne doğru uzanan ve ormanlarla kaplı olan bu dağlarda yaşayarak geçirirler. Zira, toprağı işleme konusunda usta değillerdir ve memleketleri, sarp dağların en az olduğu yerlerde bile oldukça engebelidir. Bu yaylalar, engebeli olmanın ötesinde, son derece taşlık, işlenmesi zor ve hiçbir mahsule uygun olmayan bir toprak yapısına sahiptir. Onlar tarım yapacak olsalar bile, ürün yetiştirmek için yeterli toprak bulamazlar. Burada, ne araziyi sulamak, ne de tahıl yetiştirmek mümkün değildir; çünkü bu bölgede düz bir arazi bulunmaz ve hatta buralarda ağaç da yetiştiği halde, bunlar meyve vermeyen ağaçlardır. Zira bu bölge bitmek bilmeyen kışın etkisiyle, uzun süre kar altında kaldığından, ilkbaharın başlangıç dönemi son derece belirsiz ve düzensizdir. Bu nedenlerden dolayı Tzaniler eski çağlarda bağımsız bir yaşam sürmüşler, ama şimdiki imparator [[I. Justinianus]]'un saltanatı sırasında, general Tzittas'ın komutasındaki bir [[Roma lejyonu|Roma ordusu]] tarafından bozguna uğratıldılar ve hepsi kısa sürede mücadeleden vazgeçerek boyun eğdiler. Böylece, tehlikeli bir özgürlüğün yerine, sıkıntısı daha az olan esareti tercih etmiş oldular. Ve onlar hemen [[Tanrı]]ya itaat ederek, Hristiyanlığı kabul ettiler. Böylece yaşam biçimlerini huzurlu bir yola sokmuş oldular ve daha sonra düşmana karşı sefere çıkıldığında, her zaman Romalıların yanında yer aldılar."<ref>A.M.Zehiroğlu s. 101;</ref></blockquote>

[[Prokopius (tarihçi)|Prokopius]], Lazların, [[Roma İmparatorluğu]]'nun doğu sınırını korumaları karşılığında yarı bağımsız krallıklarında özgür bir hayat sürdüğünü bildirmekteydi.<ref>"...Kralları öldüğü zaman, Roma imparatoru, tahta geçecek olana imparatorluğun simgelerini gönderecek ve onlar da Roma'nın sınırlarını koruyacaktı..."Prokopius, Peri ton Polemon, II. XV. 1-6; Bkz. Öztürk., 2005. s.759</ref>

Latinlerin 1204'te [[Konstantinopolis Kuşatması (1204)|Konstantinopolis'i işgal etmeleriyle]], Bizans imparatorluğu yapmış [[Komninos Hanedanı|Komnenoslar]] Trabzon'a kaçıp yeni bir devlet kurdular. [[Trabzon İmparatorluğu]] yönetiminde, Bizans yanlısı Yunanlar ile Kafkasyalıların konfederal yönetiminin desteklediği Lazlar arasında bir iktidar mücadelesi başladı. Bunun üzerine Gürcü kraliçesi [[Tamar]]'ın desteğiyle, 1204'te [[Rize]] ve çevresinde "[[Büyük Lazia Theması|Théma Grand de Lazia]]" (Büyük Laz Ülkesi Eyaleti) kuruldu.<ref>Bkz.Alexandre Toumarkine, Les Lazes én Turquie s.108, Les Editions ISIS, İstanbul, 1995.</ref>

1282'de, [[Trabzon Kuşatması (1282)|İmereti Krallığı Trabzon'u işgal etti]]. İşgal sonucunda Gürcüler Trabzon'u ele geçiremedi ama Trabzon İmparatorluğu'nun bazı bölgelerini işgal etti. Lazların yaşadığı bu bölgeler, [[İmereti Krallığı]]'na bağlandı.<ref name="Miller-30">Miller, ''Trebizond'', p. 30</ref>

=== Sonraki yıllar ===
Fatih Sultan Mehmed, 26 Ekim 1461 tarihinde Trabzon'u fethedip Osmanlı Devleti topraklarına katmıştır. Trabzon'un doğusunda 1204 yılında kurulan [[Büyük Lazia Theması]]'nın bir kısmı da Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. Osmanlı Devletine bağlanan bölge, kimi kaynaklara göre Pazar'daki [[Melyat Deresi]]'ne kadar, kimi kaynaklara göreyse Fındıklı'ya kadardır. Osmanlı Devleti hakimiyeti dışında kalan Laz toprakları ise Gürcülerin yönetiminde kalmıştır. Lazların yaşadığı toprakların bir kısmı Guria, İmereti ve Samtshe'nin arasında idi. Büyük kısmı ise [[Samtshe]]'ye bağlıydı. 1535'teki [[Murcaheti Savaşı]] ile beraber Lazların yaşadığı bölge [[Guria Prensliği]]'ne bağlanmıştır. 1547'de Osmanlılar, günümüz Gürcistan'ın güneybatısındaki [[Gonio]]'yu ele geçirir.<ref name="Vakh">{{kitap kaynağı|url=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf|soyadı=Bagrationi|ad=Vakhushti|yayıncı=Metsniereba|yıl=1976|editör=Nakashidze, N.T.|yer=Tiflis|sayfalar=133-135|dil=ru|farklıalfabebaşlık=ru:История Царства Грузинского|çeviribaşlık=History of the Kingdom of Georgia|yazarbağı=Prince Vakhushti of Kartli|erişimtarihi=6 Haziran 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140222033222/http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf|arşivtarihi=22 Şubat 2014|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{cite thesis|last=Church|first=Kenneth|title=From dynastic principality to imperial district: the incorporation of Guria into the Russian Empire to 1856|tarih=2001|publisher=University of Michigan|type=Ph.D.|pages=127–129}}</ref> I. Selim'e karşı savaşan Laz halkına komutanlık eden [[II. Kahaber|Kahaber]], birçok kez Osmanlı kuvvetlerini Lazların yaşadığı bölgede mağlup eder. Trabzon valisi I. Selim'in yeniçerilerinin savaşa dahil olmasıyla beraber savaşın gidişatı değişir ve Kahaber öldürülür. Osmanlılar Kahaber'in ölümüyle Lazların yaşadığı bölgeye girmeye muvaffak olurlar. Savaş aralıksız üç ay sürer ve Lazların erzakları tükenir. Laz askerlerin yaklaşık 3/4'ü Osmanlılarca öldürülür ve direniş kırılır. Nihayetinde Lazlar teslim olur ve Trabzon'un işgaliyle başlayan Trabzon İmparatorluğu'nun Osmanlılarca ilhakı tamamlanır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://batumicc.ge/index.php?a=content&pid=31&L=eng |başlık=batumice.ge |erişimtarihi=11 Ekim 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20131012045842/http://batumicc.ge/index.php?a=content&pid=31&L=eng |arşivtarihi=12 Ekim 2013 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>Lazların Tarihi - [[Muhammed Vanilişi]], Ali Tandilava - Etik Yayınları</ref> Gonio, 1878'te Rusya ile imzalanan Reasürans Tretesi ile Batum Rusya'ya bağlanana kadar Lazistan Sancağı'nın merkezi olur.

Lazların bazı kaynaklara göre kanlı olan asimilasyonu yaklaşık 300 yıl sürer.<ref>[http://www.pravoslavie.ru/7245.html HOLY MARTYRS OF LAZETI (17TH–18TH CENTURIES)] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190720160954/http://www.pravoslavie.ru/7245.html |tarih=20 Temmuz 2019 }} pravoslavie.ru</ref> Bu süre zarfında Lazların Gürcü ve Hristiyanlıkla olan bağlantıları sona erer. Bölgede yaşayan ve Ortodoks kalmaya devam eden azınlık, [[İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi]]ne inanmaya zorlanır.<ref name="nplg.gov.ge">[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-01000-00---off-0patriarc--00-1----0-10-0---0---0prompt-10---4-------0-1l--11-ka-50---20-about---00-3-1-00-0-0-11-1-0utfZz-8-00&a=d&cl=CL3&d=HASHda05345f254c8b87205372.6.4 ქართველთა დენაციონალიზაცია XVII-XX საუკუნეებში; ლაზეთი-თრიალეთი (ქართველთა გაბერძნება)] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190107072936/http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-01000-00---off-0patriarc--00-1----0-10-0---0---0prompt-10---4-------0-1l--11-ka-50---20-about---00-3-1-00-0-0-11-1-0utfZz-8-00&a=d&cl=CL3&d=HASHda05345f254c8b87205372.6.4|tarih=7 Ocak 2019}} [[Metropolitan bishop|Metropolitan]] of Manglisi, [[Ananias (Jafaridze)|Ananias Japaridze]], nplg.gov.ge</ref> Bir zamanlar [[Gürcü Ortodoks Kilisesi]]'ne inanan Ortodoks Lazlar, Rum Ortodoks Patrikhanesine inanmalarını takriben [[Lazların Helenleştirilmesi|Rumlaşırlar]]. İstanbul'daki Rum Kilisesi'ne inanan Lazlar zamanla Lazcayı unutur ve kimliklerini kaybederler. Helenleşen Lazlar [[Pontus Rumcası]] konuşmaya başlar.<ref>{{kitap kaynağı|başlık=Большевистский порядок в Грузии.|yazar=Марк Юнге, Бернд Бонвеч|yayıncı=АИРО-XXI|yıl=2015|isbn=978-5-91022-306-0|yer=Moskova|sayfalar=93|alıntı=There are orthodox Lazs who are under the control of the Greek patriarchate in Istanbul. They speak Greek and call themselves Greeks.}}</ref> Bununla beraber Müslümanlığa geçen Lazlar Lazca konuşmaya devam ederler. 17 yüzyılın ortalarında [[Tunus (şehir)|Tunus]]'ta valilik yapan ve "[[Dayı (unvan)|Dayı]]" unvanını taşıyan birçok kişi Laz kökenlidir: [[Muhammed Laz (dayı)|Muhammed Laz]] (1647-1653), [[Mustafa Laz (dayı)|Mustafa Laz]] (1653-1665) ve [[Ali Laz (dayı)|Ali Laz]] (1673). [[Kahire]]'de [[Lazoğlu Heykeli|heykeli]] bulunan ve 1808-1823 yılları arasında Mısır valiliği yapmış [[Lazoğlu Muhammed Bey]] de Laz kökenlidir.

Kırım yarımadasının güney kıyılarında Lazların göç ettiğine dair kanıtlar bulunmaktadır. Bu Lazlar daha sonra Türk ve Kırım Tatar toplulukları içinde asimile olmuştur.<ref>{{Web kaynağı | url = http://ethnocrimea.ru/userfiles/files/Gruziny.pdf | başlık = Народы Кавказа и Крым: Грузины | erişimtarihi =  | arşivtarihi = 8 Ekim 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201008172851/http://ethnocrimea.ru/userfiles/files/Gruziny.pdf | yayımcı = Министерство курортов и туризма Республики Крым | website = ethnocrimea.ru | yayıncı =  | soyadı =  | ad =  | arşivengelli = evet | ölüurl = hayır }}</ref> 17. yüzyıl Osmanlı gezgini [[Evliya Çelebi]] de Lazların Kırım'daki varlığından bahsetmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=http://publ.lib.ru/ARCHIVES/E/EVLIYA_Chelebi/_Evliya_Chelebi.html#0001|başlık=Книга путешествия. Крым и сопредельные области. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века)|tarih=2008|yer=Симферополь|yayıncı=Издательство «Доля», 2008|isbn=978-966-366-159-9|soyadı=Челеби Э|erişimtarihi=2 Eylül 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190107204733/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/E/EVLIYA_Chelebi/_Evliya_Chelebi.html#0001|arşivtarihi=7 Ocak 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Günümüzde birkaç Laz aile halen daha Kırım'da yaşamaktadır.<ref name="bigenc" />

Trabzon bölgesini 19. yüzyıla kadar Paşalar yönetmiş olsa da, Trabzon'a bağlı çoğu sancağı görece bağımsız Laz [[Derebeyi|derebeyler]] yönetmişti. Çoğunlukla kendi aralarında çatışmalar yaşayan Laz derebeyler, padişaha fiiliyatta bağlı değillerdi ve padişaha vergi ödemiyorlardı. Sultan [[II. Mahmud]], 1828-1829 savaşını takip eden dönemde fiiliyatta bağımsız olan Lazistan derebeylerinin gücünü azaltmaya çalıştı. Bunun sonucunda 1832'de Tahir Ağa Tuzcuoğlu önderliğinde [[Tuzcuoğlu İsyanları]] patlak verdi. Lazların destek verdiği bu isyan başlangıçta başarılıydı, ama 1834'ün baharında isyan bastırıldı.<ref name=":0">{{kaynak|soyadı=Abashidze|ad=Aslan|bölüm=The ICC statute and the ratification saga in the states of the Commonwealth of independent states|sayfalar=1105-1110|yayıncı=Brill|isbn=9789004163089|soyadı2=Trikoz|ad2=Elena|doi=10.1163/ej.9789004163089.i-1122.306|başlık=The Legal Regime of the International Criminal Court|yıl=2009}}</ref> İsyanın bastırılmasıyla beraber Laz derebeylerin gücü azaldı. Laz derebeylerin padişaha karşı çıktıkları bu süreç, 1850'lerde Osman Paşa'nın reformlarıyla bölgeye mutlak Osmanlı hakimiyeti gelene kadar devam etti.

[[Zakaria Çiçinadze]]'ye göre, Trabzon'da 1825'teki Lazların sayısı 4.000 haneydi. 900 kişi Katolik inancına mensuptu. 1820'lerde Roma'da eğitim görmüş iki Laz Katolik rahip Trabzon'daydı. Daha sonra Katolik Lazlar Konstantinopolis'e taşındı.<ref name=":1">{{Dergi kaynağı|url=http://openlibrary.ge/handle/123456789/6389|başlık=ოსმალეთის ყოფილი საქართველო და ქართველ მაჰმადიანთა ნაწილი ლაზისტანი წ. 1.|tarih=1927|soyadı=Çiçinadze|ad=Zakaria}}</ref>

[[Lazistan Sancağı]]'ndan [[Canik|Canik Sancağı]]'nın [[Samsun]], [[Bafra]] ve [[Çarşamba, Samsun|Çarşamba]] kazalarına göç eden ve tütün tarlalarında tarım işçisi olarak çalışan Lazlardan [[Lazbastı vergisi]] alınmaktaydı.

[[93 Harbi]] ile beraber Batum Ruslar tarafından ele geçirilir ve Lazistan Sancağı'nın merkezi Rize olur. 1882'de [[Batum Oblastı]]'nda yaşayan yaklaşık 40.000 Müslüman Laz, İzmit Sancağı'na bağlı Yalova, Karamürsel, İzmit, Adapazarı ve Sapanca gibi yerlere kitlesel olarak göç eder.<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı=Sarigil|ad=Zeki|başlık=Ethnic Groups at 'Critical Junctures': The Laz vs. Kurds|url=https://archive.org/details/sim_middle-eastern-studies_2012-03_48_2/page/269|dergi=Middle Eastern Studies|cilt=48|sayı=2|sayfalar=269-286|issn=0026-3206|doi=10.1080/00263206.2011.652778|yıl=2012|hdl=11693/12314|hdl-access=ücretsiz}}</ref> [[Jön Türkler|Jön Türk hareketi]]nin Lazistan Sancağı'nda yayılmasıyla beraber, [[Hopalı Faik Efendi]] önderliğinde kısa ömürlü bir özerklik hareketi başlar. Özerklik hareketi, Sultan [[II. Abdülhamid]]'in müdahalesiyle kısa sürede sona erer.<ref name="BoG">{{Kitap kaynağı|soyadı=Marc Junge, Bernd Bonwetsch|başlık=Большевистский порядок в Грузии : издание в двух томах = “Bolshevik order in Georgia” (in two volumes)|isbn=978-5-91022-304-6|cilt=2|sayfa=78-79|url=https://www.researchgate.net/publication/283636697_Bolsevistskij_poradok_v_Gruzii_Izdanie_v_dvuh_tomah_Tom_1_Bolsoj_terror_v_malenkoj_kavkazskoj_respublike_Tom_2_Dokumenty_i_statistika|yıl=2015}}</ref> 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan [[Moskova Antlaşması]] ile beraber 93 Harbi sonrası Osmanlı'ya göç etmemiş Müslüman Lazlar da Osmanlı'ya göç eder.

1910'lu yıllarda birtakım Laz cemiyetleri kuruldu. Bu cemiyetlerden [[Laz Tekamül-i Milli Cemiyeti]] ve [[Laz Talebe Cemiyeti]] Lazların kültürel özgürlüklerine kavuşmasını amaçlayan ama ayrılıkçı olmayan cemiyetlerdi.

Lazların, küçük kayıklarıyla olan denizcilik faaliyetleri, [[Türk Kurtuluş Savaşı|Kurtuluş Savaşı]] sırasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Büyük miktarda silah ve mühimmat Batum'dan Samsun'a Laz [[Taka (bot)|takalarıyla]] getirilmiştir.

1920'de, [[Zeynel Abidin Atak]], [[Esat Özoğuz]], [[İbrahim Şevki Tüzün|İbrahim Şevki Bey]], [[Mehmet Necati Memişoğlu]], [[Osman Nuri Özgen]] ve [[Ziya Hurşit|Ziya Hurşit Bey]], Lazistan milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisine katıldılar.

=== Sovyetler Birliği ===
Sovyetler Birliği'nin kurulduğu dönemde yapılan nüfus sayımlarına göre Acara ve Abhazya bölgesinde kayda değer bir Laz nüfus yaşamaktaydı. 20. yüzyılın başında Abhazya'da 9 Laz köyü olduğu kaydedilmiştir. 1880'li yıllarda bir kısmı Laz olan, çoğunluğu [[Hemşin Ermenileri]] ve [[Pontus Rumları]] olan toplum [[Lazistan]]'dan [[Abhazya]]'ya göç etmiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1742856|başlık=Kafkasya Çalışmaları - Sosyal Bilimler Dergisi|arşivtarihi=28 Mart 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240328080512/https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1742856|kısım=20. Yüzyılda ve 21. Yüzyılın Başında Abhazya'da Laz Nüfusu|tarih=Mayıs 2021|erişimtarihi=28 Mart 2024|ölüurl=}}</ref> Bu göç beraberinde [[Abhazya]]'ya tütün kültürünü de getirmiştir. Verimli toprakların yakınlarına yerleşen Lazlar, Abhazya'da yarıcılık yapmıştır. Yarıcılar, Abhazya'daki Laz nüfusunun %75'ini oluşturuyordu. Abhazya'da pasta şefliği, ağaç işçiliği ve balıkçılık gibi baba mesleğini devam ettirmeye çalışan Lazlar ise zamanla işsiz kalmıştır. Azınlık bir grup ise [[Oçamçıra (rayon)|Oçamçıra]] ve [[Gagra]]'da küçük gruplar halinde balıkçılığa devam ediyordu. [[Bolşevizm]]in Abhazya'daki Laz gençleri arasında popülerleşmesiyle beraber, Laz gençlerinden oluşan Abhaz Bolşevik lider Nestor Lakoba'ya bağlı bir gerilla timi kurulmuştur. Kiaraz adlı militarist yapının parçası olan Laz timinin temel görevi Kiaraz'a cephane sağlamaktı. 1917'den 1921'e kadar Doğu Karadeniz ve Abhazya'da aktif olan tim, Menşeviklere karşı pek çok silahlı eylem düzenlemiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.jinepsgazetesi.com/makale/abhazyada-bolsevik-lazlarin-gerilla-birligi-laz-timi-2311+&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=tr| başlık = Abhazya'da Bolşevik Lazların Gerilla Birliği: Laz Timi| yazar = İrfan Çağatay Aleksiva| tarih = 10 Şubat 2020| eser = | yayıncı = jinepsgazetesi.com| erişimtarihi = 6 Eylül 2020 | arşivurl = https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:fXXTdcTr0MMJ:https://www.jinepsgazetesi.com/makale/abhazyada-bolsevik-lazlarin-gerilla-birligi-laz-timi-2311+&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=tr| arşivtarihi = 31 Ağustos 2020}}</ref>

Lazların bölgede konuşulan Rusça, [[Abhazca]] ve Yunancayı bilmemesi ve işsizlik gibi sebeplerden dolayı 1921-1928 yılları arasındaki 4.500, 1928-1929 yıllarındaki ise 5.000 Laz Abhazya'dan Türkiye'ye dönmüştür. 1929 yılının yazında Gürcistan Komünist Partisi Vilayet Komitesinin milli azınlıklar sektörü [[İskender Chitaşi]]'yi, Türkiye'ye kitleler halinde göç eden Lazların göçünü durdurması için görevlendirmiştir. Çalışmalar kapsamında Abhazya'da 1 ve 2. sınıflara Lazca eğitim veren bir okul açılmıştır. 1938 yılı verilerine göre Abhazya'da 4000 Laz kalmıştır. Nestor Lakoba'ya suikast düzenlenmesi ve yönetime [[Lavrenti Beriya]]'nın geçmesinden sonra Lazca eğitim yapan okullar Gürcüleştirme politikası kapsamında kapatılmıştır. 1937 ve 1938'de [[İskender Chitaşi]]'nin de dahil olduğu 23 Laz [[Büyük Temizlik]] kapsamında [[Troyka]]'da yargılanmış ve idam edilmiştir.<ref>{{kitap kaynağı|başlık= Gürcistan'da Bolşevik Düzen|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= 2015|yayıncı= Москва|yer= |isbn= |sayfa= |sayfalar=|erişimtarihi= 1 Eylül 2020|url= https://drive.google.com/file/d/0ByUxk01Xtec2Q2RzeEJ2VUMxRW8/edit|arşivurl= https://web.archive.org/web/20201116090547/https://drive.google.com/file/d/0ByUxk01Xtec2Q2RzeEJ2VUMxRW8/edit|arşivtarihi= 16 Kasım 2020|ölüurl= hayır}}</ref>

== Nüfus ve coğrafi dağılım ==
[[Lazca]] konuşan [[halk]], [[Türkiye]]'nin kuzeydoğusunda, [[Karadeniz Bölgesi]]nde, [[Artvin]]'in [[Hopa]], [[Arhavi]], [[Borçka]] ilçeleri ve [[Rize (il)|Rize'nin]] [[Fındıklı]], [[Ardeşen]], [[Pazar, Rize|Pazar]], [[Çamlıhemşin]] ilçelerinde; göçmen olarak [[İkizdere]]'nin Merkeze yakın 6 köyü, Güneyce beldesi, [[Kalkandere]]'nin bazı köyleri ve [[93 Harbi]] olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından dolayı [[Batum]], [[Hopa]] ve [[Arhavi]]'den göç ederek yerleştikleri [[İspir]], [[Gölcük]], [[Yalova]], [[İzmit]], [[Osmaneli]], [[Karamürsel]], [[Sapanca, Sakarya|Sapanca]], [[Kocaali]], [[Karasu]], [[Düzce]], [[Akyazı]], [[Hendek, Sakarya|Hendek]], [[Akçakoca]], [[Gölköy, Ayancık]] [[Ünye]], [[Çanakçı]], [[Bulancak]], [[Baruthane, İlkadım|Baruthane]] {{kaynak belirt}}, [[Çarşamba, Samsun|Çarşamba]], [[Çaltı, Vezirköprü]], [[Ladik]] {{kaynak belirt}}, [[Yeralan, Kavak]], [[Havza, Samsun|Havza]] {{kaynak belirt}}, [[Bafra]], [[Dikmen]] {{kaynak belirt}} gibi yerlerde yaşamaktadırlar. [[Latince]]'de 'Lazika'; "Lazların&nbsp;ülkesi" anlamına gelmektedir. Gürcistan, [[Lazika (planlı şehir)|Lazika adında yeni bir şehir]] kuracağını açıklamıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://old.civil.ge/eng/article.php?id=24230 | başlık = Saakashvili Plans 'New Large City' on Black Sea Coast | yazar =  | tarih = 4 Aralık 2011 | eser =  | yayıncı = old.civil.ge | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180718205524/https://old.civil.ge/eng/article.php?id=24230 | arşivtarihi = 18 Temmuz 2018 | ölüurl =evet}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nytimes.com/2012/04/22/world/europe/in-georgia-plans-for-an-instant-city.html | başlık = On Black Sea Swamp, Big Plans for Instant City | yazar = Ellen Barry | tarih = 21 Nisan 2012 | eser =  | yayıncı = nytimes.com | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120421224004/https://www.nytimes.com/2012/04/22/world/europe/in-georgia-plans-for-an-instant-city.html | arşivtarihi = 21 Nisan 2012 | ölüurl =hayır}}</ref> Proje günümüzde büyük ölçüde terk edilmiştir.

[[Kafkasya]]'da [[Gürcistan]]'ın [[Acara Özerk Cumhuriyeti]]'nin [[Batum]] kentinde ve kente bağlı [[Sarp]], Gonio (Gönye), Kahaber, Thilnari gibi köylerde ve çok az da [[Ahıska]], Ureki ve [[Abhazya]]'da olmak üzere 5.000 ila 32.000<ref name="euskonews.eus">{{Web kaynağı | url = http://www.euskonews.eus/0243zbk/gaia24303es.html | başlık = Las lenguas minoritarias de Europa: datos generales | yazar =  | tarih =  | eser =  | yayıncı = euskonews.eus | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200711235214/http://www.euskonews.eus/0243zbk/gaia24303es.html | arşivtarihi = 11 Temmuz 2020 | ölüurl =evet}}</ref> arasında Laz'ın yaşadığı tahmin edilmektedir. 19. yüzyıla kadar [[Acara]] ve [[Batum]]'un çevresindeki nüfusun büyük çoğunluğunu Lazlar oluşturmaktaydı. Ancak [[93 Harbi|Osmanlı-Rus Savaşları]]'nda gerek Lazların [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]'ya yardım etmeleri, gerekse [[muhacir]]likten dolayı bölgede Laz nüfusu iyice azalmıştı. Stalin'in 1949'da Lazları topluca [[Orta Asya]] ve [[Sibirya]]'ya sürmesi [[Batum]]'da Lazların sayısını azınlık derecesine düşürmüştür.<ref>Özgün Recai, Lazlar, Chiviyazıları 18. yüzyıl başında Lazlar bölümü 2003 basımı</ref> Çeşitli Avrupa ülkeleri ve eski [[Sovyetler Birliği]] ülkelerinde ise ne kadar Laz yaşadığına dair kesin bir veri bulunmamakla beraber 5.000<ref>Birol Toplaoğlu, tanıtım albümüm:Lazeburi</ref> kadar Laz yaşadığı düşünülmektedir. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olanlar kayıtlara [[Türkler|Türk]] olarak geçmekte, Gürcistanlı Lazlar ise [[Josef Stalin|Stalin]] döneminde zorunlu tehcir gereği sürüldükleri yerlerde kayıtlara [[Gürcüler|Gürcü]] olarak geçirilmektedirler.

Lazlar, [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]lar Lazların yaşadığı bölgeye girdikten sonra süreç içinde [[İslam]] dinini benimsemişlerdir. Buna rağmen [[Ortodoks]] dininden dönmek istemeyen Lazlar, kilise ve ibadet dili de olan [[Yunanca]]yı benimseyerek Osmanlı tahrir defterlerine ya "[[Rum]]" olarak geçirildiklerinden Rumlaştılar ya da [[Lazistan]]'dan göç edip İç Gürcistan'a sığındığından dolayı Gürcüleştiler.<ref name="russ">Russian Charate Generela Grigol Gurieli and Lazs Vanilishi Mohamed and Tandilava Ali "Lazeti" 1963 Georgia sf. 78l</ref>

1810 yılında tüm [[Lazistan]] Sancağı'nın nüfusu 600.000'den fazla iken bunun 400.000'i Osmanlı'nın iskan politikaları nedeniyle farklı yerlere sürüldüler. 1900'lere gelindiğinde ancak 200.000 kadar insan otokton yerinde kaldı.<ref name="russ" />

1935 nüfus sayımında "İslâm Azınlık Dilleri" altında 72.000 kişi [[Lazca]] konuştuğunu belirtmişti. Bu da o zamanki Türkiye'nin %0,53'ünü oluşturmaktaydı. 1975 Türkiye köy sayımında Doğu Karadeniz bölgesinde yaklaşık 90.000 kişi, Batı Karadeniz bölgesinde 25.000 kişi<ref name="Andrews">Peter Alford Andrews, ''Türkiye'de Etnik Gruplar'', Ant Yayınları, İstanbul, Aralık 1992, s. 250.</ref> [[Milliyet]] gazetesinin KONDA'ya yaptırdığı ankete göre Türkiye halkının %0,28'i<ref name=milli>{{Web kaynağı |url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html |başlık=22 Mart 2007 tarihli Milliyet gazetesi |erişimtarihi=22 Haziran 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070328175459/http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html |arşivtarihi=28 Mart 2007 |ölüurl=hayır}}</ref> kendini Laz olarak tanımlamış ve 220 bin kişinin Laz olabileceği tahmin edilmiştir. Habertürk gazetesinin KONSENSUS araştırma şirketine Kasım 2009-Aralık 2011 tarihleri arasında yaptırdığı “Türkiye Gündemi, Aralık 2011-2012'ye Girerken Türkiye Görünümü” başlıklı araştırmanın sonuçlarına göre Türkiye'de Laz nüfusu 1.616.412 kişidir. Bu sonuç ile Türk, Kürt, Arap ve Çerkez nüfusundan sonra 5. sırada yer almaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.gelinkayadernegi.com/732/turkiye_de_arap_asilli_nufus_dagilimi.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=12 Nisan 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150212133017/http://www.gelinkayadernegi.com/732/turkiye_de_arap_asilli_nufus_dagilimi.html |arşivtarihi=12 Şubat 2015 |ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/cc_katilimcilari/026_turkiyedeki-cerkes-sayisi-01.htm | başlık = Türkiye'deki Çerkes sayısı | yazar = Meşfeşşü Necdet Hatam | tarih = 1 Ocak 2009 | eser =  | yayıncı = circassiancenter.com | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20101210201729/http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/cc_katilimcilari/026_turkiyedeki-cerkes-sayisi-01.htm | arşivtarihi = 10 Aralık 2010 | ölüurl =evet}}</ref>
[[Dosya:Spruner von Merz, Karl; Menke, Th. 1865. Albania, Iberia, Colchis, Armenia, Mesopotamia, Babylonia, Assyria (B).jpg|küçükresim|sağ|upright=1.41|1838'den kalma [[Milat]]'tan hemen önceki dönemi gösterir haritada [[Trabzon]]'un doğusundan [[Abhazya]]'ya değin Proto-Laz oymakları: [[Kolhis]] ya da [[Lazika]], [[Makronlar|''Makron''lar]], [[Sanniler]] ve ''Moshi''ler.]]

Lazlar, Gürcistan'da herhangi bir zorunlu göç veya asimile politikasıyla karşı karşıya kalmamıştır. Megrellerde etnik köken olarak Lazlarla aynı halktır. Ülkede Megrel nüfusun yoğun yaşadığı idari bir bölge bulunmaktadır. Bu bölge Samegrelo-Zemo Svaneti veya Megrelya-Yukarı Svanetya olarak adlandırılır.

== Dil ==
{{Ana|Lazca}}
Lazlar, konuştukları dile "Lazuri" demektedirler. Lazca, dünya dil ailesinde [[Kafkas dilleri]]nin içinde [[Gürcüce]], [[Svanca]] ve [[Megrelce]] gibi [[Güney Kafkas dilleri|Güney Kafkas Dil Grubu]]'nda yer alıp [[Zan dilleri]] bölümüne mensuptur ve [[Laz alfabesi]] ile yazılır. Bu diller arasında Lazcaya en yakın olanı [[Megrelce]]dir.

Lazcanın yakın bir zamana kadar yazı dili bulunmamaktaydı. Antik [[Kolhis]] ve [[Lazika]] krallıklarının hüküm sürdüğü dönemlerden günümüze değin zengin sözlü bir edebiyata sahiptiler; destanları, masalları ve şiirleri ancak 19. yüzyılda yazıya dökülebilmeye başlanmıştır. Lazcaya ilişkin en eski kayıtlar [[Evliya Çelebi]]'nin 'Seyahatnâmesi'nde geçen birtakım [[Megrelce]] cümleler ve sözcüklerdir.

Türkiye nüfus sayımı istatistiklerine göre, Lazca konuşan kişi sayısı 1945'te 46.987 iken, 1965'te 26.007 kişinin anadili Lazca olup 59.101 kişi de ikinci dili olarak Lazca konuşmaktaydı. [[Wolfgang Feurstein]]'e göre 1983'te 250.000,<ref name="Andrews"/> Macar etnolog Ildiko Beller Hann'a göre de 250.000 kişi Lazca konuşurdu.

Lazolog İsmail Avcı Bucaklişi ve Gürcistan Diaspora Bakanlığı ise bu sayıyı 500.000 olarak<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/6985929.asp?yazarid=12&gid=61&a=262055 | başlık = Şu Lazca isimlerin güzelliğine bakar mısınız: Şana, Tanura, Loya, İrden, Tenda, Tutaste, Gubaz , Evro, Teona | yazar = Ayşe Arman | tarih = 30 Temmuz 2007 | eser =  | yayıncı = hurriyet.com.tr | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20150924151801/http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/6985929.asp?yazarid=12&gid=61&a=262055 |arşivtarihi= 24 Eylül 2015 | ölüurl = hayır }}</ref> vermiştir. Gürcistan'da 900<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.joshuaproject.net/peopctry.php?rop3=106648&rog3=GG | başlık = Laz, Lazuri in Georgia | yazar =  | tarih =  | eser =  | yayıncı = joshuaproject.net | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20081208150822/http://www.joshuaproject.net/peopctry.php?rop3=106648&rog3=GG |arşivtarihi= 8 Aralık 2008 | ölüurl = hayır }}</ref> ila 32.000 kişi<ref name="euskonews.eus"/> Lazcayı anadilleri gibi/olarak konuşmaktadır.

2008 Şubatı'nda UNESCO "Tehlikedeki Diller Atlası"nın araştırmasına göre ise Türkiye'de 130.000 ila 150.000 kişi Lazca konuşmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkiye'de 250.000 etnik Laz yaşamakta olup bunların 150.000'i<ref>{{Web kaynağı | url = http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1101210931437 | başlık = Minorities in Turkey | yazar = Nigar Karimova ve Edward Deverell | tarih = 2001 | eser =  | yayıncı = miris.eurac.edu | erişimtarihi = 10 Temmuz 2020 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160528120231/http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1101210931437 | arşivtarihi = 28 Mayıs 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Lazca konuşmaktadır. [[Almanya]]'da ise tahminî verilere göre 1.250<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=de |başlık=www.ethnologue.com |erişimtarihi=11 Nisan 2010 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090303043232/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=DE |arşivtarihi=3 Mart 2009 |ölüurl=hayır}}</ref> kişi civarında Lazca konuşan vardır.

== Kültür ==
20. yüzyılda yaşamış Laz şair ve ressam [[Hasan Helimişi]], Lazca şiirleri ve Laz motiflerini temel alan resimleriyle tanınmaktadır. [[Muhammed Vanilişi]]'nin yazdığı ve [[Hayri Hayrioğlu]]'nun 1992'de Türkçeye çevirdiği ''Lazların Tarihi'' isimli kitap Türkiye Lazları arasında Laz kültürüne olan ilgiyi arttırmıştır. 1990'lardan beri Laz kültürünü ve Lazcayı canlandırmayı amaçlayan kültürel faaliyetler artmaya devam etmektedir.

1993 yılında [[Ogni]] dergisi yayınlanmış, 1996 yılında [[Sima Doğu Karadenizliler Hizmet Vakfı]], 2006 yılında [[Gola Kültür Sanat ve Ekoloji Derneği]], 2008 yılında Laz Kültür Derneği ve 2013 yılında [[Laz Enstitüsü]] kurulmuştur. [[Gemlik]]'in [[Şükriye, Gemlik|Şükriye]] mahallesinde kutlanan Laz kültür festivali,<ref name="russia">{{Web kaynağı | url = http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-01.pdf |farklıalfabebaşlık= ru:Национальный состав населения | çeviribaşlık = 2010 Census: Ethnic composition of the population | yayıncı = [[Russian Federal State Statistics Service]] | erişimtarihi = 31 Ocak 2015 | dil = ru | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130228040546/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-01.pdf | arşivtarihi = 28 Şubat 2013 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://lazca.org/yazarlar/kamil-aksoylu-toroci/188-laz-kulturu-hareket-93-surecnden-laz-ensttusune.html | başlık = Laz Kültürü Hareketi 93 Sürecinden Laz Enstitüsüne | yayıncı = Lazca.org | yazar = Kâmil Aksoylu | tarih = 3 Temmuz 2013 | erişimtarihi = 31 Ocak 2015 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130718144707/http://lazca.org/yazarlar/kamil-aksoylu-toroci/188-laz-kulturu-hareket-93-surecnden-laz-ensttusune.html | arşivtarihi = 18 Temmuz 2013 | ölüurl =evet}}</ref> Gürcistan'ın [[Sarpi, Gürcistan|Sarpi]] köyünde kutlanan [[Kolhoba]] ve el yapımı tahta arabaların yarıştırıldığı [[Formulaz]], Lazların kutladığı festivallerden bazılarıdır. 2013 yılında Eğitim Bakanlığı ortaokul öğrencileri için seçmeli Lazca dersi başlatmıştır.<ref>{{haber kaynağı |url=http://www.hurriyetdailynews.com/lazuri-classes-to-begin-in-secondary-schools-in-turkey.aspx?pageID=238&nid=54429 |başlık=Lazuri classes to begin in secondary schools in Turkey |ajans=Anadolou |tarih=14 Eylül 2013 |erişimtarihi=31 Ocak 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150608144757/http://www.hurriyetdailynews.com/lazuri-classes-to-begin-in-secondary-schools-in-turkey.aspx?pageID=238&nid=54429 |arşivtarihi=8 Haziran 2015 |ölüurl=hayır }}</ref> [[Barçhali|Laz güneşi]] olarak da bilinen Barçhali sembolü Lazlar arasında kullanılmaktadır. [[Sırt sepeti]], [[su değirmeni]], [[ocak zinciri|klemuri]], [[onçamure]] ve meyve toplamak için kullanılan [[mosakali]], Laz coğrafyasında yaygın olarak kullanılan araç gereçlerdendir. Ayrıca yırtıcı hayvanları yerleşim yerlerinden uzak tutmak için [[su manganası]] kullanılmaktadır.

=== Mimari ===
[[Dosya:Laz evi.jpg|küçükresim|[[Ardeşen]]'deki geleneksel Laz evi]]
Laz yapılarının ana malzemesi 19. yüzyıla kadar çoğunlukla yuvarlak ve yontulmamış keresteler olmuştur. Taş temelli olan yapılar, kereste duvarlarla kaplanırdı. Kerestelere de el oymacılığı motifleri işlenirdi. Lazlar binlerce yıldır hayvan ve bitki motifleri kerestelere işlemektedir. Üzüm çubuğu motifi de hayvan ve bitki motifleri gibi yaygındır. Duvarların üzerine ise boydan boya bir kalas uzatılır, çatı kalasın iki tarafında da inşa edilirdi. Ev inşa edildikten sonra yapılan ilk ateşli yemek önem arz etmekteydi. Ateşi yakacak kişinin baba ve annesi hayatta olan bir kız çocuğu olması uğurlu kabul edilirdi.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Dil Tarih Kültür Gelenekleriyle Lazlar|soyadı= Aksamaz|ad= Ali İhsan|yazarbağı= |yıl= 2000|yayıncı= Sorun Yayınları|yer= İstanbul|isbn= 975431098X|sayfa= 34|sayfalar=|erişimtarihi=21 Haziran 2020 |url=}}</ref>

Osmanlı döneminde [[Lazistan]] sancağındaki insanlar inşaat ustalığıyla ünlü olup sanatlarını 1917 Ekim Devrimi'ne dek çalışmak amacıyla gittikleri [[Rusya]] ve Anadolu'da icra etmekteydiler. Kesme taş veya tamamen ahşap malzemeden yapılan  geleneksel [[Laz evleri]], kışlık tahılı saklamak amacıyla kullanılan [[serender]]ler ve ahşap oyma sanatının icra edildiği yapıların ayakta kalabilmiş örneklerine bölgede hâlen rastlanmaktadır.

[[Acara]] beyi olan Aslan Beg Himsiaşvili tarafından 1886 yılında, 2 Laz kardeşe yaptırılan [[Batum]]'un günümüzdeki tek faal camisi olan [[Batum Camii|Orta Cami]] de sıra dışı ve renkli süslemeleriyle Laz mimarisini yansıtmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.geobuildltd.com/en/?action=batumi |başlık=geobuildltd.com |erişimtarihi=22 Kasım 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20091031040613/http://geobuildltd.com/en/?action=batumi |arşivtarihi=31 Ekim 2009 |ölüurl=evet}}</ref>

Yakın zamana değin gerçekleştirilen, şekil, büyüklük ve kullanım amacına göre hentskeli, [[kalati]], gudeli olarak adlandırılan sepet örme sanatı da günümüzde terk edilmek üzeredir.

=== Geleneksel kıyafetler ===
[[Dosya:Le courageux Pir-aga Moustafa-reize avec sa compagnie..jpg|küçükresim|Geleneksel kıyafetlerini giymiş Laz askerlerin yer aldığı kartpostal, Trabzon]]
Geleneksel Laz kıyafetlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında [[Bafra]]'dan [[Abhazya]]'ya kadar olan sahil şeridinde yaşayan tüm etnik gruplar tarafından giyildiği bilinmektedir. Bu kıyafetler kahverengi gevşek kollu kısa yün ceket, zıpka olarak bilinen darp paçalı ve ince koyu kahverengi pantolon, diz boyu deri çizme ve gözlerin üstünde başın tamamını kaplayan fulardan oluşuyordu. Zıpkaya Karadeniz'in sahil kesiminde ''Laz poturu'' ve ''kara don'' da denmekteydi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.lafsozluk.com/2014/09/zipka-nedir-ne-demek-anlami.html | başlık = Zıpka nedir ne demektir? Anlamı | yazar =  | tarih =  | eser =  | yayıncı = lafsozluk.com | erişimtarihi = 3 Eylül 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150329091322/https://www.lafsozluk.com/2014/09/zipka-nedir-ne-demek-anlami.html | arşivtarihi = 29 Mart 2015 | ölüurl =evet}}</ref> Kadın kıyafetleri ise Gürcistan'daki prenseslerin giydiği geniş etekli elbiseler benziyordu. Yöre kadınları prenses elbiselerinden farklı olarak erkeklerinkine benzer bir fular ve bel bölgesine bağlanmış bir eşarp giyiyorlardı. Tüfek yapmalarıyla bilinen asker Laz erkekleri, göğüslerine taktıkları kemerde tüfek, tabanca ve barutluk gibi silahlar taşıyordu. Ayrıca bellerindeki kemerde [[Laz bıçağı]] veya [[Sürmene bıçağı]]nın yanı sıra tutsakları bağlamak için kullandıkları bir ip bulunmaktaydı. Çok işlevsel olmayan Laz kıyafetleri genç ve orta yaşlı erkekler tarafından bayramlarda giyilirdi. [[I. Dünya Savaşı]] döneminde tabanca ve bıçaklarla kuşanmış Laz kıyafetleri, [[Topal Osman]] ve Türk ulusal kurtuluş hareketinin sembolü haline gelmiştir. İronik bir şekilde [[Hemşinliler|Hemşinli]] fedayilerde aynı kıyafetleri giyiyordu. Bu süreçte [[Pontus Rumları]] geleneksel Laz kıyafetlerini giymeyi bırakmış ve Avrupalılar gibi giyinmeye başlamıştır. Bununla beraber kripto Hristiyanlar geleneksel Laz kıyafetlerini giymeye devam ettiler.<ref>{{Web kaynağı | url = https://papounidis.com/pontijskie-greki/ | başlık = Понтийские Греки — книга Антона Попова | yazar =  | tarih =  | eser =  | yayıncı = papounidis.com | erişimtarihi = 3 Eylül 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160603063236/https://papounidis.com/pontijskie-greki/ | arşivtarihi = 3 Haziran 2016 | ölüurl =evet}}</ref>

=== Müzik ve halk dansları ===
{{Ana|Laz müziği}}
[[Dosya:Tulumcu.jpg|küçükresim|upright=0.86|Tulum çalan bir Laz]]

Laz müziği, Kolhis'ten günümüze değin ulaşan süreç içinde birçok kültürden ve medeniyetten etkilenerek çeşitlilik kazanmıştır. Laz müziği, temelde insan sesine dayanır. Günümüz Laz müziğini coğrafî olarak Gürcistan (Kafkasya) ve Türkiye (Doğu Karadeniz) olarak iki kısımda incelemek mümkündür.

Lazlar, [[ezgi]] için {{unicode|ǩ}}aide kelimesini kullanmaktadırlar. [[Lazca]] yazı dili gelişmemiş olduğundan Laz halk edebiyatı ürünü olan türküler sözlü ifade edilip aktarılır. Geleneksel çalgılar olan [[kemençe]] ve [[tulum (çalgı)|tulum]], Laz müziğinin icrasında -insan sesiyle beraber- temel rol oynarlar. Tulum Lazların ulusal sazıdır. Tuluma Lazcada ''guda''; [[Hopa]] ve [[Batum]] yöresinde ise ç'ip'oni denilmektedir. Kemençe de Lazlarla özdeşleşmiş bir halk çalgısıdır. Kemençeye Lazcada ''çemane''; Hopa ve Batum'da ise ç'ilili denilmektedir. Bir diğer önemli Laz halk çalgısı da [[kaval]]dır. Kavala Lazcada ''[[pilili]]'' denilmektedir.

Laz şarkıları çoğunlukla sevda konusunu işler. Bunda, Laz erkeklerinin eskiden beri ekonomik koşulların etkisi ile evlerini terk edip [[Sovyetler Birliği|Sovyet]] ülkelerine iş aramaya ya da balıkçılık yapmaya gitmelerinin etkisi büyüktür.

Laz insanın [[horon]]a olan tutkusu ve horonun arkaik biçimi en iyi şekilde bir Laz deyişi ile özetlenebilir: Tambis mo{{unicode|ǩ}}limei ixoronams (çalıya tutunup horon oynuyor). [[Hopa]] ve [[Borçka]] yörelerinde Kafkasya etkisi gözlenir. Horondaki tüm hareketler yaşamın içerisinden alınır: deniz işçiliğinde yinelenen el-kol-ayak hareketleri Laz oyunlarının figürlerine yansımıştır.

Geleneksel Laz halk danslarının yegane adı [[horon]]dur. Laz ve [[Hemşin]] horonlarının [[Trabzon]] horonlarından başlıca farkı horonlara sözlü iştirak edilmesi ve omuz silkme figürünün eksikliğidir. [[Batum]]'da ise kabarık Karadeniz figürleri ile "[[horumi]]" ve "gandagana" denilen danslar yapılır. Batum'da [[kemençe]] ve tulumun yanında, [[Akordeon|akordiyon]] ve doli de kullanılır.

=== Avcılık ===
Laz balıkçılar [[feluka#Rize-Artvin|feluka]] adını verdikleri av kayıklarını kendileri inşa etmekte, ağlarını kendileri örmekteydi. Laz balıkçılar [[sargan|zargana]], [[hamsi]]nin yanı sıra çakmaklı tüfeklerle 1970'lere dek yağı için [[Yunus (hayvan)|yunus]] avlamışlardı. Lazlar balık avında çeşitli ağlar kullanırlardı; ''sviakişi'', ''sarganişi'', ''mezgitişi'', ''otkomiluşi'', ''serpmeve'', küçük boyutlu balıklar için ''tritsaşi'', karışık cins balıklar için ''molozma'' ve sahil boyu avlanmalar için ''apladi''.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Karadeniz ansiklopedik sözlük · 2. cilt|soyadı= Öztürk|ad= Özhan|yazarbağı= |yıl= 2005|yayıncı= Heyamola Yayınları|yer= |isbn= |sayfa= 869|sayfalar=|erişimtarihi=18 Şubat 2024 |url=https://www.google.com.tr/books/edition/Karadeniz/7ENkAAAAMAAJ?hl=tr&gbpv=1&bsq=tritsa%C5%9Fi&dq=tritsa%C5%9Fi&printsec=frontcover}}</ref>

Lazlar aynı zamanda ağ kullanarak ya da [[atmaca]] evcilleştirerek kuş avlama sanatında da ustadırlar.
Nefer ya da neperi adı verilen ağlarla kuşların geçit bölgelerinde kurulan ağlarla kuş avı yapılır.

=== Mutfak ===
Laz mutfağı ağırlıklı olarak karalahana, hamsi ve süt ürünlerinden yapılan yemeklerden oluşmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=35&link=http://www.turkish-cuisine.org/osmanlidan-gunumuze-3/laz-mutfagi-35.html | başlık = Laz Mutfağı | yazar = Kamil Aksoylu | tarih =  | eser =  | yayıncı = turkish-cuisine.org | erişimtarihi = 13 Mayıs 2020 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200516140649/http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=35&link=http%3A%2F%2Fwww.turkish-cuisine.org%2Fosmanlidan-gunumuze-3%2Flaz-mutfagi-35.html |arşivtarihi= 16 Mayıs 2020 | ölüurl =evet}}</ref> Laz kültüründe fazla önem aftedilmeyen yemek saatleri, vakit kaybedilmemesi gerek zamanlar olarak görülmektedir. Yemek isimleri de yemeğin içeriği ya da yapılışı hakkında fikir veren kelimelerden meydana gelir. Yemeklerin isimlendirilmesinde ironik veya sosyolojik göndermeler ve metaforlar yoktur. Sofra kurulumu pratik ve sadedir. Çeşitli kaynaklarca "sağlıklı" bir mutfak olarak değerlendirilir. [[Karalahana]] tüketiminden kaynaklı ortaya çıkan [[guatr]] hastalığı hariç, Lazlarda beslenme alışkanlıklarından ortaya çıkan hastalıklara görece az rastlanır. Lazlarda her ekonomik sınıf benzer yemekleri tüketir. Yemeklerde tuz ve karabiber haricinde [[baharat]] ve acı kullanımına nadiren rastlanır. Yazın gelen misafirlere [[armut]] başta olmak üzere çeşitli meyvelerden oluşan meyve tabağı ikram edilir. Laz kirazı ve Laz üzümü gibi adlarla bilinen [[karayemiş]] de Lazlarca sık olarak tüketilir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://birikimdergisi.com/guncel/8846/yemekten-ziyade-konusmayi-seven-insanlar-lazlarda-mutfak-kulturu|başlık=Yemekten Ziyade Konuşmayı Seven İnsanlar: Lazlarda Mutfak Kültürü|erişimtarihi=7 Eylül 2024|tarih=16 Nisan 2018|yayıncı=birikimdergisi.com}}</ref> 2007 yılında yayımlanmış ''Laz Yemekleri ve Yemek Kültürü'' kitabında 105 farklı geleneksel Laz yemeğine yer verilmişti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.lazuri.com/tkvani_ncarepe/ozge_oztekin_lezzet_seruveni.html|başlık=Yakın Geçmişte “ Aşk Şarkısı” Tadında Yenen Bir Tatlının Zamanla Yemek Kitabına Dönüşen Lezzetli Serüveni: Paponi|erişimtarihi=8 Eylül 2024|yayıncı=lazuri.com|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240908114521/http://www.lazuri.com/tkvani_ncarepe/ozge_oztekin_lezzet_seruveni.html|arşivtarihi=8 Eylül 2024|ölüurl=hayır}}</ref> Laz mutfağını oluşturan yemeklerden bazıları:
{{Div sütunu}}
* [[Laz böreği]] 
* [[Kuymak|Muhlama]]  
* [[Minci]]
* [[Karalahana sarması]]
* [[Karalahana ezmesi]]
* [[Sebzeli hamsi]]
* [[Mısır ekmeği]]
* [[Termoni]]
* [[Hamsikoli]]
* [[Hamsili pilav]]
* [[Hamsili yumurta]]
* [[Kabak pilavı]]
* [[Mamalika]]
* [[Puçuko]]
* [[Sakızlı macun]]
{{Div sütunu bitiş}}
=== Din ===
[[Roma İmparatorluğu]] döneminde, 6 yüzyıla kadar [[Paganizm|Paganist]] olan Lazlar, [[Lazika]] kralı [[I. Gubaz]] döneminde Hristiyanlığın devlet dini ilân edilmesiyle, süreç içinde [[Ortodoks]]laştılar. Bölgenin [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] himayesine girdiği 15. yüzyılın son çeyreğinden 17. yüzyıla değin [[Hristiyanlık]]tan, [[İslam]]'a zamanla geçmişlerdir. Günümüzde Lazlar, [[Hanefilik|Hanefi]] mezhebinden Sünni Müslümandır.<ref>Prof. Anthony Bryer 1580 tarihini vermiştir. Bryer, 1966:181</ref> Buna karşın [[türbe]], [[tekke]] ve [[evliya]] gibi kişi ve yerlere Lazların yaşadığı yerlerde rastlanmaz. 1845 yılında Şeyhülislam'ın emriyle Laz hocaları, molla ve müftülerin Kuran'ı anlatmak için Lazca kullanmaları yasaklanmıştı.<ref name=":1" /> Gürcistan'ın [[Acara Özerk Cumhuriyeti|Acara]] bölgesinde yaşayan ve Hristiyanlığa dönmüş bir Laz nüfus bulunmaktadır.<ref>Roger Rosen, Jeffrey Jay Foxx (September 1991) ''The Georgian Republic'', Passport Books, Lincolnwood, IL {{ISBN|978-0-84429-677-7}}</ref> 20. yüzyılda Lazların yaşadığı bölgeye gelen diplomat ve yazar [[William Eleroy Curtis]], Lazların bazı dini sorumluklardan kaçmak için üçkağıtlar çevirmekle bilindiğini belirtmektedir. Curtis, peygamber döneminde sigara bulunmadığını gerekçe göstererek oruç sırasında sigara içmenin yasak olamayacağını söyleyerek oruçluyken sigara içen Lazlara kitabında yer vermiştir.<ref>{{kitap kaynağı|başlık= Around The Black Sea: Asia Minor, Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, the Crimea, Roumania|soyadı= Curtis|ad= William Eleroy|yazarbağı= |yıl= 1911|yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= 54|sayfalar= |erişimtarihi= 11 Mart 2024|url= https://hizliresim.com/44tenur|arşivurl= https://web.archive.org/web/20240322090212/https://hizliresim.com/44tenur|arşivtarihi= 22 Mart 2024|ölüurl= hayır}}</ref>

Laz mitolojisinde [[Didamangisa]], [[Didamangisa#Ona dida|Ona dida]], [[Didamangisa#Aneneri|Aneneri]], [[Germakoçi]] ve [[Çinka]] gibi insan görünümlü mitolojik varlıklar vardı.<ref>Bknz. Niko Berdzenişvili-Simon Canaşia, a.g.y. s.80. "Adgilis Deda"</ref>

Bazı [[Hristiyanlık]] ritüelleri de Lazlar arasında yaşamaktadır. Söz gelimi Aralık ayına [[Lazca]]da "Xrist'ana" denilmektedir. Bu da Hristos'un yani [[İsa]]'nın ayı anlamına gelmektedir. Ayrıca Ramazan ve Kurban Bayramında yaşlı kadınlar evlerine gelen çocuklara yumurta dağıtmaktaydı. [[Pazar, Rize|Pazar]]'da ölüyü tabutla gömmek de hâlâ yaşadığı iddia edilen başka bir gelenektir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.birgun.net/research_index.php?category_code=1214394141&news_code=1215300109&year=2008&month=07&day=06 |başlık=www.birgun.net |erişimtarihi=22 Kasım 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081208155017/http://www.birgun.net/research_index.php?category_code=1214394141&news_code=1215300109&year=2008&month=07&day=06 |arşivtarihi=8 Aralık 2008 |ölüurl=evet}}</ref>

== Grup kimliği ==
[[Dosya:Arkhabi.jpg|upright=0.91|küçükresim|sağ|Arhavi ilçe merkezinde Laz kadın ve erkeğini sembolize eden [[Arhavi Barış ve Dostluk Heykeli]]]]

Etnik, tarihî, dilbilimsel ve antropolitik açıdan "Laz" kelimesiyle nitelendirilen halk günümüzde anadili Lazca olan ve batıda Rize ili Pazar ilçesinde [[Melyat Deresi]]'nden, doğuda Sarpi mahallesine kadar Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Borçka ilçelerinde otoktan olarak, Sapanca, Giresun, Akçakoca, Düzce, Hendek, Yalova, Karamürsel, İzmit ve Gölcük kentlerinde 93 Harbi (1877 Osmanlı-Rus savaşı) muhacirleri ve Batum civarında olarak yaşayan bir halk topluluğudur.

Bunun yanı sıra kullandığı dil [[Türkçe ağızları|Karadeniz Türkçesi]] olan Doğu Trabzon ve Batı Rize'de yaşayan halk topluluğu da kendini "Laz" olarak addetmektedir. Ancak bunlar yöresel Türkçe üzerine yapılan araştırmalarda Laz dilinin dolayısıyla Kafkas gırtlağının Türkçe konuşulan Batı Rize ve Trabzon'u, hatta daha da batısını etkilediğini göstermiştir.<ref>Brendemoen 1990 b: 56-58</ref> 17. yüzyıldan sonra İslamla Türkleşen Lazlar da dillerini unutmalarına karşın "Laz" kimliğine sahip çıkmışlardı. Bu da Lazca bilen Lazlarla onların karıştırılmasına yol açmıştır.<ref>[http://www.e-bogazici.com/pinfo.asp?pid=224 Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461 - 1583] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080222063342/http://www.e-bogazici.com/pinfo.asp?pid=224|tarih=22 Şubat 2008}} ISBN 975-518-116-4</ref>

Batı Rize ve Trabzon Lazlardan etkinlendiği gibi bölgedeki Müslüman [[Pontus Rumları]] da bu kimliği kullanarak Karadeniz'de varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ayrıca [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]] ile 1923 ve 1924 yılları arasında [[Yunanistan]]'a göç eden [[Pontus Rumları]]na yerel halk giyiniş, kültür ve lehçe farkından dolayı Laz (Λαζοί) demiştir.<ref>Meeker, 1971. s. 322</ref>

== Genetik ==
=== Otozomal DNA ===
Günümüzde Kafkasya'da yaşayan halkların genetik yapılarının oluşumunu inceleyen 2021 tarihli bir araştırmada [[Arhavi]]li Lazların genetik yapısı da incelendi. Arhavili 13, toplamda ise 77 Kafkasyalı örneğin incelendiği araştırmaya göre, Arhavili Lazlar %57.4 Kafkas yerlisi (MÖ 3700-1700), %41 Anadolu yerlisi (MÖ 2000-1500), %0.6 WSH (MÖ 3300-2600) ve %1.2 Zagroslu (MÖ 1200-830) olarak modellenebilmektedir. Bu araştırmaya göre Arhavili Lazlara genetik olarak en yakın halklar yakından uzağa doğru sırasıyla [[Gürcistan Lazları]], [[Hemşinliler]], [[Ahıska Türkleri]], [[Kaheti]]li [[Gürcüler]], [[Acaralılar]], [[Karadeniz Rumları]], [[Kartli]]li Gürcüler, [[Trabzon]]lu Türkler, [[İmereti]]li Gürcüler, [[Megreller]] ve [[Udinler]]dir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nature.com/articles/s41598-021-97519-6.pdf?proof=tr | başlık = Landscape genetics and the genetic legacy of Upper Paleolithic and Mesolithic hunter‑gatherers in the modern Caucasus | yazar = AlexanderGavashelishvili, AlexeyYanchukov, DavidTarkhnishvili, Marine Murtskhvaladze, Irakli Akhvlediani, Ceren Kazancı | tarih = 2021 | eser =  | yayıncı = nature.com | erişimtarihi = 25 Eylül 2021 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210925070002/https://www.nature.com/articles/s41598-021-97519-6.pdf?proof=tr | arşivtarihi = 25 Eylül 2021}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://www.hizliresim.com/jha6q7p |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=20 Mayıs 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20211002052823/https://www.hizliresim.com/jha6q7p |arşivtarihi=2 Ekim 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://www.hizliresim.com/kkciwio |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=20 Mayıs 2022 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20220419205801/https://www.hizliresim.com/kkciwio |arşivtarihi=19 Nisan 2022 |ölüurl=hayır }}</ref>

=== Y-DNA ===
[[Dosya:Laz Y-DNA samples.png|küçükresim|Sadece Türkiye'deki etnik Lazların yer aldığı 64 farklı aileden erkeğin Y-DNA istatistiklerinin pasta grafiği, Mart 2024 verilerine göre]]
[[Bilkent Üniversitesi]] ve [[Koç Üniversitesi]]'nin ortaklaşa yürüttüğü ve [[Türkiye]]'nin genetik yapısını incelemeyi amaçlayan 2021 tarihli bir araştırmada etnik ayrım yapılmaksızın Türkiye'nin genetik yapısı incelendi. Otozomal DNA'larından Doğu Karadenizli ([[Çepniler|Çepni]] değil) olduğu anlaşılan 21 örneğin Y-DNA dağılımı şu şekildedir:<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.pnas.org/content/118/36/e2026076118 | başlık = The genetic structure of the Turkish population reveals high levels of variation and admixture | yazar =  | tarih =  | eser =  | yayıncı = pnas.org | erişimtarihi = 25 Eylül 2021 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210824152958/https://www.pnas.org/content/118/36/e2026076118 | arşivtarihi = 24 Ağustos 2021}}</ref>

* %24 [[Haplogrup L-M20 (Y-DNA)|Haplogrup L]]
* %24 [[Haplogrup J-M172 (Y-DNA)|Haplogrup J2]]
* %19 [[Haplogrup G (Y-DNA)|Haplogrup G2]]
* %9 [[Haplogrup G (Y-DNA)|Haplogrup G1]]
* %9 [[Haplogrup E-M215 (Y-DNA)|Haplogrup E1b]]
* %5 [[Haplogrup T-M184 (Y-DNA)|Haplogrup T]]
* %5 [[Haplogrup R1a (Y-DNA)|Haplogrup R1a]]
* %5 [[Haplogrup R1b (Y-DNA)|Haplogrup R1b]]

== Kaynakça ==
{{Commons kategori|Laz people}}
{{Vikisözlük|Laz}}
*Adem Işık, ''Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi'', [[Türk Tarih Kurumu]], Ankara, 2001.
{{Kaynakça|2}}

== Dış bağlantılar ==
* [https://www.google.com/maps/d/embed?mid=1J-rmPCtikYqymSsPAWAxKevrAHU Lazların yerleşim yerleri haritası]
* [https://lazca.org/video/1428-ne-kadar-laz-var-ne-kadar-lazca-konusan-insan-var-lazlarin-sayisi.html Lazca.org'un Doğu Karadeniz'de yaşayan etnik Lazların sayısı ile ilgili tahminlerini açıkladıkları video] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210118070941/https://lazca.org/video/1428-ne-kadar-laz-var-ne-kadar-lazca-konusan-insan-var-lazlarin-sayisi.html |tarih=18 Ocak 2021 }}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Lazlar| ]]
[[Kategori:Türkiye'deki etnik gruplar]]