Kullanıcı:Meraklı bir zat/deneme tahtası

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Nispet eki veya Nisbet eki, isimlere eklenerek kelimeye " ....'ya ait ", " ....'dan olan ", "....'lı" veya " .... ile alakalı/ilişkin " manalarını katıp sıfat yapar. Nispet (ﻧﺴﺒﺖ) kelimesi "ilgi, bağ; orantılı olma" anlamına gelir.[1][2]

Türkçede nispet eki ile yapılan bir sürü ek mevcuttur. Mevzuubahis bu ekleri iki kategoride tasnif edebiliriz. Lakin kimi durumlarda ek ile kelime kaynaşıp tek başına bir kök olarak algılanır(Matematik, Mimik, Mavi). Bunlar:

  • Günümüz Türkçesinde kullanılan ve üretken olan, Türkçe bilenler tarafından gövde ve eki ayırt edilebilen(mesela: ilmî = ilim +î, anatomik = anatomi +ik, sorunsal = sorun +sal gibi)
  • Günümüz Türkçesine sair dillerden nispetli şekilde geçen ve mana itibariyle nispet ekinin bazan izinin olduğu ve gövde ve eki ayırt etmenin güç olan(mesela: matematik = mathema (bilgi) +ik, seramik = kéramos (çömlek) +ik, grafit = grapho (yazmak) +it)

Günümüz Türkçesinde nispetli kelimeler(ism-i mensup) yapan muhtelif ekler mevcuttur. Bunlar:

  • Arapça, Farsça ve bazan da Türkçe kelimelere eklenen '+î(yâ-yı nispet)' ekidir. Dilimize ve Farsçaya Arapçadan geçmiştir.[3]
  • Latince kökenli kelimelerde bulunan '+al°' eki.[4] Dilimize Fransızcadan gelmiştir. Eğer ekin eklendiği gövde veya kök içinde "L" harfi mevcutsa ek +ari° şekline girer(lineer, solar, militer, vokabüler; fakat lokal). Fakat gövde veya kökdeki "L"den sonra "R" var ise +ari° değil +al° ekini alır (plüral, lateral, lakrimal, liberal).[1][2][5][6]
  • Yunancadan Latinceye ve oradan Fransızcaya geçip Fransızcadan da dilimize geçen (+ites(fem.+itis) > +ita > +ite) '+ite' eki olup telaffuza uygun olarak +it şeklinde dilimize geçmiştir.[7] Bilhassa mineral ve cevher adl(andezit, dolomit, grafit, linyit) yaparken kullanılmıştır. Mahallî veya etnisite adı yapımında da kullanılan bu ekin bu fonksiyonu dilimize yerleşmemiştir.[3][8]
  • Tıp Latincesinden dilimize geçen, hastalık adı (bilhassa iltihaplı hastalık adı) yapmakta kullanılan +itis ekidir(menenjit, nefrit, farenjit, filibit).[9] Ek, Yunanca +ites ekinin feminen hali olan +itis şeklinden gelir. Dilimize Fransızcadan girip Fransız telaffuzuna uygun şekilde '+it' halini almıştır.[4][10]
  • Bilhassa Yunanca, Latince ve hatta bazan bu iki dilin haricindeki köklere de getirilebilen (sosyetik, gotik) aktif bir ek olan '+ik°/ic°' eki.[11][12] Dilimize Fransızcadan gelmiştir. (+ik° ve +al° eklerinin birleşmesi ile oluşan +ikal (tropikal,topikal, klerikal) biçimi bu başlık altında tamik edilecek.)
  • Türkçe bir ek olan[13] ve Dil Devrimi ile dilimize giren '+sel/sal' eki. Bu ek diğer eklerin yerine(tarihsel, hukuksal) kimi zaman geçebilir. Kimi durumda ise isimlerin yanı sıra fiilere(görsel,işitsel) de eklenebilir[14][15]. Kimi durumda da '+al°' ekinin tesiri ile '+al' haline de gelir (ulusal, doğal, sanal)[16][17]. İşlek olan bu ek üzerine Dil Devrimi sırasında büyük tartışmalar yapılmıştır.[3]
  • Farsçadan Türkçeye 14.yy'da geçen[18] '+ki' ekidir ki yalnız zaman ve yer kavramını veren adların sonuna doğrudan doğruya katılır ve katıldığı adı ilgi sıfatı (ism-i mensup) yapar (dünki, sabahki).[19][20]

Söz konusu bu beş ekle ism-i mensup yapılır. Teferruatlı olarak alttaki başlıklarda anlatılmıştır.

+î(yâ-yi nispet)[değiştir | kaynağı değiştir]

i[21][22]

Kıyasî(kurala göre yapılmış) olarak meydana getirilen (kelimenin sonuna şeddeli bir ye(ىّ) ve tenvin eklemek suretiyle (yani -iyyün şeklinde bir ekle)) bu sıfatlar, vasfın konuya herhangi bir yönden nisbet edilmiş olduğunu gösterirler. Osmanlıcada tenvin ve şedde kaldırılır, ye uzun i (î) olarak okunur[22]. Mesela:

•فكرى fikrî(Arapça:fikriyyun) •lisanî •ilmî •beşerî

Eğer kelimenin sonunda zait olan harflerden biri varsa(ه،ة/ت) o harf atılır ve ardından nispet eki eklenir.[3][21] Mesela:

•Ticaret->Ticarî •Millet->Millî •Zaruret->Zarurî •Tecrübe->Tecrübî •Madde->Maddî

Eğer kelimenin sonunda

+al[değiştir | kaynağı değiştir]

Latince +al° ekinin Eski Fransızcaya, oradan Fransızcaya ve bu yolla Türkçe geçen bir ektir. Daha sonraları İngilizce yoluyla da bu eke sahip kelimeler alınacaktır.

Fransızca uyarlamalarda çoğu zaman +el biçimini alır. İngilizcede daima +al kullanılır (Fransızca formel, criminel, naturel; İngilizce formal, criminal, natural)[4]

• Final [Fransızca - final "son, nihai" << Geç Latince - finalis " nihai, nihayete ait/nihayetle alakalı " == fînis "son, sınır, hudut"[23] + al°][24][25]

• Dijital [Fransızca ve İngilizce -

+ik[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunanca orijinli izafet sıfat yapan bir ektir. Klasik dönem Latincesinde +ic° şeklinde benimsenmiş ve üretken olmuştur.[12] Fransızca +ique, İngilizce +ic ve Almanca +isch biçimlerinde halen üretkendir.

Dişil şekli olan +ikē ve nötr çoğul şekli olan +ika biçimleri soyut etkinlik ve meslek adları üretirler (mathēmatikē, physikē/physika, dialektikē, mousikē). Fransızca +ique, İngilizce +ics (mathematics, physics, dialectics, fakat music), Almanca +ik biçimleri kullanılır.[12][5]

Mevzuubahis ek; +icus(maskülen), +ica(feminen), +icum(nötr) şeklinde Latincede benimsenmiş ve sıklıkla kullanılmıştır (classicus, fanaticus, rusticus). [12]

+ic ve +al [6]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "nispet". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-09-29. 
  2. ^ "Kubbealti Lugati - nispet kelimesi anlamı, nispet nedir?". lugatim.com. Erişim tarihi: 2023-09-29. 
  3. ^ a b c Doğan, Enfel (2012-07-31). "TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE NİSPET EKİNİ KARŞILAMA YOLLARI". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 30: 189–207. ISSN 1015-2091. 
  4. ^ a b "al°". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-09-30. 
  5. ^ "-ar | Meaning of suffix -ar by etymonline". www.etymonline.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-10-12. 
  6. ^ "ari°". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-10-12. 
  7. ^ "ite". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-11-22. 
  8. ^ "-ite | Meaning of suffix -ite by etymonline". www.etymonline.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-11-22. 
  9. ^ "itis". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-11-22. 
  10. ^ "-itis | Meaning of suffix -itis by etymonline". www.etymonline.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-11-11. 
  11. ^ "ic°". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-09-30. 
  12. ^ a b c d "ik°". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-09-30. 
  13. ^ İlhan Ayverdi Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 
  14. ^ İlhan Ayverdi Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 
  15. ^ İlhan Ayverdi Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 
  16. ^ Yeşi̇löz, Turgut (2022-04-21). "Türkiye Türkçesinde {+Sal} Biçim Birimi ve "Sal" Adı". Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi. 4 (8): 241–255. doi:10.47994/usbad.1032582. ISSN 2687-2641. 
  17. ^ İlhan Ayverdi Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 
  18. ^ "ki". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-09-30. 
  19. ^ Jean Deny Türk Dil Bilgisi Kabalcı Yayınları. 
  20. ^ Baydar, Arzu Sema ERTANE; Baydar, Turgut (2006-01-01). "+ki Eki Üzerine". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 52 (2004/2): 31–48. ISSN 0564-5050. 
  21. ^ a b Ergin, Muharrem, (Ed.) (2012). Osmanlıca dersleri. 42. basım. İstanbul: Boğaziçi yayınları. ISBN 978-975-451-053-9. 
  22. ^ a b Timurtaş, Faruk Kadri; Timurtaş, Faruk Kadri (2003). Osmanlı Türkçesine grameri: eski yazı ve imlâ, Arapça, Farsça, Eski Anadolu Türkçesi. 10. baskı. Istanbul: Alfa. ISBN 978-975-7368-71-7. 
  23. ^ "ONLINE LATIN DICTIONARY - Latin - English". www.online-latin-dictionary.com. Erişim tarihi: 2023-10-04. 
  24. ^ "final". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 2023-10-04. 
  25. ^ "final | Etymology, origin and meaning of final by etymonline". www.etymonline.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-10-04. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kullanıcı:Meraklı_bir_zat/deneme_tahtası&oldid=30595453" sayfasından alınmıştır