Kapadokya takvimi
Kapadokya takvimi, Pers Zerdüşt takviminden türetilen bir güneş takvimidir. Adını, günümüz Türkiye'sindeki tarihi bölge olan Kapadokya'dan almıştır. Her biri 30 günlük 12 ay ve beş epagomenal güne sahip olan takvim, Kapadokya'nın Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun bir parçası olduğu MÖ 550 ile 330 yılları arasında ortaya çıkmıştır. Kapadokya takvimi, Zerdüşt takvimiyle aynı olup yapısında Avestaca adlar ile ayların sıralaması yer almaktadır. Bölgedeki İran kültürel etkisini yansıtan takvimin mevcut kanıtları, Yunan gök bilimcilerin hesapları aracılığıyla Geç Antik Çağ'a kadar uzanmakta ve o zamana kadar zaten Jülyen takvimine uyarlanmıştır.
İçeriği[değiştir | kaynağı değiştir]
Kapadokya takvimi, günümüz Türkiye'sinde tarihi bir bölge olan Kapadokya'nın Ahameniş İmparatorluğu'nun bir eyaleti (satraplığı) olduğu bir zamanda tasarlanmıştır.[1] Takvim, kullanıldığı bölgenin adıyla anılır; kesin başlangıç tarihi konusunda fikir birliği yoktur. Tarihçi Josef Marquart'a göre takvim MÖ 490'da başlarken Filolog Jacques Duchesne-Guillemin'e göre MÖ 490 ile 480 arasında başlamıştır.[1] 360 günü 12 aya bölen ve bunu beş epagomenal gün takip eden bir güneş takvimidir.[2][3]
Takvim aslında Zerdüşt takviminin bir taklididir.[4] Persler o dönemde Kapadokya'da baskın siyasi grup olduğu için bölgenin ana takvimi haline gelmiş ve Kapadokya Krallığı'nda bu şekilde varlığını sürdürmüştür.[5] Zamanın geçişi ve yerel lehçe farklılıkları, küçük imla farklılıklarına yol açsa da Kapadokya takvimindeki ayların adları Zerdüşt (Avestaca) takvimindeki ayların adlarıyla hemen hemen aynıdır.[5] Kapadokya'daki Persler, Batı İran dilini konuştukları için Kapadokça ay adları bazı yönlerden Avestaca yazımından ziyade Orta Farsça (Pehlevi dili) yazımına dilsel olarak daha yakındır.[5] Kapadokça formları ise daha arkaiktir ve bu açıdan Avestaca formlarına daha yakındır.[5]
Kapadokya takvimi, Kapadokya üzerindeki uzun süreli İran kültürel ve dini etkilerinin kanıtıdır.[6] İranolog Mary Boyce'a göre Kapadokya takvimi; Orta Pers, Part, Soğd, Harezm, Baktriya ve Eski Ermeni takvimleriyle birlikte, Perslerin erken Ahameniş döneminde "tüm Zerdüşt tebaaları için kabul edilen zaman hesaplama araçlarını" oluşturmak için ortaya çıkardıkları Ahameniş devlet takviminden türetilmiştir.[6] Zamanla, yerel dil değişiklikleri farklı yerel sürümlerle sonuçlanmıştır.[7] Bunun dışında, bu takvimler hemen hemen aynıdır.[7] Kapadokya takvimi, Geç Antik Çağ'ın Yunan gök bilimcilerinin metinleri aracılığıyla varlığını sürdürmüş ve yine de MS 4. yüzyıla kadar bilinmiştir.[8]
Ay adları[değiştir | kaynağı değiştir]
| Aylar[9] | Kapadokça | Genç Avestaca | Erken Orta Farsça | Orta Farsça (Pehlevi) | Yeni Farsça |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | [Ar]artana[a] | Fravašinąm | Fravartīn | Frawardīn | Farvardīn |
| 2 | Artegeste (Artēye<s>tē) | Ašahe vahištahe | Artvahišt | Ardwahišt | Ordībehešt |
| 3 | Aratata | Haurvatātō | Harvatāt | Xordā̌d | Hordad |
| 4 | Teiri (Teirei) | Tištryahe | Tīr | Tīr | Tīr |
| 5 | Amartata | Amərətātō | Amurtāt | Amurdā̌d | Mordād |
| 6 | Sathriore (Xathriorē) | Khšathrahe vairyehe | Šahrevar | Šahrewar | Šahrīvar |
| 7 | Mithre (Mithpē) | Mithrahe | Mihr | Mihr | Mehr |
| 8 | *Apomenapa | Āpa̧m | Āpān | Ābān | Ābān |
| 9 | Athra | Āthrō | Atur | Ādur | Āḏar |
| 10 | Dathusa (Dathousa) | Dathušō | Dadv | Day | Dai |
| 11 | Osmana[b] | Vaŋhə̄uš manaŋhō | Vahuman | Wahman | Behman |
| 12 | Sondara (Sondara<mat?>) | Spəntayå ārmatōiš | Spendārmat | Spandarmad | İsfand |
Boyce ve Tarihçi Frantz Grenet'ye göre, "takvimler arasındaki yazışmaların ana hatlarındaki kesinlik", Zerdüştlerin Kapadokya'da benimsedikleri kullanımların "büyük ölçüde tek tip" olduğunu göstermektedir.[12] İkili, tek farklılığın birçok Zerdüşt topluluğunda yaygın olduğu bildirilen bir değişiklik olan Avestacadaki Tiştriya'nın yerine Teiri'nin (Teirei) kullanıldığını ve Apąm'dan ("sular") ziyade Apąm Napāt'a ("suların oğlu") "sekiz ayın adandığı"nı ve burada Varuna kullanıldığını belirtmiştir.[12] Boyce ile Grenet, bu "ay adanmasının" görünüşe göre Kapadokya takvimine özgü olduğunu yazmıştır. Buna göre Kapadokya'daki Zerdüştler arasında Anahita'nın Varuna'ya yükseltilmesi konusunda anlaşmazlığa düşmüş olabilir.[12] Boyce ile Grenet, bu olgunun güçlü Pers dini etkileriyle bilinen bir bölgede Ahamenişler tarafından yaratılan güçlü yönetim altında bile, yerel Pers rahiplerinin görünüşte küçük bir rahip özerkliğine sahip olduğunu gösterdiğini eklemiştir.[13]
Jülyen takvimine uyarlama[değiştir | kaynağı değiştir]
Kapadokya takvimi, Ahameniş döneminde ortaya çıkmış olsa da mevcut kanıtlar yalnızca Jülyen takvimine uyarlanmış olduğu Geç Antik Çağ'a kadar uzanmaktadır.[14] Tarihçi Sacha Stern, Kapadokya takviminin MÖ 44'teki Jülyen takvimine uyarlanmış olabileceğini belirtmiştir.[15] It was probably the first calendar in the Roman East to become "Julianized",[c] Muhtemelen, Mısır takviminden bile önce, Doğu Roma'da "Jülyenize" hale gelen ilk takvimdir.[16] Bununla birlikte, Roma döneminde takvimin "Jülyenizasyon"undan sonra bile, Kapadokya Yeni Yılı tarihi hâlâ "başlangıçta bir Pers Zerdüşt takvimine yaklaşık olarak uyumluydu" ve yapısı yine de 12 aylık 30 günlük orijinal Pers takvimine ve ardından beş epagomenal güne dayanmaktadır.[17]
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Aşavanların fravaşileri" ile ilgili Kapadokça terim yani Fravašinąm (Genç Avestaca), Fravartīn (Erken Orta Farsça), Frawardīn (Orta Farsça, Pehlevi) ve Farvardīn (Yeni Farsça)[10]
- ^ Vohu Manah'ın Kapadokça tercümesi yani Vaŋhə̄uš manaŋhō (Genç Avestaca), Vahuman (Erken Orta Farsça), Wahman (Orta Farsça, Pehlevi) ve Behman (Yeni Farsça)[11]
- ^ Kapadokya takvimi için bu, Jülyen artık yıllarında fazladan bir epagomenal günün eklenmesini içeriyordu.[16]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Boyce 2009; de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269; Skjærvø 2018, s. 594
- ^ Stern 2012, ss. 181-182, 269; de Jong 1997, s. 144; Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677.
- ^ Panaino, Antonio; Abdollahy, Reza; Balland, Daniel (30 Ağustos 2020). "CALENDARS". Encyclopaedia Iranica Online (İngilizce). Brill. 8 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022.
- ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269.
- ^ a b c d Boyce & Grenet 1991, s. 279.
- ^ a b de Jong 1997, s. 144.
- ^ a b Boyce 2009.
- ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; Boyce & Grenet 1991, s. 279; de Jong 1997, s. 144.
- ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; Boyce & Grenet 1991, ss. 279-280.
- ^ Rose 2011, s. 36.
- ^ de Jong 1997, s. 266.
- ^ a b c Boyce & Grenet 1991, s. 280.
- ^ Boyce & Grenet 1991, ss. 280-281; Weiskopf 1990, ss. 780–786; Boyce 2001, s. 85.
- ^ de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269-271.
- ^ Stern 2012, ss. 181-182, 269-271.
- ^ a b Stern 2012, s. 269.
- ^ Stern 2012, s. 182.
Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Boyce, Mary; Grenet, Frantz (1991). Beck, Roger (Ed.). A History of Zoroastrianism, Zoroastrianism under Macedonian and Roman Rule. Brill. ISBN 978-9004293915.
- Boyce, Mary (2001). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Psychology Press. ISBN 978-0415239028.
- Boyce, Mary (2009). "NOWRUZ i. In the Pre-Islamic Period". Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- de Jong, Albert (1997). Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature. Brill. ISBN 978-9004108448.
- Panaino, Antonio; Abdollahy, Reza; Balland, Daniel. "6-7". CALENDARS. 4. ss. 658-677. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2022.
- Skjærvø, Prods Oktor (2018). "festivals and calendars, Persian and Zoroastrian". Nicholson, Oliver (Ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.
- Rose, Jenny (2011). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. ISBN 978-0857719713.
- Stern, Sacha (2012). Calendars in Antiquity: Empires, States, and Societies. Oxford University Press. ISBN 978-0199589449.
- Weiskopf, Michael. "7-8". CAPPADOCIA. 4. ss. 780-786. 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2022.