Dom (yerbilim)
Dom, geniş ölçekte yer kabuğu yaylanmaları ve oynamaları sonucu bir bölgenin kubbeye benzer şekilde kabarması, kubbeleşme.[1] iç basınçlar sonucu yeryüzünde oluşan kubbemsi yapılara denir.[2] Dom, geniş anlamda tabakaların duruşu değişmeden epirojenik hareketler ile kubbeleşmesi ile oluşur.[3]
Dom tipleri[3][değiştir | kaynağı değiştir]
- Antiklinal (kıvrım) domu: Kıvrımlı yapılarda antiklinal şeklinde meydana gelmiş domlardır. Genellikle eliptiktir. Hacertun Dağı (Diyarbakır-Hazro[4]) örnektir.
- Plütonik dom: Mağmanın yer kabuğuna doğru sokulması ve soğuması ile merkezinde derinlik kayaçları (plütonik) oluşan domlardır.
- Lakolit domları: Mağmanınyer kabuğuna ince bir tabaka halinde sokulması ve soğumasıyla oluşan lakoliti ile alakalı domdur.
- Kriptovolkanik dom: Derinden gelen magmatik gazların üzerindeki tabakaları kubbeleştirmesi ile oluşur. Çevresinin tam daire olması, hiçbir volkanik kayacın bulunmaması, üzerlerinde çatlak (diaklaz) ve fay kırıkları bulunması ile ayrılırlar. Bu domların merkezindeki kayalar dirençli ise bir tümsek oluşurken, zayıf kayaçların bulunması durumunda kratere benzer bir çukurluğun oluşmasına neden olur. Çapları 3–5 km olabilir.
- Tuz domu: Çekirdeği kaya tuzundan oluşan antiklinal yapılı domdur. Kaya tuzunu bazen kalker, jips, dolamit veya anidrit blokları kuşatır. Bu tabakaları bir şırınga gibi keserek yükselmiş gibidir. Kesilen tabakalar diapir şekilli kıvrımlar oluşturur. Çevrelerinde kolay belirlenirler, tek başlarına kubbemsi tepeler oluştururlar. Fazlaca aşınsalar bile Drenaj sistemi, halka tipli veya radyaldir. Üzerinde tuzcul bitkiler (halofitler) yetişir. Bazen çevresini bir göl kaplar. Domun aşınmasıyla göl merkeze doğru ilerler.
Domların şekilsel değişimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Eski büyük domların hemen hepsi derin biçimde yarılmıştır. Tuz domları ve lakolitik domlar ile buzul devrinde oluşmuş domlar henüz yarılmamıştır. Domlar üzerinde ilk radyal drenaj tipi oluşur. Dom üzerinde bir ‘’yarma vadi’’ bulunursa bu durum görülmez. Domun gelişiminde ilginç bir durum da ‘’relief terselmesi’’dir. Dom bir tepe iken, merkezindeki kayaç daha zayıfsa hızla aşınarak bir depresyona (çukura) dönebilir. Hacertun Dağı buna örnektir. Radyal drenajlı akarsuların doma gömülmesi ile kolay aşınan tabakalarda sübsekantalar oluşur. Zamanla halka şekilli sübsekant drenaja döner ve ilksel radyal drenajlı akarsuları kaparlar. Dom üzerinde eski boğazların yanında yeni boğazlar oluşur. Drenaj zamanla halkalı-kafesli yapıya döner. Akarsular yapıya uymaları sonucu sert tabakalar sübsekant sırtlara, dirençsiz tabakalar sübsekant depresyon veya vadilere dönüşür. Alandaki sırtlar tabaka eğimine bağlı olarak homoklinal sırt, hogbeg veya kuesta halini alır. Sırt yükseltileri zamanla çevreden merkeze doğru kayar, zamanla dom tamamen aşındırılır ve düzleşir.
Dom örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]
İngiltere’de Weald bölgesi, Fransa’da Boulonnais domları dünyanın en bilinen domlarıdır.[5] ABD’de Utah Upheaval Dome, Güney Afrika’da Vredefort Dome, Kazakistan Karatau fay hattında, Tibet’te Mabja Dome, Moritonya'da Richat yapısı diğer örneklerdir.
Türkiye; Çankırı, Hacertun Dağı, Mercimekkale domu (Muş),[6] Karacadağ-Hasan Dağı çevresi lav domları (Gölören-Gözbeği Tepe, kızılgedik-Kızıltepe, Belkaya-İğre dağı, Karacaören-Asmadağı Tepe), Acıgöl-Melendiz Dağı domları (Korudağ, Karevne, Kaleci, Güneydağ, Göllüdağ domu, Nenezi Domu, Keçikıran).[7]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ İZBIRAK, Reşat (1992). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 217. ISBN 975-11-0665-6.
- ^ AKKUŞ, Prof. Dr. Akif (1995). Jeomorfolojiye Giriş. Konya: Öz eğitim. s. 100. ISBN 975-8004-01-8.
- ^ a b ERİNÇ, Prof. Dr. Sırrı (1996). Jeomorfoloji I (4. bas.). İstanbul: ÖZEĞİTİM. ss. 627, 628. ISBN 975-8004-21-2.
- ^ LEBKÜCHNER, Richard F. "GÜNEYDOĞU ANADOLU'DAKİ HAZRO ANTİKLİNALİNİN PALEOZOYİK ÇEKİRDEĞİ HAKKINDA EK BİLGİLER". dergipark.org.tr. 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2019.
- ^ SÜR, Prof. Dr. Özdoğan (1986). Strüktüral Jeomorfoloji (2 bas.). Ankara: Dii Tarih Coğrafya Fakültesi Basımevi. s. 48.
- ^ Dölek, İskender; Şaroğlu, Fuat. "MUŞ İLİ VE YAKIN ÇEVRESİNDE JEOTURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLEBİLECEK JEOSİTLER". Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2019.
- ^ Kopar, İbrahim ve diğ. "Kapadokya Volkanik Provensi'ndeki volkan rölyefinin antropojenik degradasyonu üzerine bir analiz". Türk Coğrafya Dergisi. 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2019.