Heşt Behişt

Heşt Bihişt, İdris-i Bitlisi tarafından II. Bayezid’in isteği üzerine yazılan ve Osmanlı Devleti’nin II. Bayezid dahil sekiz padişah dönemini anlatan Farsça tarihi kitabıdır.

Eser, ilk sekiz padişah dönemini içine aldığı için Farsça’da “Sekiz Cennet” anlamına gelen “Heşt Bihişt” adıyla tanınır; Arapça adı “Kitâbü’s Sıfati’s-Semâniyye fi Ahbari’l Kayâsıreti’l Osmaniyye”’dir.

İdris-i Bitlisi, İlhanlı devri tarihçisi Vassaf’ın, Moğol tarihçisi Cüveynî’nin, Yezdî’nin meşhur tarihlerini örnek alarak yazmaya başladığı eseri 30 aylık bir çalışma sonunda 1506’da tamamlamıştır.

8000 satırı bulan mısra, beyit, kaside ve rubâîlerle süslü olan eserde edebi yön ağır basar ve belagat ön planda tutulur. Bu özellikler daha sonraki dönemlerin tarih yazıcılığında bir tarz olarak benimsenmiştir.

Eserin önemi ilk olarak I. Mahmud zamanında anlaşılmış ve bu dönemde padişahın teşvikleriyle eser, Abdülbaki Sadi Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.

Türkiye’de ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunur. Günümüz ulaşan müellif hattı dört nüshası mevcuttur.

Müellifin oğlu Ebülfazl Mehmed Efendi, Yavuz Sultan Selim devri olaylarını babasının müsveddelerine dayanarak “Źeyl-i Heşt Bihişt” adıyla kaleme almıştır.

Yazılışı

II. Bayezid, Safevî saltanatının İran’da hâkim olmasından sonra Akkoyunlu sarayından ayrılıp Osmanlı Devleti’ne iltica eden İdris’i özel nişancısı olarak hizmetine almıştı. Onu devletin kuruluşundan 1502/1503 yılına kadar olan Osmanlı hanedanının tarihini Farsça olarak, belagatli bir dille, Cüveynî, Vassaf, Yezdî ve Timurî’nin üslubuna benzer şekilde yazmakla görevlendirdi. Her cüzü yazdıkça padişahın huzurunda eserini harfi harfine okuyan İdris, eseri iki yıl altı ay gibi kısa bir sürede tamamladı. 1506/1507’de eseri padişaha takdim edip karşılığında elli bin akçe aldı.

Kitabı görenler eserde bazı noksanlıklar ve hatalar olduğunu, İran hükümdarlarına çok fazla yer verilip bunların övüldüğünü, sekizinci bölümün dibace kısmının eksik olduğu, belâgata fazla önem verilip gereksiz yere sözün uzatıldığını belirtmişlerdi. İdris, bu eleştirilerden etkilenen padişahın vaadini yerine getirmeyip küçük bir tahsisat vermekle yetinmesinden şikayetçi olmuştur. Padişaha gücenen İdris hac iznini aldıktan sonra Mekke’ye gitti. Bir daha dönmemeye karar vermişti.

Kendisine verilen vaatlerin yerine getirilmediği gerekçesiyle sekizinci bölümün dibâcesini yazmadığını belirten İdris, Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkmasından sonra İstanbul’a dönmüş; eserin başına mensur bir dibace ve sonuna manzum bir hatime ekleyip şikayetname ile birlikte padişaha sunmuştur.

İçeriği

Kitap bir mukaddime, sekiz ketîbe veya bihişt ve bir de hatimeden oluşur. Her bir ketîbe ayrı bir padişahın dönemini anlatır. Her ketîbenin girişinde 50–100 beyit arasında mesnevî vardır. Yazarın kendi döneminde bizzat şahit olduğu olayları anlatan bölüm, en kıymetli bölüm kabul edilir.

Mukaddime, esere sonradan eklenen bir bölümdür. Başlangıç bölümünde yazar, eserini II. Bayezid’e sunduktan sonra uğradığı haksızlıkları anlatır ve aleyhindeki iddiaları çürütür. “Mukaddime-i suğra” denen bölümde tarih ilminin incelikleri, padişahların tarihi bilme zorunlulukları, tarihi bilmemenin yaratacağı sonuçları işlenir. Mukaddime-i kübra denen bölümde ise Osmanlı sultanlarının diğer ülkelerin sultanlarına nazaran üstün olduğu ve Heşt Behişt'in de diğer tarih kitaplarına göre ayrıntılı oluşu anlatılır.