Hawker Siddeley Nimrod

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Nimrod
Kalkışa hazırlanan bir Nimrod MR2
Kalkışa hazırlanan bir Nimrod MR2
TürüDeniz Devriye/Bombardıman Uçağı
Ulusal köken Birleşik Krallık
ÜreticiHawker Siddeley
BAE Systems
İlk uçuşMayıs 1967
Hizmete girişEkim 1969
Ana kullanıcıKraliyet Hava Kuvvetleri
Üretim sayısı49 (+2 prototip)

Hawker Siddeley Nimrod Birleşik Krallık'ta geliştirilmiş bir deniz devriye uçağıdır. Dünyanın jet motorlu ilk yolcu uçağı olarak bilinen de Havilland Comet 'in kapsamlı bir modifikasyonudur. İlk olarak, de Havilland 'ın devamı olan ve şimdi de BAE Systems bünyesinde bulunan Hawker Siddeley tarafından tasarlanmıştır. En temel değişiklik gövde altına yerleştirilen; torpido, mayın, bomba ve diğer mühimmatın taşınıp atılabildiği büyük bir silah bölmesidir. Gövdenin arkasındaki özel fırlatıcılardan denizaltıları takip etmek için kullanılan sonarlı şamandıralar atılabilmektedir.

Nimrod aynı zamanda savunma amaçlı olarak Amerikan yapımı Harpoon anti-gemi füzeleri ve havadan-havaya Sidewinder roketleri taşıyabilmektedir.

Nimrod 1970'lerin başında pervaneli Avro Shackleton 'ın yerini almış ve o günden beri Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) 'nin başlıca deniz devriye uçağı olmuştur. Halihazırda iki farklı Nimrod modeli RAF'ta hizmet vermektedir. MR2 modeli deniz devriye ve keşif görevleri, R1 modeli ise keşif ve elektronik istihbarat (ELINT) için kullanılmaktadır.

Geliştirilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

MR1[değiştir | kaynağı değiştir]

Nimrod MR1 XV231 Norfolk Deniz İstasyonunda (ABD), 1984

Nimrod ilk olarak 1964 yılında eski Avro Shackleton 'ın yerini alacak bir uçak projesi olarak geliştirilmeye başlandı. Diğer pek çok başarılı deniz devriye uçağı gibi, tasarımı, ticari ömrünü doldurmuş bir yolcu uçağına dayanmaktadır - de Havilland Comet 4. İlk iki RAF uçağı tamamlanmamış Comet 4 yolcu uçaklarıydı. Daha sonra Comet'in turbojet motorları deniz devriyesi görevlerinde bir gereksinim olan özellikle düşük irtifalarda yüksek yakıt verimliliğini elde etmek için Rolls-Royce Spey turbofanlarla değiştirildi. Dahili mühimmat bölmesi, radar için uzatılmış burun, elektronik harp algılayıcılarının bulunduğu aerodinamik kaporta eki ve bir manyetik anomali dedektörü bumbası'ndan oluşan temel gövde değişiklikleri yapıldı. 1967'deki ilk uçuşun ardından RAF 46 adet Nimrod MR1 siparişi verdi. İlk örnek olan RAF Nimrod XV230 Ekim 1969'da hizmete girdi.[1] İlerleyen zamanda beş adet filo Nimrod MR1 ile donatılmıştır.

R1[değiştir | kaynağı değiştir]

Hawker Siddeley (şimdi BAE Systems) Nimrod R1

Başlangıçta üç adet Nimrod uçağı sinyal istihbaratı görevleri için adapte edilerek Mayıs 1974'te 51 inci Filo'daki Comet C2 ve Canberra'ların yerini aldı. R1'in MR2'den farkı manyetik anomali dedektörü bumbası'nın olmamasıdır. Uçağın işlevi ancak Soğuk Savaş döneminden sonra resmen açıklanmıştır. Resmi olarak önceleri bunlar "radar kalibrasyon uçağı" olarak tanımlanmaktaydı. R1'lerde MR2'lerdeki oranda metal yorgunluğu ve korozyon etkileri görülmediğinden MR2'nin yerine MRA4 geçtikten çok sonraları dahi göreve devam etmişlerdir. R1 tarafından icra edilmekte olan bazı görevlerin, 2004 yılı ortalarında teslimatına başlanan yeni Bombardier Sentinel R1 (ASTOR) 'a aktarılması düşünülmektedir. Modelin hizmete girişinden bu yana 1 adet R1 uçuş kazasında kaybedilmiştir (RAF Kinloss Üssü, Mayıs 1995). BAE Systems Woodford fabrikasında kapsamlı bir çevrim ile R1 standart'ına dönüştürülen bir MR2 Aralık 1996'da bu uçağın yerine hizmete başlamıştır.

Nimrod R1 Lincolnshire'daki RAF Waddington 'da üslenmiş olup 51 inci Filo tarafından uçurulmaktadır.

MR2[değiştir | kaynağı değiştir]

1975 yılından başlayarak 32 adet uçak, elektronik donanım modernizasyonu yapılıp, MR2P 'de olduğu gibi uçuş sırasında yakıt alabilme donanımı ve kanat uçlarına ilave Elektronik Destek Tedbiri (EDT) podları eklenerek MR2 standardına yükseltilmiştir. Uçuş sırasında yakıt alabilme kabiliyeti ve Arjantin Hava Kuvvetleri 'nin İngiliz donanmasını izlemekle görevli, deniz devriye uçağına dönüştürülmüş Boeing 707 'lerine karşı kullanılmak üzere kanat altına yerleştirilen AIM-9 Sidewinder taşıyıcıları ilk olarak Falkland Savaşı 'nda kullanılmıştır.[2] Zamanla tüm MR2'ler yakıt sondası ile donatılmıştır.

Nimrod MR2'nin üç ana görevi vardır. Bunlar, denizaltılara karşı muharebe((İngilizce: Anti-Submarine Warfare (ASW))), su üstü birimlerine karşı muharebe((İngilizce: Anti-Surface Unit Warfare (ASUW))) ve Arama/Kurtarma((İngilizce: Search and Rescue (SAR)))'dır. Artırılmış menzili mürettebatın İzlanda 'nın kuzeyi ve Batı Atlantik'te 4,000 km açığa kadar olan bölgeyi izlemesine olanak verir. Havada yakıt ikmali kabiliyeti ile menzili ve mukavemeti büyük oranda artırılmıştır. Silah sistemlerine bağlantılı son teknoloji ürünü algılayıcıları ile MR2 tam bir denizaltı avcısıdır. Silah sistemleri ve sonarlı şamandıralar haricinde Arama/Kurtarma operasyonları için sancak kanadı poduna takılı projektör de mevcuttur.

Mürettebat iki pilot ve bir uçuş mühendisi, iki seyir subayı (bir taktik seyir, bir normal seyir), bir muharebe subayı((İngilizce: Air Electronics Officer (AEO))), iki silah sistemi operatöründen oluşan sonarlı şamandıra algılayıcı ekibi ile pasif ve aktif elektronik harp sistemlerini yöneten dört adet silah sistemleri operatöründen oluşmaktadır. Operatörlerden ikisi kalabalık hava trafiğinde iskele ve sancak gözetleme pencerelerinin başında konuşlandırılırlar.

MR2 NATO envanterindeki tüm hava platformları içinde en büyük bomba taşıma bölmesine sahiptir.

Nimrod MR2 İskoçya'da RAF Kinloss 'da üslenmiş olup 201 inci ve 42 nci Filolar tarafından uçurulmaktadır. Operasyonel bakımı Nimrod Hattı Filosu tarafından yapılmakta, yazılım desteği hizmetini ise RAF Kinloss 'ta bulunan Nimrod Yazılım Ekibi vermektedir.

AEW3[değiştir | kaynağı değiştir]

1970'lerin ortasında Nimrod'un görevleri arasına Havadan Erken Uyarı ve Kontrol (AEW&C) 'de eklendi. O dönemde bu görevi halen Avro Shackleton ifa etmekteydi. Uçaklar British Aerospace tarafından Woodford, Greater Manchester'deki eski Avro fabrikasında modifiye edildi. Burun ve kuyruklarına içinde GEC Marconi radarları bulunan bombeli çıkıntılar eklendi. 1982 yılında ilk uçuş denemelerinin başlamasından itibaren Nimrod AEW3 projesi aşırı maliyetler ve GEC 4080M görev bilgisayarındaki sorunlarla boğuşmak zorunda kaldı.[3] Sonunda Birleşik Krallık Savunma Bakanlığı istenilen performans seviyesindeki radar sisteminin geliştirme maliyetinin çok yüksek ve başarı olasılığının çok belirsiz olduğuna kara verdi ve Aralık 1986'da proje iptal edildi. RAF, bunun yerine kanıtlanmış radar performansına sahip ve Birleşik Krallık'a özel gereksinimlere göre modifiye edilmiş 7 adet Boeing E-3 Sentry satın aldı. RAF'ın elindeki AEW3 platformuna dönüştürülmek üzere seçilmiş 11 adet Nimrod'dan hiçbiri deniz keşif uçağı görevine geri dönmedi, bunun yerine Nimrod deniz filosunu desteklemek için yedek parçalara ayrılıp stoklandı.

MRA4[değiştir | kaynağı değiştir]

1992 yılında RAF elindeki Nimrod MR2 uçaklarını yenilemek için bir Deniz Devriye Uçağı satınalma programı başlattı. Gereksinimleri karşılamak için BAE her bir Nimrod MR2'yi yeni motorlar ve elektronik sistemler ile donatacağı ve Nimrod 2000 adını verdiği modeli önerdi. RAF, P-3 Orion ile Lockheed 'in, yenilenmiş ABD Deniz kuvvetleri Orion uçağıyla Loral 'in ve Atlantique 3 ile Dassault 'un tekliflerini de değerlendirdikten sonra Aralık 1996'da ihaleyi Nimrod 2000 ile BAE'ye Nimrod MRA4 adıyla verdi.

Yeni nesil Rolls-Royce BR710 turbofan motorları, yeni ve daha büyük kanat yapısı ve tamamen yenilenmiş gövdesi ile MRA4 aslında yeni bir uçaktır. BR710 motoru hava akışı orijinal Spey 250'ye oranla gözle görülür ölçüde fazla olduğundan çok daha büyük hava alıkları gerekliydi. Yeniden tasarlanan uçakta ağırlıklı olarak Airbus teknolojisi kullanılmıştır; kanat tasarımı eski bir Airbus ortağı olan BAE Systems'e aittir. Cam kokpit ise Airbus A340'tan türetilmiştir.

MRA4'ün ilk hizmete girişi Nisan 2003 yılına planlanmıştı.[4] Ancak geliştirme süreci beklenenden çok daha uzun sürdü ve 2009 yılı itibarıyla uçaklar henüz hizmete girememiştir. Kontrat başlangıçta 21 adet yenilenmiş Nimrod teslimatı içindi. İlk başta MRA4 platformuna dönüştürme işiniFlight Refuelling Limited firması üstlendi, ancak daha sonra BAE RAF tarafından yenileme için sağlanan hava platformlarının her birinin farklı standartlarda olduğunu fark etti. Bu durum yenileme sürecini ciddi anlamda karmaşıklaştırdığından mevcut hava platformlarının dönüşümü işi BAE Systems Woodfor'a aktarıldı. Yeni kanatlarda bir tasarım hatası tespit edildiği sırada birtakım teknik sorunlar nedeniyle proje durduruldu. Bu durum BAE Systems'e program yeniden başlayana kadar kanat tasarımında yeni bir değişiklik yapacak kadar süre kazandırdı. Bu sırada kanat montajı Chadderton fabrikasından Woodford'a aktarıldı.

Temmuz 2004 tarihinde İngiliz Avam Kamarası Savunma Komitesi onaylanan 2.8 milyar GBP 'lık bütçeye karşılık 3.5 milyar GBP 'lık bir maliyet tahmininde bulundu.[5] Ayrıca planlanmış olan hizmete giriş tarihinin 2003 yılından 2009 yılına sarktığını tepit etti.[6]

BAE ve Birleşik Krallık Savunma Bakanlığı arasındaki karşılıklı şikayetler neticesinde geliştirme kontratı 18 uçak telimatı için olacak şekilde yeniden pazarlık edildi. Resmi olarak bu sözleşme değişikliği MRA4'ün kabiliyetleri ve uygunluğunun artırılmasına izafe edilse de aslında bunun artan maliyetleri karşılamak zorunda kalan BAE'nin zararının tazminine yönelik olduğu öne sürülmüştür.

21 Temmuz 2004 tarihinde Britanya ordusunun gelecekteki planlarını açıklayan Savunma Bakanı Geoff Hoon yenileme programının 16 uçağa indirilmesi planının detaylarını sundu, ayrıca nihai olarak 12 uçaklık bir filonun yeterli olacağını savundu. 18 Temmuz 2006'da BAE ile 12 MRA4 uçağını içeren 1.1 milyar GBP 'lık bir kontrat imzalandı. Bu kontrat üç prototip teslimatının ardından dokuz tane daha uçak teslimatını içermekteydi. Üretim kontratı haberlerine yanıt olarak BAE Systems başkanı Mike Turner yeni NIMROD MRA4'nin mevcut deniz devriye uçağı platformları içinde dünya lideri olduğunu ve deniz keşif ve atak operasyonlarında Birleşik Krallık'a en az 30 yıllık yenilenebilir kabiliyet kazandıracağını söyledi. Nimrod MRA4 görev sistemleri mürettebatın mevcut MR2 uçağından 20 kat fazla stratejik veriyi toplayıp, işlemesine ve görüntülemesine olanak sağlamaktadır. Searchwater 2000 radarı deniz üzerinde olduğu kadar karada da performanslı olarak kullanılabilmekte ve Birleşik Krallık büyüklüğünde bir bölgeyi 10 saniyede tarayabilmektedir.

30 Temmuz 2007'de Nimrod MRA4, Sting Ray torpidosunu ilk kez başarılı olarak fırlattı. Bu silah sisteminin MRA4 silah bölmesinden güvenli biçimde bırakılma kabiliyetini göstermek amaçlı bu deneme PA02 prototip uçağının 75. uçuşunda Batı Galler Aberporth açıklarında gerçekleştirilmiştir. Üç adet MRA4 prototipi üretilmiş ve youğun bir uçuş testi programından geçmektedir. PA02 ilk uçuşunu Aralık 2004'te yapmıştır ve hava taşıtı ile görev sistemlerinin test edilmesinde kullanılmaktadır.[7][8]

Eylül 2007'de Hava Aracı Sentetik Eğitim Gereçleri((İngilizce: Aircraft Synthetic Training Aids (ASTA))) 'nin Thales Eğitim ve Simülasyon tarafından BAE Systems'e devriyle projede diğer bir dönüm noktasına gelindi. ASTA RAF'e uçaktaki eğitimim programlarının yerdeki eğitim merkezine aktarılmasını sağlayan sofistike bir sentetik eğitim platformu kazandırmıştır. Bu sistemin bir yandan uçağın operasyonel görevlerdeki kullanılabilirliğini artırırken, diğer yandan da uçuş ve görev mürettebatının performans ve kabiliyetlerini geliştirmelerine olanak sağlaması öngörülmektedir.[9]

2009 yılı itibarıyla ilk üretim emri uçağının RAF'e teslimatı 2010 yılı sonlarına planlanmıştır.[10]

Tasarım[değiştir | kaynağı değiştir]

Nimrod muadilleri içinde ilk jet motorlu Deniz Devriye Uçağı((İngilizce: Maritime Patrol Aircraft (MPA)))dır. Önceki MPA tasarımları yakıt verimliliği ve alçak irtifadaki menzili artırmak için Lockheed P-3 Orion'da olduğu gibi içten yanmalı ya da turboprop motorlar kulanmaktaydılar. Jet motorları yüksek irtifalarda ekonomik olmalarına rağmen düşük irtifada daha az ekonomiktir. Ancak görev bölgesine yüksek irtifadan intikal ve devriye yüksekliğine alçalma da hem zaman hem de yakıt olarak ekonomik bir yöntemdir.

Yüksek ağırlıkla yapılan devriye görevlerinde dört motor da çalışmakta, ancak yakıt tükenip ağırlık azaldığında 1 inci ve 2. motorlar sırayla devre dışı bırakılıp kalan motorların daha verimli bir RPM de çalışması sağlanmaktadır. Kapatılan motorların hızla devreye alınabilmesi için uçak bir "hızlı başlatma" sistemi ile donatılmıştır. Yeniden başlatma sadece hava akımı ile değil çalışan motordan gelen basınçlı havanın başlatılan motoru hızlı bir şekilde ivmelendirmesi ile sağlanmaktadır. Üsse geri dönüş için kapatılan motorlar yeniden çalıştırılır ve seyir irtifasına yükselinir.

Kullanıcılar[değiştir | kaynağı değiştir]

 Birleşik Krallık
  • Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF)
Filo Uçak Üs (Mevcutsa)
42. Filo Nimrod MR2 RAF Kinloss
51. Filo Nimrod R1 RAF Waddington
120. Filo Nimrod MR2 RAF Kinloss
201 inci Filo Nimrod MR2 RAF Kinloss

(2006 sonu itibarıyla), 15 Nimrod MR2 ve 3 Nimrod R1 hizmete devam ediyor.[11]

Geçmiş RAF Filoları[değiştir | kaynağı değiştir]

  • RAF 203. Filo - Nimrod MR1
  • RAF 206 ncı Filo - Nimrod MR1 ve MR2

Kazalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugüne kadar beş Nimrod uçağı kazalarda kaybedilmiştir:[12][13]

  • 17 Kasım 1980 tarihinde bir Nimrod MR2 RAF Kinloss yakınlarında üç motorunun arızalanması sonucu düştü. İki pilot öldü, mürettebatın geri kalanı sağ olarak kurtuldu.[14]
  • 3 Haziran 1984'te bir RAF St Mawgan'da konuşlu bir Nimrod MR2 uçuş esnasında silah bölmesinde bir flare kartuşu infilak edince ağır hasar aldı. Uçak başarıyla üsse döndü ancak sonrasında yüksek hasar nedeniyle kaydı silindi. Can kaybı olmadı.[15]
  • 16 Mayıs 1995'te RAF Lossiemouth'tan bir Nimrod R1 platformu servis sonrası test uçuşunda motorunda çıkan yangın nedeniyle Moray Firth civarında denize zorunlu iniş yaptı. Savunma bakanlığı olaya bir dizi teknik sorunun neden olduğunu saptadı. Can kaybı olmadı.[16]
  • 2 Eylül 1995'te Kanada Uluslararası Hava gösterisine katılan bir Nimrod MR2, Ontario Gölü 'ne çakıldı. 7 kişilik mürettebat öldü.[17][18]
  • 2 Eylül 2006'da bir RAF Nimrod MR2'si Afganistan Kandahar yakınlarında çakıldı, 12 havacı, 1 deniz piyadesi ve bir asker öldü. Bu Britanya ordusunun Falkland savaşından beri bir gün içinde verdiği en büyük kayıptı. Tesadüf eseri bu uçak hizmete giren ilk Nimrod MR1di ve 1980'lerde MR2'ye yükseltilmişti.[19] On 23 February 2007, the Ministry of Defence took the decision to ground all MR2 aircraft while investigations were carried out on fuel pumps. The MoD were quick to stress that this was not necessarily related to the crash in Afghanistan.[20]
  • 5 Kasım 2007'de Afganistan üzerinde uçuşta olan XV235 numaralı uçakta mürettebat havada yakıt ikmali sırasında bir yakıt sızıntısını fark edince bir acil durum yaşandı.[21] Acil durum sinyali veren ekip uçağı başarıyla indirmeyi başardı. Bu durum 2 Eylül 2006'daki ölümlü kazayı inceleyen heyetin XV230'un ihtimalle benzer koşullarda düştüğünü tespit ettiği raporlarından bir ay öncesine denk gelmekteydi ve oldukça dikkat çekiciydi. Sonrasında RAF bu modeller için havada yakıt ikmali operasyonlarını durdurdu.

Teknik özellikler (MR.2)[değiştir | kaynağı değiştir]

Veri kaynağı Wilson[22]

Genel özellikler

  • Mürettebat: 13
  • Kapasite: 13.500 lb (6.123 kg)
  • Uzunluk: 126 ft 9 in (38,63 m)
  • Kanat açıklığı: 114 ft 10 in (35,00 m)
  • Yükseklik: 31 ft (9,4 m)
  • Kanat alanı: 197,05 ft2 (18,307 m2)
  • Boş ağırlık: 86.000 lb (39.009 kg)
  • Maksimum kalkış ağırlığı: 192.000 lb (87.090 kg)
  • Yakıt kapasitesi: 85.840 lb (38.936 kg)
  • Güç kaynağı: 4 × Rolls-Royce Spey turbofan motor, her biri 12.160 lbf (54,1 kN) itme

Performans

  • Maksimum sürat: 500 kn (580 mph, 930 km/sa)
  • Seyir sürati: 426 kn (490 mph, 789 km/sa)
  • Menzil: 4.501-5.001 nmi (5.180-5.755 mi, 8.336-9.262 km)
  • Azami irtifa: 43.999 ft (13.411 m)

Mühimmat

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Hawker Siddeley HS.801 Nimrod MR1". Flight Global Archive. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ Brown 1987, p. 110
  3. ^ "BAe Nimrod AEW 3". Spyflight Website. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ "Nimrod MRA4 Replacement Maritime Patrol Aircraft (RMPA)". GlobalSecurity.org. 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ "House of Commons - Defence - Sixth Report". 26 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  6. ^ ""Main Gate": part of the MoD's Acquisition Operating Framework (accessed 4 December 2007". 7 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  10. ^ "BAE Systems: Products & Services: Nimrod MRA4". 20 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  11. ^ "Fire on board Nimrod, claims Defence Chief - Telegraph". 19 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2022. 
  12. ^ "ASN Aviation Safety Database results". Aviation Safety Network. 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ "Aviation Photos: XV257". 11 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  14. ^ "Accident description". Aviation Safety Network. 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ "Accident description". Aviation Safety Network. 14 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ "Accident description". Aviation Safety Network. 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  17. ^ "Timeline: Air show crashes". BBC News. 3 Haziran 2001. 18 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2006. 
  18. ^ "Accident description". Aviation Safety Network. 3 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "Inquiry into Afghan crash begins". BBC News. 3 Eylül 2006. 23 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  20. ^ "Report on the grounding of MR2 aircraft". BBC News. 23 Şubat 2007. 24 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2009. 
  21. ^ "New safety fears for RAF Nimrods". BBC NEWS. 10 Kasım 2007. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ Wilson 2000, p. 22.
  23. ^ "B57 nuclear bomb (United States), Offensive weapons." 26 Ocak 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi Jane's Strategic Weapon Systems, 27 October 2011.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hawker_Siddeley_Nimrod&oldid=32562400" sayfasından alınmıştır