Hörgüç kaya
Buzul biliminde hörgüç kaya, bir buzulun ilerlemesiyle oluşan bir kaya oluşumudur. Buzulun alttaki ana kaya üzerinden geçişi, sık sık kayanın "stoss" (yukarı akış) tarafında aşınma ve "lee" (aşağı akış) tarafındaki parçalanma sonucu asimetrik erozyon biçimlerine neden olur. Bazı jeologlar bu terimi bir metreden birkaç yüz metreye kadar olan ölçeklerdeki yer şekilleriyle sınırlandırmaktadır[1]:324–326 ve daha büyük öğeleri kayalık ve kuyruk olarak belirtirler.
Kökenbilim[değiştir | kaynağı değiştir]
18. yüzyıl Alp kaşifi Horace-Bénédict de Saussure, 1786'da Roches moutonnées terimini icat etti. Bu kayalarda, kendi döneminde Fransız soyluları arasında moda olan ve saçları yerinde tutmak için koyun yağı (dolayısıyla moutonnée) ile yumuşatılan peruklara bir benzerlik gördü.[1]:323–324 Fransızca terim genellikle yanlış bir şekilde "koyun kayası" olarak yorumlanır.[2][3]
Tanım[değiştir | kaynağı değiştir]
Hörgüç kayada erozyona bağlı yukarı akış ve aşağı akış yönlerinin zıt görünümü oldukça belirgindir; yan taraflar, bir zamanlar üzerinden geçen buzulun gittiği yönde düzleştirilmiş ve aşınmıştır. Genellikle buzul çizikleriyle işaretlenir.
Pürüzlü ve sarp buz altı (aşağı akış) tarafı, buzun basınçla biraz erimesi ve kayadaki çatlaklara sızmasıyla başlayan bir erozyon süreci olan sökme veya koparma yoluyla oluşturulur. Su yeniden donduğunda kaya buzulla birleşir. Ancak buzul ileriye doğru gitmeye devam ettikçe taşı çatlamaya maruz bırakır ve kaya oluşumundan parçalar koparır. Çalışmalar, aşağı akış tarafındaki parçalanmanın, yukarı akış tarafının aşınmasından çok daha önemli bir erozyon süreci olduğunu göstermektedir.[kaynak belirtilmeli]
Buzullaşmış bir yukarı akış ve aşağı akışıyla hörgüç kayanın (erozyonla oluşur) yan profili, bir drumlinin (çökelmeyle oluşur) yan profilinin tersidir. Drumlinde dik taraf yaklaşan buzul yönünde uzanmak yerine ona dönüktür.
Flyggberg olarak anıldıkları İsveç'ten daha büyük örnekler de bilinmektedir.[1] :326–327İsveç Flyggbergleri Sten Rudberg ve diğerleri tarafından yeniden şekillendirilmiş monadnocklar olarak yorumlandı.[4] Aşınmış ve sarp aşağı akış profilleri olmayan buzla düzleşmiş anakaya tümsekleri balina sırtları veya kaya drumlinleri olarak adlandırılır.[1] :326–327
Perst (1983), buzullaşmış "hörgüç kaya yüzeyi" ile basit bir "yukarı akış ve aşağı akış" buzul şekli arasında bir ayrım olduğunu belirtir. Literatürde "hörgüç kaya yüzeyi" teriminin kötüye kullanıldığını ve terimin "yukarı akış ve aşağı akış" terimiyle değiştirilebildiğini söylüyor. "Hörgüç kaya yüzeyi", Horace de Saussure zamanında Fransız peruklarında görülen sürekli, dalgalı veya inişli çıkışlı bukle sıralarına benzeyen kesintisiz bir ana kaya yüzeyi olduğunu, basit bir yukarı akış ve aşağı akış şekli ise sadece pürüzsüz bir üst taraf ve aşınmış bir alt taraf görünümüne sahip bir ana kaya çıkıntısının ifade ettiğini belirtmektedir.[5]
Hörgüç kaya tamamen buzul yer şekli olmayabilir, biçimini büyük oranda buzullaşmadan önce alır. Şekle katkıda bulunan çatlaklar tipik olarak buzullaşma öncesine dayanır ve hörgüç kaya benzeri formlar, Doğu Afrika ve Avustralya gibi tropik bölgelerde bulunabilir. Dahası, İsveç'teki Ivö Klack'ta kaolin madenciliği nedeniyle açığa çıkan aşınmış kaya yüzeyleri hörgüç kayaya benziyor.[6]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d Douglas Benn and David Evans, Glaciers & Glaciation, Arnold, London, 1st ed. 1998 9780340584316 Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "BennEvans" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Lutgens, Fred and Ed Tarbuck, Essentials of Geology, Prentice Hall, 2011, 11th ed. 978-0321714725
- ^ McInnes, Marnie (7 Temmuz 2017). "Why Geologists Think Glacial Mountains Look Like Sheep". The Atlantic. 15 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2017.
- ^ Lidmar-Bergström, Karna; Olvmo, Mats (2015). Plains, steps, hilly relief and valleys in northern Sweden – review, interpretations and implications for conclusions on Phanerozoic tectonics (PDF). Geological Survey of Sweden. s. 13. 26 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2016.
- ^ Prest, V.K. (1983). Canada’s heritage of glacial features. Miscellaneous Report 28, Geological Survey of Canada, pp. 26–27, fig. 24 a, b and c
- ^ Lindström, Erling (1988). "Are roches moutonnées mainly preglacial forms?". Geografiska Annaler. 70 A (4): 323-331. doi:10.2307/521265.
- Tarbuck, E.J.; F.K. Lutgens (2002). Earth: An Introduction to Physical Geography, 7th ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. s. 342. ISBN 0-13-092025-8.
- Trenhaile, Alan (2007). Geomorphology: A Canadian Perspective. Don Mills, Ontario: Oxford University Press. ss. 180-1. ISBN 978-0-19-542474-4.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Roches moutonnées ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
- Bir roche moutonnée ve tünemiş kayalar, kuzeydoğu Manitoba, Kanada Jeolojik Araştırması Kanada Manzaraları Fotoğraf Koleksiyonundan görüntü
- Bir roche moutonnée, kuzey Abitibi, Québec, Kanada Jeolojik Araştırması Kanada Manzaraları Fotoğraf Koleksiyonundan görüntü
- Bir roche moutonnée, Melville Yarımadası, Nunavut, Kanada Jeolojik Araştırması Kanada Manzaraları Fotoğraf Koleksiyonundan görüntü