Dengbêjlik

Bir dengbêj

Diyarbakır'daki bir dengbêj evi

Dengbêjlik, Kürt sözlü edebiyatında kilam ve stran söyleme sanatıdır. Dengbêj sözcüğünün kelime anlamı; deng ‘ses’, bêj ‘söyle’dir. Bu kelime, sözün ahenkle icra edilmesini sağlayan kişi anlamında kullanılmıştır. Dengbêj'ler genellikle köyden köye dolaşarak, hayatlarını söyledikleri destanlar, kılamlar, ilahiler ve hikayeler ile sürdürmektedirler. Bazıları erbane (tef), bılur (kaval) gibi çalgılarla söyleseler de, dengbêj'lerin çoğu herhangi bir çalgı aleti kullanmadan, gırtlak gücüne dayanarak sanatlarını icra ederlerdi. Kahramanlıkların anlatıldığı ve ‘şer’ denilen sıtranlardan (şarkı) avcılığa, baharın güzelliği ‘kılam’lardan, düğün ve eğlencedeki mutluluktan, zaferlerin heyecanına kadar, hastalıktan kaynaklı acılardan, haksızlık ve birçok konu, değişik şekillerde sanatsal olarak sözlü Kürt edebiyatında yerini almıştır. Dengbêj kelime manası olarak sese biçim, hayat, renk veren anlamındadır. Dengbêj'lerin seslerini kullanarak yarattıkları yapıtlara lawik ve kilam denir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da gelenekselleşmiş olan Dengbêj'lik özellikle Serhat Bölgesi diye anılan (Van, Kars, Erzurum, Ağrı, Muş gibi yerleşim yeri köylerinde hala sürdürülmektedir.

Deng Kürtçede 'ses' anlamına geldiği gibi 'haber' anlamında da kullanılmaktadır. Özellikle deyimlerde birçok örneğine rastlamak mümkündür: dengeke ji wan nehat gibi... Yaygın olarak bilinenin aksine deng-bêj, 'ses' ve 'söyle' anlamlarından öte 'haber veren', 'haber eden' anlamına gelmektedir. Dengbêj'lik dil aracılığıyla; tarihi, sosyal ve kültürel içeriğe sahip bir gelenektir. Bu manada dengbêj, vak'alardan ibaret bir tarihi bildirendir.

Dengbêj'lik sanatı sonradan bir edebi akım/ekol olarak, A.bedir tarafından kurulmuş, ‘Dengbêjesk Edebiyat Akımı’ olarak isimlendirilmiştir. Bu akımı temsil eden kitaplar ‘Xemzêm’ JJ Yayınları/2016 ve ‘Warê Firaran’2021 Lîs Yayınları’ndan yayınlanmıştır. Bu akım; ‘heterotime, heteroperson ve heterotopia’ kavramlarını‘Warê Firaran’ isimli romanda işleyerek, bu kavramları akımın temel özellikleri haline getirmiştir.