Canike
 | Bu madde, öksüz maddedir; zira herhangi bir maddeden bu maddeye verilmiş bir bağlantı yoktur. (Eylül 2022) |
Canike ( Rusca. Janike, Arapça; جانيكه ; doğum;14 yüzyılın sonu - ölümü;1437 ) Cengizliler klanından bir Kırım prensesidir. Altın Orda Hanı Toktamış'ın kızı, komutan Emir Edige'nin (Çufutkal) (Kırk-Ora) hükümdarı Noga Ordası'nın kurucusu) eşidir.
15. yüzyılın sonunda, muhtemelen Kırım'da doğdu. 1416'da maiyetiyle birlikte Mekke'ye hac ziyareti yapması nedeniyle İslam ülkelerinde tanındı.
Canike hanım, Kırım Hanlığı'nın Altın Orda'dan uzak tutulmasında önemli bir rol oynadı. Çufutkale beyliğinin hükümdarı olarak, Kırım'da tam güç sahibi olan Toktamış Kişi-Muhammad ve Seyyid Ahmad'ın torunlarına karşı mücadelede Hacı Giray'ı destekledi.
1437 yılında Kırım'da öldü ve burada özel olarak inşa edilmiş bir türbeye (Kırım Tatarcası; "dyurba") "Büyük İmparatoriçe" unvanıyla gömüldü. Pek çok farklı efsane ve masal, bağlantısı tam net olmayan şekilde Canike ile ilişkilendirilmiştir.
Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]
Canike büyük ihtimalle Kırım'da, Çufutkale [1] şehrinde doğdu. Babası Altın Orda Hanı Toktamış, annesi ise Togaybek idi (Rus-dil kaynaklarına göre; Tavlin-bek [2] ). Canike'nin çocukluğu hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmemektedir [2]. Edigey ve Toktamış arasındaki dostane ilişkilerin kopmasından yaklaşık 14-15 yıl önce doğduğu düşünülmektedir.[2][1]
Canike hanım hakkında ilk belgelenmiş bilgi Nogay Ordası emiri ve bir Türk beyi olan Baltychak Edigey'nin oğlu ile evliliğidir.[2] Timur (Tamerlane) tarafından Toktamış'ın yenilgiye uğratılması sonrası Canike ile evli olan Edigeyin etki alanı artmıştır [2] . Altın Orda Hanının kızı ile evlilik, Edige'nin torunlarının Orda tahtına sahip olmalarını sağladı. Toktamış'ın da bu evlilikten çıkarı vardı.[2] [3]Aile bağları sayesinde emir üzerinde avantaj elde etti.
1397'de, Toktamışın yanında yer alan Edige, o sırada Altın Orda ile savaş halinde olan Semerkant hükümdarı Timurlenk'in tarafına geçti.[1][2] Edigenin ihaneti ile öfkelenen Toktamış, annesi Janike Togaybek'i öldürdü.[3] Aynı öfke kızına da yansıyabilirdi ancak o esnada kızı karargahının dışındaydı [2].
14. yüzyılın sonunda Toktamış, Asya'daki etkisini tamamen kaybetti. Takiben Edige fiilen egemen hükümdar olmuştu. 1411-1412'de Celal ad-Din, Edige ve karısının bulunduğu Harezm'i kuşattı, ancak kuşatma başarısız oldu[2][3][4] .
Canike hanım ise Altın Orda'da siyasi nüfuzunu artırmaya çalıştı ve bu amaçla 1416'da Mekke'ye hacca gitti. Bu olay, Canike'nin tüm Müslüman dünya tarafından tanınmasını sağladı [2] [3].
Canike'nin Edige'yi etkileyen kararları da olmuştur. Edige Altın Orda'da Toktamışın tüm fiziksel mirascılarını ortadan kaldırmak istiyordu. Toktamışın en küçük oğlu olan üç yaşındaki prens Kadir-Berdi'yi birkaç kişi eşliğinde kaçırarak Kırım'a (muhtemelen Çufutkale'ye) göndererek güvenliğini sağladı[2][3][5][6]. On bir yıl sonra, 1420'de Altınordu'nun hanı olan on dört yaşındaki Kadir-Berdi, Kırım'da bir ordu topladı ve Edige'ye karşı yürüdü. Savaş sırasında Edige öldü. Birkaç gün sonra da Kadir-Berdi'nin kendisi de yaralarından dolayı öldü[5]. Sonuçta Canike hanım Toktamış klanının en büyüğü olduğu için Kırk-Ora'da tahta hak iddia edebilecek duruma geldi. Bu durum 1437'deki ölümüne kadar 17 yıl sürmüştür[2].
Çufutkale'de Canike döneminde Bizans ve Batı Avrupa'ya yakınlığı nedeniyle ticari ve ekonomik ilişkileri gelişse de Orda'da yaşanan iç savaşlar nedeniyle Kırım dünyadan uzak kalma yönüne doğru kaydı[2].
Çufutkale hükümdarlığı sırasında Canike tarafından desteklenen Hacı Giray sonrasında Kırım tahtında varis olarak görüldü[3]. 16-19. yüzyıl kaynaklarına göre, Kırım Tatar hanlığının oluşum ve gelişiminde en önemli figür Canike oldu[2].
1437'de Canike hanım öldü[2].
Efsaneler[değiştir | kaynağı değiştir]
Canike hanımla birçok farklı efsane ve masal ilişkilendirilmektedir. "Genç ve güzel bir kız" olarak Kırkor kalesini düşmanların saldırısına karşı savunurken öldüğüne ve Toktamışın öldüğü yere türbe yapılmasını emrettiğine dair bir efsane vardır[1][2]. Başka bir efsaneye göre ise Canike ailesinin isteklerine karşı geldiği için sevgilisiyle birlikte ölmüştür[1] [2].
Türbe[değiştir | kaynağı değiştir]
Canike'nin ölümünden sonra bir türbe yapıldı( Kırım Tatarcası; "dyurbe" [2] ). Türbedeki mermer mezar taşı Arapça bir yazı ile süslenmiştir: “Bu, Ramazan ayında ölen Toktamış Han'ın kızı büyük imparatoriçe Canike hanım'ın mezarıdır. 841. yıl ” [1] [2]. Türbenin yapımının tam zamanı bilinmemektedir [2]. Bir varsayıma göre Çufutkale'de ölümünden hemen sonra inşa edilmiştir. Diğer bir iddiaya göre mimari stillerdeki benzerlikler nedeni ile 16. yüzyıl başlarında Mengli Giray döneminde yapıldığı düşünülmektedir[2].