Ateş (ocak)

Ateş (ocak): Konaklama yerinde ısınma ve pişirme için yakılan ocak ateşidir.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulunan en eski ocaklar 1.6 ile 1.9 Milyon yıl öncesindendir.^[1]^[2]^[3]

Yakıtları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ateş kaynağı: başka bir ateşten getirilen bir kor, çakmak taşının çelik veya pirit ile vurulduğunda çıkardığı kıvılcım veya Kuvvetli sürtünmeyle tahtadan ayrışan sıcak, yarı yanık ve üflemeyle yanıcı karbonize siyah toz olabilir. Modern çakmaklarda elektrik gerilimiyle çıkarılan bir kıvılcım da kullanılır. Araba çakmağında elektrik enerjisinin kızdırıp kor haline getirdiği bir metal kullanılır.
İlk alevi elde ederken: Kav, çakmak taşının çıkardığı kıvılcımdan ateşlenebilecek kadar yanıcı, kuru, ince ve havadar bir yakıttır. Kav mantarı, kömürleştirilmiş kumaş, pamuk, kuru ot, kâğıt, ağaç talaşı gibi şeyler olabilir. İlk alev bunlar üzerinde üretilir. Modern çakmaklarda yanıcı gaz veya petrol bileşeni yanıcı sıvı ile ıslatılmış fitil kullanılır.
Sönük ocağı ateşlerken: Çıra: Alev oluştuktan sonra onu besleyen reçineli kıymıklar, bazı kabuklar, ağaç yongası, yağlı malzemeler olabilir. Gaz ya da sprey halinde sıvı yakıt kullanan modern ocaklarda çıra, hatta kav bile gerekmeyebilir; Kıvılcımın doğrudan yakıtla temas ettirilmesi yetebilir.
Yanan ocağı beslerken: Odun, kuru tahta, kuru ağaç parçaları, kalınca ağaç, siyah kömür, taş kömürü, olabilir. Modern ocaklar sadece sıvı ya da gaz yakıt kullanacak şekilde, hatta yakıt yerine metal yüzeyleri elektrik veya elektromanyetik yöntemlerle doğrudan ısıtacak şekilde (tencere altı direnç, yemeğe bakan kızgın direnç, ya da elektromanyetik indüksiyon ile kızdırılan tencere dibi) olabilir.

Ateşleme[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk alev:
- Emek, uygun doğal malzeme, deneyim uygulayarak: İlk alevi elde etmenin bu gün unutulmaya yüz tutan onlarca ilkel yöntemi vardır.^[4]^[5] Tahtayı tahtaya kuvvetli, hızlı ve ısrarlı bir şekilde dakikalarca sürterek oluşturulan yarı yanık tahta tozu, ya da çelik ve çakmak taşının çarpma sonucu çıkardığı kıvılcım, ateşin ilk ve en zayıf halidir. Bu, yalnız yanmaya çok elverişli kav ile çevrelenip, üflenerek kundaklanır. Kav olarak kullanılabilecek cok malzeme vardır.^[6] Genellikle hafif tütmekte olan bu yumağın içine avuç içinde çok hafif ve yavaş, yani sıcak üflenerek kav alevlendirilir.
- bir el hamlesiyle: Kibrit bu işlemi kibrit çöpü ucundaki yanıcı kükürt (S), oksitleyici potasyum klorat (KClO₃) ve cam tozu karışımından oluşan katı tomurcuğu kutu kenarındaki kırmızı fosfor (P) ve cam tozu karışımı ile kaplı şerite aniden kuvvetlice sürterek başlatır, kibrit çöpünün yağ emdirilmiş tahta sapının alev almasıyla çıra öncesi aşamaya bir el hamlesiyle getirir.
- tek parmak hamlesiyle: Çakmak aynı şeyi çakmak taşının, ya da mıknatısın kablo sargısı içinde ani hareketiyle oluşan elektrik geriliminin çıkardığı kıvılcımla petrollü fitilde, ya da bütan gazı akımınında ilk alevi oluşturarak çıra öncesi aşamaya tek parmak hamlesiyle getirir.
Çıranın ateşlenmesi: İlk alev ile önce çıra ateşlenir. Alev çıra yanmasıyla büyütülüp, yanan çıra odun yığınının odunca yoğun ve havadar, ama rüzgârdan korunaklı, alt ortalarında, kolay alevlenecek çıkıntıları olan bir yerine yerleştirilir.
Odunların ateşlenmesi: Yanan çıra ve yanacak odun, söndürmeyecek kadar hafif, ama alevleri besleyecek kadar giderek kuvvetli bir hava akımıyla üflenerek, yellenerek, körüklenerek beslenir.
Düzgün yanma: Belli bir etaptan sonra alevlerin ısıtarak yükselttiği hava yukarıya doğru büyüyen bir hava akımı oluşturacak, alevler alttan soğuk hava emecek, kendi kendilerini havalandırıp besleyerek odun olduğu sürece kendiliğinden artık insan yardımı gerekmeden yanmaya devam edeceklerdir. Isınan bir baca ya da ateşin üzerine yerleştirilen ve ısınan bir yanmaz boru da bu hava akımını boru içi yukarıya doğru daha da hızlandıracaktır.
Ateş bakımı: Ateşin ileri aşamalarında onu ortada yanma yüzünden oluşan boşluğa odunların yanan uç yüzeylerini iteleyip birbirine yanaştırarak, üste ortaya yeni odun koyarak, gerekirse hava tıkanıklıklarını önleyip ateşe gerekli oksijenin taze hava ile ulaşmasını sağlayarak veya baca yukarıya doğru uzatılıp temiz hava emişi arttırılarak ateş beslenebilir.

İlk alevin elde edilmesi sürtünme yöntemiyle beş-on dakika, çakmak taşıyla birkaç dakika sürebilir. Her ikisi de bütün vücudu kullanmayı gerektirir. Kibrit bu işlemi iki elle tek hamleye, çakmak ise tek elde basit bir parmak hareketine indirgeyen yeniliklerdir. Modern ocaklar ateş yakma/sıcaklık ayarlama/söndürmenin bütün aşamalarını birer parmak hareketine indirgeyebilen, el değmeden internet aracılığıyla uzaktan bile kontrol edilebilen aygıtlardır.

Söndürme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yanan odunları birbirinden uzaklaştırmak, üzelerine su döküp hem oksijenli havanın yanan noktalara ulaşmasını önlemek, hem de sıcaktan buharlaşan suyun soğutmasıyla yanma işlemini durdurmak ateşi söndürür. Yanan düzeyleri su yerine kum veya toprak gibi yanmaz soğuk başka bir malzeme ile örtmek de aynı işe yarayabilir.

Acil yangın söndürme yöntemleri: itfaiye veya yangın hortumu ile bol su fışkırtmak, yanmaz örtü ile örtüp havasız bırakmak, karbon diyoksit tüpünden püskürtme ile havasız bırakmak, az suyu özel bir pompayla aniden sis olarak alevleri soğutacak şekilde patlatmak, köpük fışkırtarak havasız bırakmak (hava alanı uçak yangınlarında), radon gazı ile havasız bırakmak (kıymetli elektronik olan kapalı mekanda), patlayıcı maddeyle havasız bırakmak (su ile söndürülemiyecek alüminyum yangınında), jet roketi ile üfletmek (petrol kuyusu yangınında).

Emniyet[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyada 2016 yılında 132084 kişi ateş sebebiyle ölmüştür.^[7] Bu daha korktuğumuz, tehlikeli gördüğümuz birkaç başka ölüm sebebi (sıcak, soğuk, terör, doğal afet, savaş) yüzünden ölenlerden daha fazladır. Onlardan daha fazla ciddiye almak gerekir. Ateşle ilgili dikkat edilmesi gereken konular:

Ateşte istediğimiz şeylerden başka şeyler yanmamalı : Ateşin içine planladığımız yakıttan başka yanabilecek şeylerin düşmesine karşı tedbirli olmak gerekir. Yanıcılığı kolay gözden kaçan şeyler ateş ile yan yana gelmemeli: Günümüzde genellikle yakıt olarak düşünmediğimiz ama içindeki enerji ateşin yardımıyla kontrolden çıkar, aniden boşalırsa tehlikeli olabilecek modern alet ve malzemeler vardır. Bunlar ateşten uzak tutulmalıdır. Örnek: pil, basınçlı gaz içeren tekerlek, içindeki ayrıca yanıcı olan sprey, traş köpüğü, parfüm, bütan gazı şişeleri, mermi, barut veya dinamit gibi patlayıcı malzemeler, vs.. Günümüzde petrol temelli suni malzemelerden yapılan birçok günlük kullanımdaki eşyalar aniden ve kuvvetle yanabilir. Bunlara örnek sentetik elbiseler, perdeler, çadır ve branda bezleri, halatlar, lastik veya plastik içeren oyuncak ya da teknik/hafif/ucuz eşya ve aletler olabilir.
Ateş istediğimiz yerden başka yerlere sıçrayamamalı : Ateş yaktığımız yerde yanarken alevler ve kıvılcımlar herhangi bir şekilde ocak dışındaki yakın ve yanıcı başka bir şeyle temas edebilir, ikinci bir ateş yanmaya başlayabilir, bu plansız ateş kontrolden çıkabilir. Bu olasılığı mümkün olduğu kadar imkânsız hale getiren yanmaz engel ve yakıtsız mesafe oluşturmak gibi tedbirler almak gerekir.
Söndürdüğümüz ateş hortlayamamalı: Kül iyi bir yalıtıcıdır. İçinde kızgın korlar gizleyebilir. Söndü sanılan ocakların külü daha sonra çıkan rüzgârla uçup gizli korlar açığa çıkabilir, korlar rüzgârda oksijen bulup yeniden kızabilir, rüzgâr sayesinde yanıcı başka malzemelerle buluşabilir ve kendi kendine yeni bir ateş, yani yangın çıkartabilir. Bu yüzden söndürürken gizli kor kalmadığından tamamen emin olmak gerekir.
Ateşin zehirli dumanı kolayca uzaklaşabilmeli: Kapalı mekanda uyurken ısınma amacıyla yanar bırakılan mangal ya da soba ateşinin karbon monoksit (CO) gazı içeren dumanı ters rüzgâr yüzünden bacadan, ya da havalanma deliklerinin yetersizliğinden dışarı kolayca çıkamayabilir. Bir başka tehlike de eldeki sigaradan uyuyakalınca ateş alan ve sinsi sinsi alev çıkarmadan yanan pamuk şilteden çıkan karbon monoksit zehirlenmesidir.

Yer seçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ateşin istenilmeyecek bir şekilde yayılabilme ihtimalini en aza indirecek bir yer seçilmelidir. Mümkün olduğunca şunlar istenir:

Su yakınında ve bol miktarda olsun
Yerde ve yakın çevrede kıvılcımlardan, alevlerden, rüzgârın uçurabileceği közlerden yardımsız alev alabilecek malzeme olmasın
Rüzgâr artsa da eksilse de ateşi istenilmeyen bir şekilde (körükleyerek veya söndürerek) etkileyemesin
Ayrılacağımız zaman çevreyi bulduğumuz hale geri getirmek kolay olsun.

Çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İhtiyaca göre birçok çeşitleri ya da yakma yöntemleri vardır:

doğal yakıtlarla, yerinde doğaçlanan[değiştir | kaynağı değiştir]

Dayalı ateş : Odunlar piramit gibi dayanır, ortasından ateşlenir
Kafesli ateş : Odunlar dört köşe kafes gibi örülür, ortasından ateşlenir
Odaklı ateş : Odun uçlarının ortada buluştukları noktaya yakılır, yandıkça odunlar ortaya doğru itilerek beslenir
Kütük arası ateşi : Rüzgâr yönünde iki kütük ortasında kolay yanar, su ve yemek pişirebilir.
Çalı çırpı ateşi : Çabuk ısıtır, çabuk biter, devamlı beslemek gerekir.
Balkon ateşi : Üst üste iki kütük arası, gece boyu emek istemeden kontrollü yanar, yakınında yatanı ısıtır, uzaktan kolay görülür
İsveç odun meşalesi : Dikine kütük yarmaları ortasında kolay yanar, az yer ister, su ve yemek pişirebilir.
Çukur içi ateşi : Yandan hava tünelli bir çukurda görünmeden yanar, su ve yemek pişirebilir.
Çift köşeli ateş : Kuzu çevirirken iki ateş kuzu gövdesinin omuzu ve kalçası karşısına dikey-ızgara amaçlı yakılır. Arkası ve iki dış yanı duvar ya da dikey taş-toprak olacak şekilde kazma yığma ile oluşturulmuş bir ocak yerinin köşelerine yakılır ki arkaya yayılan sıcak da yansıyıp yanında yatay sırıkta çevirilen kuzuyu pişirsin.

taşınabilir yakıtlı portatif düzen[değiştir | kaynağı değiştir]

Semaver (batıda güncel benzeri Kelly Kettle 30 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) : kapalı ateş haznesi, su kabı ortasındaki bacasıyla az emek ve az yakıtla (kömür, çalı çırpı) kolayca su kaynatmaya yarar
Mangalda kömür ateşi : yataydır, ızgara amaçlı yakılır, taşınır, ayaklıdır yeri yakmaz
Gazyağı, ispirto, bütan gazı gibi pişirme edevatı : kolay taşınır düzenek ve yakıtla, kibrit veya çakmakla kolayca yakılır, su ve yemek pişirir, yüksekte yanar yeri yakmaz
- tipik 2 kg küçük gaz tüpü üzerine monte edilen gaz ocağı pratik portatif piknik ocağı olarak işe yarar.
- yaya turda küçük gaz tüpü bile fazla ağır olacağından sırtta taşımalık benzeri 80-500g gaz kartuşu üzerine, hafif ve katlanır cep ocağı takılarak, ağır tencere altında yıkılmayı önlemek için kartuşun altına yere geniş basan ayak takılarak oluşturulan mini kamp ocağı kullanılabilir.
- gazın kolay yanmadığı soğuk kış ve havanın eksi derecelerde olduğu durumlarda gaz yerine sıvı bir yakıtın, pompalanmış havanın basıncıyla sprey şeklinde, önceden ısıtılmış yakıcı içine püskürtüldüğünde gaz haline dönüşüp kolay ateşlenebilmesi ve tutarlı ve ayarlanabilir bir alev vermesi şeklinde kullanılan dağcı ocağı kullanılır. yakıt mazot, benzin veya gaz yağı olabilir. ispirto sadece az miktarda ve sadece yakıcıyı ısıtmak için kullanılır, basınç altında ispirto tavsiye edilmez. Hem daha yere yakın kolay denge sağlamak, hem de basınçlı yakıtı alevden uzak tutmak için pompa+hortum bağlantılı, ateşin rüzgar yüzünden kolay sönmemesi için de çevresi yanmaz perdeli olur.
- ihtiyacın küçük olduğu durumlarda az miktarda sıvı ispirtoyu kendi alevinin sıcağıyla buharlaştırıp yakan mini ispirto ocağı da kullanılabilir.

yakıtı da düzeni de yerleşik ocak[değiştir | kaynağı değiştir]

evin bacasının en dibinde, odanın duvarında yanmaz malzemeden bir delik görünümlü ocakbaşı: odun yakılır, tencere tava için sacayak veya askı düzeni vardır
ev mangalı: ocakbaşı bulunmayan, ama yeterli havalandırması olan odalarda kullanma amaçlı, kül üzeri alevsiz kızgın kor kömür yakıtlı, portatif ev içi ısıtıcı mobilya
yakıtı şehir şebekesinden veya büyük tüpten gelen bütan veya doğalgaz yakan mutfak ocağı, fırını (issiz mavi alevli)
elektrikli ızgara, elektrikli direnç sıcağıyla kızdırılmış üstüne tencere tava konan metal veya seramik düzey veya fırın (alevsiz)
Alttan halojen ısı kaynağıyla ısıtılan, üstüne tencere tava konan seramik düzey (alevsiz, pişirme yeri ışıklı)
Alttan yukarı kısa mesafe etkili elektromanyetik dalgalar gönderilen, üstüne dibi endüksiyona uygun tencere tava konan seramik düzey (alevsiz, ışıksız, sadece tencerenin metal dibini kızdıran ocak çeşidi)
ev mangalıyla ayni işlevi gören daha yerleşik düzen olarak sıvı yakıt veya gaz alevli radyatörler, sıcak su şebekeli radyatörler, elektrik dirençli bazen de pervaneli radyatörler sayılabilir.