Dedeşen, Göle
| Dedeşen | |
|---|---|
 | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Göle |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Nüfus (2000) | |
| • Toplam | 636 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| Posta kodu | 75700 |
Resmî site [1] | |
Dedeşen, Ardahan ilinin Göle ilçesine bağlı bir köydür. Köyün eski adı Dadaşeni'dir. Köyün merkezi Ardahan kentine 42 km, Göle kasabasına 18 km uzaklıktadır. Yeni İdari yapılanmayla 2014 yılından sonra Köprülü, Göle beldesine bağlı bir mahalle olmuştur.[1]
Köyün eski adı
Bugün Dedeşen adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Dadaşeni’dir (დადაშენი). Büyük bir olasılıkla Gürcüce olan bu ad Türkçede Dedeşen’e dönüşmüştür. Gürcistan’da bugün de Ahalşeni (ახალშენი), Tamaraşeni (თამარაშენი) gibi “-şeni” (-შენი) ile biten pek çok yer adı vardır. Gürcücede “-şeni” yerleşme, köy anlamına gelir. Tarihsel Kola bölgesinde ayrıca Turkaşeni adını taşıyan yerleşme de vardır.
Köyün çok eskiden itibaren Dadaşeni adını taşıdığı sanılır. Ancak Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Dadaşeni adının geçmemesi dikkat çekicidir.[2] Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde de Dadaşeni adına rastlanmaz.[3] Bununla birlikte Ekvtime Takaişvili 1907 yılında gezdiği köy hakkında bilgi verirken Gürcü tarihçi Vahuşti’den Dadaşeni konusunda bir alıntıya yer verir ve Vahuşti köyün adından Dadeşi olarak söz eder. Bu, Osmanlı tahrir defterinde Dadiş (دادیش) ya da Datiş (داتیش) olarak kaydedilen köyün Dadaşeni olduğunu göstermektedir.[4][5] Doksanüç Harbi'nde Osmanlılardan bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 nüfus sayımında köyün adını Dadaşen (Дадашен) olarak kaydetmişlerdir.[6]
Tarihçe
Tarihsel Kola bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Dadaşeni'nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte erken ortaçağda piskoposluk merkezi olan Dadaşeni'deki Dadaşeni Kilisesi’nin kuruluş tarihine bakarak köyün en geç 9. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğu söylenebilir. Dadaşeni bu kilisenin inşa edildiği dönemde Gürcistan Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılın sonlarında bir süreliğine Büyük Selçukluların hakimiyetine girdi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gürcü atabegleri devleti Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti. Osmanlıların eline geçtiğinde Dadaşeni köyü Gürcü Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Dadaşeni Piskoposluğu’nun merkeziydi ve bu tarihte piskoposluğun faaliyetleri de son buldu. Çıldır Eyaleti sınırları içinde kalan Dadaşeni geç tarihlerde bu eyaletin Çıldır livasının merkeziydi.
Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Dadaşeni, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde köy Kars oblastında Ardahan sancağına (okrug) bağlı Göle kazasında (uçastok) yer alıyordu. Rusların 1886 tarihli nüfus sayımına göre köyde 262 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.[7] Kötün nüfusu sonraki yıllarda artmış, 1896’da 307 ve 1906’da 395 kişiye ulaşmıştır.[8] I. Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli'nin verdiği bilgiye göre Dadaşeni’de 56 hanede 521 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Köyde yarı yıkık durumda bir kilise vardı.[9] Köyde yaşayan nüfusun etnik kökenine ilişkin farklı bilgi verilmesi, Rusların Müslümanları Türk olarak kaydetmiş olmasıyla ilişkili olabilir.
Dadeşeni, I. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından hukuken, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921'de, Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasından Ankara Hükümeti tarafından Dadaşeni'nin de içinde yer aldığı bölge önce fiilen, ardından 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzalanan Moskova Antlaşması'yla Türkiye'ye katıldı.[10]
Tarihsel yapılar
Dadaşeni 10. yüzyılda kurulmuş olan ve Gürcü Kilisesi’ne bağlı Dadaşeni Piskoposluğu’nun merkeziydi. Piskoplosluk kilisesi olan Dadaşeni Kilisesi 9-10. yüzyılda inşa edilmiştir. Üç nefli ve kubbeli bir bazilika olan kiliseden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır.[11] Yıkılmış olan kilisenin taşları köydeki caminin inşasında kullanılmıştır. Bölgeyi gezen Alman botanikçi ve gezgin Karl Koch bu kilisenin 1843 yılında da yıkık olduğunu yazmıştır.[12] Dadaşeni Kilisesi'nin dışında köyde bir köy kilise daha vardır. Köyün merkezinin 3 km kuzeyinde bulunan tek nefli bu kilisenin bir kısmı günümüze ulaşmıştır.[11]
Dadaşeni köyünde ayrıca üç kale bulunmaktadır.
Coğrafya
Köy, Ardahan il merkezine 42 km, Göle ilçe merkezine 8 km uzaklıktadır.[13]
Nüfus
| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2007 | 655 |
| 2000 | 646[13] |
Kaynakça
- ^ "Ardahan Göle Dedeşen". Nufusune.com. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
- ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 10.
- ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt, s. 422.
- ^ ""Göle kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2020.
- ^ ""Göle kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2020.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 10 Ekim 1917, sayı. 222.
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ a b Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 180, ISBN 9789941478178.
- ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 10-11.
- ^ a b "Dedeşen Köyü". YerelNet.org.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2018.