Ümmî Îsâ

Ümmî Îsâ, Azerbaycan Türkçesiyle yazılan ilk eserlerden birinin ve Türk edebiyatının ilk "Mehri ve Vefa" hikâyesinin yazarıdır. Bazı araştırmacılara göre Ümmî Îsâ, Azerbaycan Türkçesiyle yazan ilk şairdir.

Hayatı

Ümmî Îsâ hakkında tezkirelerde herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Şair mesnevisinin sonunda kendinden mütevazı bir şekilde bahseder:

Ümmî Îsâ nicedür bu kîl u kâl
Dile Hak’dan kim bulasın ittisâl

Ne yazık ki şairin ne adı ne de doğum bilgisi başka kaynaklarda bulunmaktadır. Bu nedenle yaşadığı tarihi dönem hakkında bir fikir söylemek mümkün değildir. Ancak Azerbaycanlı Profesör Yagub Babayev "Yerli Azerbaycan edebiyatının oluşumu ve epik şiirin gelişimi (XIII-XIV yüzyıllar)" adlı kitabında Ümmî Îsânın günümüze kadar gelmiş yegane eseri olan “Mihr ü Vefâ” hakkında şöyle yazıyor: “Şiirsel dilbilimi, dil özellikleri, leksikoloji değerleri ve üslup sistemi 13.-14. yüzyılların Azerbaycan dilinde yazımış destan sanatı örneklerini anımsatmaktadır. ”

Şair, mesnevinin sonunda bulunan beyitte eserini H. 774 (1372‑73) tarihinde tamamlandığını açıkça belirtmektedir. Bu nedenle şairin de bu yıllarda yaşadığı tahmin edilmektedir:

Yedi yüz yetmiş dört yılıdur tamâm

Olmışıdı resûlden‑sonra vesselâm

İşbu kitâbı tamâm eyledüm

Nazmıla şerhin cihâna söyledüm

Ümmî Îsâ, Agâh Sırrı Levend tarafından 15. yüzyılda yaşamış bir şair olarak kaydedilmektedir. Âmil Çelebioğlu ise Türk Edebiyatında 15. yüzyıldan önce yazılmış mesnevileri incelediği kitabında Ümmî Îsâ’nın mesnevisini 14. yüzyıl içerisinde değerlendirmektedir.

Eserleri

Ümmî Îsâ'nın günümüze ulaşan tek eseri "Mihr ü Vefâ" mesnevisidir. Mesnevide kullanılan dil sadedir. Çok olmasa da Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmıştır. Eserde Arapça ve Farsça bazı ifadelere de rastlamak mümkündür. Şiirin dili Türkçe kökenli kelimelerin hakimiyetindedir. Eserin dili o dönemin konuşma diline yakındır. "Dede Korkut Kitabı" ve "Ahmet Harami Destanı" ile karşılaştırıldığında "Mihr ü Vefâ" mesnevisi daha basit bir dille yazılmıştır ve modern bir okuyucu tarafından anlaşılabilir. Şiirin gramer birimleri modern Azerbaycan dilinden pek farklı değildir.

Türk edebiyatında bilinen ilk Mihr ü Vefâ mesnevîsini Ümmî Îsâ yazmıştır. Ümmî Îsâ’ya ait bu mesnevi oldukça hacimli olup içinde masal öğelerini barındırmaktadır. Bu mesnevinin birkaç nüshası tespit edilmiştir, fakat tespit edilen bu nüshaların hepsi birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Ümmî Îsâ’ya ait bu Mihr ü Vefâ mesnevisinin bilinen 3 nüshası vardır. Bu nüshalar şunlardır: İzmir Milli Kütüphane 26/668 numarada kayıtlı nüsha, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Seyfettin Özege Kitaplığı 282 ve 283 numaralara kayıtlı nüshalar, Marbur Staatsbibliothek, Ms.Or. Oct. nr. 2628 numarada kayıtlı nüshadır.

Mesnevi, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü tarafından iki kez (2001 ve 2005'te) yayımlandı. İlk baskısı Kamandar ve Aysel Şerifli tarafından hazırlanmış, Kiril alfabesiyle yayınlanmış, esere 2,5 sayfa hacminde önsöz yazılmış ve sonunda zor kelimeler sözlüğü verilmiştir. Eser, "İrşad" İslam Araştırmaları Merkezi Müdürü Profesör Rafig Aliyev'in kısa bir önsözüyle, M. Z. Nagiyev ve M. M. Adilov'un editörlüğünde ikinci kez yayımlanmış ve başlık sayfasında "edebiyatımızın ve dilimizin nadide bir eseri" olarak değerlendirilmiştir. İkinci baskıda esnevi Latin alfabesiyle basılmış, metni ayrıca Arap alfabesiyle de verilmiştir.

Dıș bağlantılar

• Sevim, Yılmaz Önder (2023). Ümmî Îsâ’nın Mihr ü Vefâ mesnevisinde yeniden dirilme motifi ve Hızır. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 
• Sevim, Yılmaz Önder (2013). "ÜMMÎ ÎSÂ". Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
• Çapanoğlu, Gökçenur (2014). Ümmî Îsâ Mihr ü Vefâ (Dil İncelemesi-Metin-Gramatikal Dizin). Erzurum: T.C.Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı anabilim dalı. 
• Babayev, Yaqub (2009). ХIII – ХIV ƏSRLƏR ANA DİLLİ LİRİK ŞЕİRİMİZİN İNKİŞAF YОLU (Azerice). Bakı: Elm və Təhsil.