Leb-i Havuz
Leb-i Havuz (Farsça: لب حوض; anlamı: gölet tarafından) veya Lyab-i Khauz, Buhara şehrinde hayatta kalan birkaç havuzdan (gölet) birini çevreleyen alanın adıdır. Sovyet dönemine kadar, şehrin ana su kaynağı olan birçok gölet vardı ancak hastalık yaydığı gerekçesiyle çoğunlukla 1920'ler ve 1930'larda dolduruldu. Leb-i Havuz, 16. ve 17. yüzyıllarda kurulan ve o zamandan beri önemli ölçüde değişmemiş olan muhteşem bir mimari topluluğun merkezi olduğu için hayatta kaldı. Üç tarafı göleti çevreleyen Lebb-i Havuz topluluğu, Kukeldaş Medresesi'nden (1568-1569) (şehrin en büyüğü (havuzun kuzey tarafında)) ve Nadir Divan Bey tarafından inşa edilen iki dini yapıdan oluşur. Beghi: bir tekke (1620) (bir tekke Sufiler için bir konaklama mekanıdır) ve medrese (1622) (sırasıyla göletin batı ve doğu taraflarında yer almaktaydı). Küçük Qazi-e Kalyan (Kadı-yı Kalyan) Nasreddin medresesi (yıkılmıştır) daha önce Kukeldaş Medresesi'nin yanındaydı.[1]
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu topluluğun tarihi, önemli bir asil ve vezir olan ve aynı zamanda Buhara Emiri İmam Kuli Han'ın amcası olan Nadir Divan Bey ile yakından bağlantılıdır. Nadir Divan Bey, kendi adını taşıyan Khanaka'yı inşa ettiğinde, binanın yakınlarında eski bir Yahudi dulun sahip olduğu büyük bir arsa olduğu söylenir. (Buhara Yahudilerinin önemli bir bölümü burada yaşamaktaydı). Nadir Divan Bey, bu alanın bir gölet için mükemmel bir yer olacağına karar vermişti ancak dul, mülkünü satma teklifini reddetti. Sonra Nadir Divan Bey, Emir'in onu satışa zorlaması umuduyla İmam Kuli Han'ın önüne getirdi. Buhara Emiri konuyla ilgili bir müftü toplantısı yapılmasını emretti. Toplantı sonucunda, Müslüman hukuku uzmanları, dul kadının rızası dışında mülkünün satın alınması için yasal bir yol olmadığına karar verdiler; çünkü Yahudiler, Müslüman olmayanların ödediği cizyeyi ödedikleri takdirde Müslümanlar ile eşit haklara sahiptiler.
Bu yüzden Nadir Divan Bey, inatçı Yahudi'nin evine yakın küçük bir gölet inşa etmek zorunda kaldı. Ancak, çok pahalı olmasına rağmen, su, Yahudi dulun evinin hemen yanından akacak şekilde yeni havuzuna bir ark, bir sulama hendeği kazdı. Akansu, dulun evinin temellerini sarsmaya başladı. Kadın Nadir Divan Bey'e adalet için geldiğinde, Bey kadının evini adil bir fiyata satın almaya hazır olduğunu belirtti. Ancak kadın bu teklifi reddetti, onun yerine kendi koşullarını sundu. Buhara hükümdarları ona bir sinagog inşa etme izniyle başka bir toprak parçası verecekse mülkünden vazgeçeceğine söz verdi. Dul kadın Nadir Divan Bey'in kendisine daha sonra Yahudi mahallesi (Mahalli Kuma) olarak adlandırılan bir yerleşim bölgesinde kendisine ait bir arsa vermesi sözünü aldı.
Daha sonra Buhara'daki ilk sinagog ve büyük bir gölet inşa edildi. İnsanlar bu alana Farsçada "gölet" anlamına gelen Lyab-i Hauz demeye başladı. Yapım tarihi yaklaşık 1620'dir. Ancak halk hafızası hala başka bir sıfatı tutmaktadır – Haus-i Bazur, "zorla yapılmış".
Kukeldaş Medresesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Medrese 1568-1569 yılında inşa edilmiştir ve topluluğun en eski binasıdır.[2]
Nadir Divan Bey Tekkesi (1619/20)[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu Khanaka (tekke) tepesinde bir kubbe bulunan dikdörtgen bir yapıdır. Bina iki yan giriş ile geleneksel olmayan dar ve yayvan ana kapıya sahiptir. Salon (zikirhane) mükemmel akustik özelliklere sahiptir. Salonun iç duvarları sıva kalıpları ile çevrili nişlerle gömülüdür. Konut alanı, binanın köşelerini ve yan dış duvarlarını kaplar. Ana giriş kapısının sonu, süslemedeki bazı çiçek unsurları hariç olmak üzere oldukça konservatif olarak yapılmıştır. Ana kapının kenarları epigrafi süslemelerle bezenmiştir. Khanaka'nın ana cephesi, duvarların bir düzeyinde kesilmiş kulelerle köşelidir.
Khanaka, yüzyıllar boyunca konumu ve büyüklüğü (kare salonun kenarı 11,2 m - 36,75 ft.) nedeniyle Buhara'nın önde gelen kültür ve dini merkezi oldu.[3][4]
Nadir Divan Bey Medresesi (1622/23)[değiştir | kaynağı değiştir]
Divan Bey, Buhara Hanlığı'nda handan hemen sonraki görevi yürütenlere verilen bir unvandır. Nadir Divan Bey, Ashtarkhanid (Janid) hanedanının (1599'da kurulan) en güçlü hanı İmam Kuli Han (1611-1642) döneminde bu pozisyonda kaldı. Janid Hanedanlığı altındaki devlette İslam geleneğine olan bağlılık, önde gelen Şeybuni hanlarının zamanına göre sönüktü. Hükümdarlığın bu önemli özelliği çok geçmeden dikkat çekici mimari eğilimle ifade edilmeye başladı. 1619'da Semerkant'ı neredeyse bağımsız olarak yöneten Yalantuş Bey, Şer-Dor Medresesi'nin inşasına başlamıştı. Zengin renkli kaplama ve güneş tasvirleri, kaplanlar ve antiloplar, İslam dünyasında benzersiz olan sanatsal ifadeye öncü bir yaklaşım sunmuştur. Üç yıl içinde Nadir Divan Bey, kendi devrimci yapısını (Nadir Divan BeyMedresesi) inşa ederek Yalantuş Bey'i izlemişti. Giriş kapısında 2 anka kuşu, 2 şekilsiz beyaz geyik ve "güneşte adam" yüzü tasvir edilmiştir.[5][6]
Magak-i Attari Camii[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk sinagogun inşasından önce Yahudiler camilerde Müslümanlarla yer paylaşmaktaydılar. Bu camiye Magak-i Attari denirdi, yani "çukurdaki cami". Bazıları Buhara Yahudileri ve Müslümanların aynı anda birbirlerine aynı yerde ibadet ettiklerini söylemektedir. Diğer kaynaklar Yahudilerin Müslümanlardan sonra ibadetlerine devam ettiğini belirtmektedir.
Arap fethinden önce Magak-i Attari'nin yerinde bir çarşı vardı. İdoller, iksirler, baharatlar, attar (parfümler) ve diğer ürünler için kurulmuş olan bir pazardı. Bunun yanı sıra, eskiden bu yere yakın bir Ay Tapınağı (Mokh) vardı. Narshakhi, Buhara Tarihi adlı eserinde (yaklaşık 950), eski tapınağın adını "magok", yani "çukurdaki" olarak ifade etmiştir, yani o zaman bile yarısı etrafını çevreleyen toprak seviyesinin altına inşa edilen cami.
Diğer detaylar[değiştir | kaynağı değiştir]
Bugün Lyab-i Hauz, doğudan batıya uzanan ve asırlık ağaçların kenarına gömülmüş dik açılı bir gölettir (46 x 36 metre). Kenarları sarımsı kireç taşından büyük bloklardan yapılmış inen merdiven şeklinde düzenlenmiştir.
Yukarıda belirtildiği gibi Kukeldaş Medresesi Buhara'nın en büyüğüdür (80 x 60 metre). Kulbala Kukeldaş ('kardeş'), bu yapının kurucusu olan Emir'in koruyucu kardeşinin adıydı.
Nadir Divan Bey Medresesi başlangıçta kervansaray olarak inşa edilmiştir. Açılış töreninde İmam Kuli Han, beklenmedik bir şekilde sözde kervansarayın bir medrese olduğunu ilan etti. Bu yüzden Nadir Divan Bey, kervansaraya, sundurmalar, kapı (eyvan) ve köşeli kuleler ekleyerek yeniden düzenlemek zorunda kaldı. Ayrıca hücrelere sahip ek bir kat inşa etti.
Nadir Divan Bey Tekkesi, Lyab-i Hauz'un batı tarafındaki Nadir Divan Bey Medresesi'nin karşısında yer almaktadır.[1]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "Lyabi-Hauz | Caravanistan". Caravanistan (İngilizce). 4 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2018.
- ^ Central Asian Art. ISBN 9781783107971. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2020.
- ^ "Бухоро Bukhara Бухара" На узбекском, английском и русском языках. Издательство "Узбекистан", Ташкент 2000
- ^ "The Khanaka of Nadir Divan-begi". 18 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2014.
- ^ "Impact of Nadir Divan-begi". 18 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2014.
- ^ История Узбекистана (XVI - первая половина XIX в.) Ташкент -"Укитувчи" -1995