Birinci Beylerbeyi Sarayı
 Birinci Beylerbeyi Sarayı ile çevresini gösteren 1838 tarihli bir gravür | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Durum | Yıkıldı |
| Konum | Üsküdar, İstanbul, Türkiye |
| Koordinatlar | 41°02′33″K 29°02′24″D / 41.04250°K 29.04000°D |
| Başlama | 1829 |
| Tamamlanma | 1832 |
| Yenileme | 1851 |
| Yıkılma | 1861-1863 arasında |
| Teknik ayrıntılar | |
| Yapı sistemi | Kâgir |
| Malzeme | Ahşap |
| Kat sayısı | 2-3 |
| Tasarım ve inşaat | |
| Mimar(lar) | Krikor Balyan |
Birinci Beylerbeyi Sarayı ya da Sarı Saray, Türkiye'nin İstanbul şehrinin Üsküdar ilçesinde bulunan eski bir saray kompleksidir. Adını, bulunduğu Beylerbeyi semtinden alan yapının yerine günümüzde aynı ada sahip başka bir saray vardır. Krikor Balyan'ın mimarında 1829'da başlayan inşası 1832'de tamamlanan ahşap saray, Osmanlı padişahları tarafından yaz aylarında kullanılmaktaydı. 1851'de çıkan yangın sonrası onarılarak kullanılmaya devam etti. Abdülaziz'in tahta geçmesinin ardından kendisinin talimatıyla, 1861-1863 yılları arasındaki bir tarihte yıkılarak günümüzde varlığını sürdüren sarayın inşasına başlandı.
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Saray inşa edilmeden önce bu bölgede, Bağlarbaşı'na kadar uzanan ve İstavroz Bahçeleri olarak adlandırılan koruluk bir alan vardı. Bir yazlık saray olarak kullanılacak yapının inşasına Osmanlı Padişahı II. Mahmud'un talimatıyla 1829'da başlandı.[1] Sarayın yapılacağı arazide yer alan Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paşa'nın yalısı da yıktırılmıştı.[2] Emini Said Efendi, mimarı ise Krikor Balyan olan yapı, 1832'de tamamlandı. II. Mahmud döneminde İstavroz Sarayı olarak adlandırılan saray, Abdülmecid saltanatındaki (1839-1861) kayıtlarda Beylerbeyi Sahilsarayı olarak geçiyordu. Dış cephesinin sarı renkte olmasından ötürü Sarı Saray olarak da anılıyordu.[1][3] II. Mahmud, 4 Haziran 1832 günü bu saraya taşındı. Padişahlar, yaz aylarında üç-dört ay kadar burada kalmaktaydı.[2]
1843'te, veliaht Abdülaziz Efendi için komplekste bir daire inşa edildi.[3] 1851 yazında, Abdülmecid'in de bulunduğu esnada sarayda bir yangın çıktı. Yangın söndürülse de yapıda hasar meydana gelirken Abdülmecid de Çırağan Sarayı'nı kullanmaya başladı. Hasarın onarılmasının ardından sarayın, padişah tarafından kullanılmasına devam edildi.[3][4] Abdülaziz'in tahta geçmesinin ardından kendisinin talimatıyla, 1861-1863 yılları arasındaki bir tarihte yıktırıldı ve yerine yeni bir sarayın inşasına başlandı.[2][3]
Mimarisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Kısmen iki kısmen üç katlı ahşap kâgir bir yapı olan saray; mâbeyn, zülvecheyn ve harem olmak üzere üç ana bölümden oluşuyordu. Beyaza boyanmış kafesli pencerelerin yer aldığı dış cephesi sarı renkteydi. Darüssaade Ağası Dairesi, Hazîne-i Hümâyûn Vekili Ağası Dairesi, Hekimbaşı Dairesi, Valide Sultan Kayıkhanesi, Harem-i Hümâyûn'da kârir mezbelelik ve tulumba, Kuşhane Matbahı, Harem Hademeleri (Baltacılar) Dairesi, Tebdil Ahırı ve ittisalinde ambar, Has Ahır, Has Ahır yanında nalbant mahalli, perakende matbahı, kebir (büyük) matbah, kiler, öküz ahırı, Mâbeyn-i Hümâyûn Katipleri Dairesi, Mızıka-i Hümâyûn ve Hademe-i Hâssa, Deniz Hamamı, Serdab Kasrı, Sarı Köşk, Limonluk Kasrı, has, harcı ve fodla fırınları ise kompleksteki diğer yapılardı. Sonradan ise bir Veliaht Dairesi inşa edilmişti. İstanbul Boğazı'na bakan dairelerinin ayrı kapıları bulunuyordu.[1][2][3] Julia Pardoe, sarayı "Boğaz'daki en şık yapı" olarak tanımlar.[5]
Afife Batur, dönemin kaynaklarına dayanarak sarayın yaygın, "muhtemelen" pavyonlardan oluşan bir yapılışı, "düzensiz" bir yerleşim düzenine sahip ve bu betimlemelere göre neoklasik bir yapı olduğunu söyler. Bazı betimlemelerdeki Hint, Arap veya Mağrip mimarilerini yansıtan unsurlara değinen Batur; bunların avlu, bahçe veya fıskiyelerden ibaret değilse, "erken bir oryantalist tasarıma ait oldukları düşünülebilir" der.[1]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d Batur, Afife (1994). "Beylerbeyi Sarayı". Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı. ss. 206-207. ISBN 9757306029.
- ^ a b c d Kahraman, Kemal (2019). "Üsküdar'ın kayıp sarayları". Millî Saraylar (17): 103-121. 19 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022.
- ^ a b c d e Göncü, T. Cengiz (2013). "Boğaziçinde bir "Sahilsaray-ı Ferahfezâ": Beylerbeyi Sahilsarayı-ı Hümâyunu". İstanbul Araştırmaları Yıllığı. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları (2): 205-214. ISSN 2147-2068.
- ^ Cezar, Mustafa (1985). "Sanatta Batıya açılışta saray yapıları ve kültürünün yeri". TBMM Milli Saraylar Sempozyumu-Bildiriler. İstanbul. s. 57.
- ^ Pardoe, Julia (1838). The Beatuies of the Bosphorus (İngilizce). Londra: George Virtue. s. 57.