Sarımsak: Revizyonlar arasındaki fark

Sarımsak
Sarımsak
	Allium sativum, sarımsak olarak bilinir, William Woodville, Medical Botany, 1793.
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Plantae
Şube:	Spermatophyta
Sınıf:	Magnoliopsida
Takım:	Asparagales
Familya:	Amaryllidaceae
Cins:	Allium
Tür:	A. sativum
İkili adlandırma
	Allium sativum Linnaeus

Etkileşimli olarak geçmişe göz at

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

GörselVikimetin

Satır içi

Sayfanın 15.59, 12 Aralık 2020 tarihindeki hâli

Sarımsak (Allium sativum), Alliaceae familyasına dahil olan Allium cinsinden, soğanlı bir bitki türüdür. Yakın akrabaları arasında soğan, arpacık soğanı, pırasa, frenk soğanı^[1] ve Çin soğanı^[2] bulunur. Orta Asya'ya ve İran'ın kuzeydoğusuna özgüdür ancak birkaç bin yıllık insan tüketimi ve kullanımı geçmişi sebebiyle dünya çapında yaygın bir baharattır.^[3]^[4] Sarımsak, Antik Mısırlılar tarafından da biliniyordu ve hem gıda aroması hem de geleneksel ilaç olarak kullanılmıştı.^[5] Günümüzde Çin, dünyadaki sarımsak ihtiyacının yaklaşık % 80'ini karşılamaktadır.^[6]

Tanım

Allium sativum, bir soğandan büyüyen çok yıllık çiçekli bir bitkidir. 1 m'ye kadar büyüyen uzun, dik çiçekli bir gövdesi vardır. Yaprak ayası düz, doğrusal ve sağlamdır ve yaklaşık 1,25–2,5 cm genişliğindedir, sivri bir uçla biter. Bitki, Kuzey yarımkürede Temmuz ve Eylül ayları arasında pembeden mora kadar değişen tonlarda çiçekler üretebilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişlerini çevreleyen bir iç kılıf ve onu çevreleyen ince bir kılıf ve onu çevreleyen bir dış yaprak katmanını içerir. Genellikle soğan, şekil olarak merkeze en yakın olanlar hariç asimetrik 10 ila 20 diş içerir. Sarımsak doğru zamanda ve derinlikte ekilirse, Alaska kadar kuzeyde dahi yetiştirilebilir.^[7] Hermafrodit çiçekler üretir. Arılar, kelebekler, güveler ve diğer böcekler aracılığıyla tozlaşır.^[8]

Köken ve ana türler

Sıradan sarımsağın yabani atasının tanımlanması, birçok kültivarının verimsizliğinden dolayı zordur, bu da yabani akrabalarla çapraz test yapma kabiliyetini sınırlar. Genetik ve morfolojik olarak sarımsak en çok, Orta ve Güneybatı Asya'da yetişen yabani Allium longicuspis türüne benzemektedir.^[9]^[10]^[11] Ancak Allium longicuspis de çoğunlukla verimsiz olduğu için Allium sativum'un atası olduğu şüphelidir. Önerilen diğer adaylar arasında hepsi Orta Doğu'ya özgü olan Allium tuncelianum, Allium macrochaetum ve Allium truncatum türleri yer alıyor.

Allium sativum, doğallaştırıldığı bölgelerde yabani olarak yetişir. Britanya'da "yabani sarımsak", "karga sarımsağı" ve "tarla sarımsağı" olarak adlandırılan bitkiler sırasıyla Allium ursinum, Allium vineale ve Allium oleraceum türlerinin üyeleridir. Kuzey Amerika'da Allium vineale ("yabani sarımsak" veya "karga sarımsağı" olarak bilinir) ve Allium canadense ("çayır sarımsağı", "yabani sarımsak" veya "yabani soğan" olarak bilinir) tarlalardaki yaygın yabani otlardır. Fil sarımsağı (Allium ampeloprasum) olarak adlandırılan bitki aslında yabani bir pırasadır, gerçek bir sarımsak değildir. Tek diş sarımsak (inci veya yalnız sarımsak olarak da adlandırılır), Çin'in Yunnan eyaletinde doğmuştur.

Avrupa sarımsağı

Bazı sarımsakların Avrupa'da koruma statüsü vardır^[12], bunlar:

İsim	Kaynak
Aglio Rosso di Nubia (Nubia Kırmızı Sarımsağı)	Nubia-Paceco, Trapani ili, Sicilya, İtalya
Aglio Bianco Polesano	Rovigo, Veneto, İtalya (PDO)
Aglio di Voghiera	Ferrara, Emilia-Romagna, İtalya (PDO)
Ail blanc de Lomagne	Gaskonya'daki Lomagne, Fransa (PGI)
Ail de la Drôme	Drôme, Fransa (PGI)
Ail rose de Lautrec, gül / pembe sarımsak	Lautrec, Fransa (PGI)
Ail violet de Cadours	Cadours, Fransa (PDO)
Ajo Morado de Las Pedroñeras, gül / pembe sarımsak	Las Pedroñeras, İspanya (PGI)
金乡大蒜 Jinxiang Da Suan	Çin (PGI)

Alt türler ve varyeteler

A. sativum'un iki alt türü,on ana varyete grubu ve yüzlerce kültivarı veya varyetesi vardır.

A. sativum var. ophioscorodon (Link) Döll, Ophioscorodon veya sert boyunlu sarımsak, porselen sarımsak, rocambole sarımsak ve mor çizgili sarımsak olarak da adlandırılır. Bazen ayrı bir tür (Allium ophioscorodon G.Don) olarak kabul edilir.
A. sativum var. sativum veya yumuşak boyunlu sarımsak, enginar sarımsak, gümüş rengi sarımsak ve kreol sarımsak olarak adlandırılır.

Orta Asya menşeli en az 120 kültivar vardır ve bu da Orta Asya'yı sarımsak biyolojik çeşitliliğinin ana merkezi yapar.

Yetiştirme

Sarımsak yetiştirmesi kolay bir bitkidir ve ılıman iklimlerde yıl boyunca yetiştirilebilir. Sarımsağın eşeyli olarak çoğaltılması mümkün olsa da, yetiştirilen sarımsağın neredeyse tamamı, toprağa tek tek diş şeklinde ekilerek eşeysiz olarak çoğaltılır. Daha soğuk iklimlerde, dişler en iyi toprak donmadan altı hafta önce ekilir. Amaç, soğanların sadece kök üretmesini sağlamak ve zeminin üzerinde filiz bırakmamaktır. Hasat ilkbaharın sonlarında veya yazın başındadır.

Sarımsak bitkileri, soğanların olgunlaşması için yeterli alan bırakarak birbirine yakın şekilde yetiştirilebilir ve yeterli derinliğe sahip kaplarda kolayca yetiştirilir. Sarımsak, gevşek, kuru, iyi drene edilmiş topraklarda güneşli yerlerde iyi sonuç verir ve USDA iklim bölgeleri 4-9 boyunca dayanıklıdır. Dikim için sarımsak seçerken, dişleri ayırmak için büyük soğanlar seçmek önemlidir. Dikim yatağındaki uygun aralıklarla birlikte büyük dişler de soğan boyutunu artıracaktır. Sarımsak bitkileri organik madde içeriği yüksek bir toprakta büyümeyi tercih ederler ancak çok çeşitli toprak koşullarında ve pH seviyelerinde büyüyebilirler.

Farklı sarımsak çeşitleri veya alt türleri vardır, en önemlisi sert sarımsak ve yumuşak boyunlu sarımsaktır. Sarımsağın yetiştiği enlem, sarımsak gün boyu duyarlı olabileceğinden, tür seçimini etkiler. Sert boyunlu sarımsak genellikle daha soğuk iklimlerde yetiştirilir ve nispeten büyük dişler üretirken, yumuşak boyunlu sarımsak genellikle ekvatora daha yakın yerlerde büyür ve küçük, sıkıca paketlenmiş dişler üretir.

Sarımsağın tüm enerjisini soğanın büyümesine odaklamak için sarımsak sapı çıkarılır. Sap çiğ veya pişmiş olarak yenebilir.

Hastalıklar

Sarımsak bitkileri genellikle dayanıklıdır ve birçok zararlıdan veya hastalıktan etkilenmez. Sarımsak bitkilerinin tavşanları ve köstebekleri uzaklaştırdığı söylenir. Kaliforniya Gıda ve Tarım Bakanlığı (CDFA), yuvarlak solucanların ve Stromatinia cepivora'nın neden olduğu beyaz çürük hastalığından kurtulmayı sağlamak için bir sertifika programı yürütmektedir. Bu iki patojen hem bir ürünü yok edebilir hem de bir kez ortaya çıktığında toprakta sonsuza kadar kalabilir. Sarımsak ayrıca, kökleri yok eden ve onları pembe veya kırmızıya çeviren, tipik olarak ölümcül olmayan bir hastalık olan pembe kökten veya pırasa pasından da muzdarip olabilir. Pırasa güvesinin larvaları, yaprakları veya soğanları kazarak sarımsağa saldırır.

Üretim

2018'de dünya sarımsak üretimi 28,5 milyon tondu ve Çin tek başına toplamın % 78'ini oluşturuyordu.

Sarımsak üretimi, 2018
Ülke	Üretim (milyon ton)
Çin	22.3
Hindistan	1.7
Bangladeş	0.5
Mısır	0.3
İspanya	0.3
Dünya	28.5
Resmi, yarı resmi veya tahmini verileri içerebilir Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü

Özellikler

Taze veya ezilmiş sarımsak, kükürt içeren bileşikler olan allisin, ajoen, dialil polisülfidler, vinildithiinler, S-allylcysteine ve enzimler, saponinler, flavonoidler ve Maillard reaksiyonu ürünleri içeren bileşikler verir.

Galeri

Doğranmış sarımsak
Sarımsak bitkisi
Taze hasat edilmiş sarımsak
Karışık sarımsak konfit

Kaynakça

^ Block, Eric (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. Royal Society of Chemistry. ISBN 978-0-85404-190-9.
^ "Substance Info: Garlic". All Allergy. Zing Solutions. June 15, 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: April 14, 2010.
^ "Allium sativum L". Plants of the World Online | Kew Science. Erişim tarihi: October 31, 2018.
^ Block, Eric (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science (İngilizce). Royal Society of Chemistry. ss. 5–6. ISBN 9780854041909.
^ "Garlic". Drugs.com. August 20, 2018. Erişim tarihi: October 31, 2018.
^ "2018 Will be the Most Difficult Year for Garlic Export: Chinese Garlic at Risk". Tridge.com. July 10, 2018. Erişim tarihi: December 19, 2019.
^ Rader, Heidi; McGuinness, Julianne. "Growing Garlic in Alaska". Cooperative Extension Service. University of Alaska Fairbanks. Erişim tarihi: 24 September 2019.
^ Meredith, Ted Jordan; Drucker, Avram. "Growing Garlic from True Seed". Blogspot: Garlic Analecta. Erişim tarihi: May 24, 2014.
^ Zohary, Daniel; Hopf, Maria (2000). Domestication of Plants in the Old World (3rd bas.). Oxford University Press (January 11, 2001 tarihinde yayınlandı). s. 197. ISBN 978-0-19-850357-6.
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; SFNA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Salunkhe, D.K.; Kadam, S.S., (Ed.) (March 19, 1998). Handbook of Vegetable Science and Technology: Production, Compostion, Storage, and Processing. Marcel Dekker. s. 397. ISBN 978-0-8247-0105-5.
^ "Agriculture and Rural Development > Agriculture and food > DOOR". European Commission.

Bibliyografya

McGee, Harold (2004). "The Onion Family: Onions, Garlic, Leeks". On Food and Cooking (Revised bas.). Scribner. ss. 310–3. ISBN 978-0-684-80001-1.

Dış bağlantılar

Vikisözlük'te Sarımsak ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

[Block2010-1] Block, Eric (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. Royal Society of Chemistry. ISBN 978-0-85404-190-9.

[AN-2] "Substance Info: Garlic". All Allergy. Zing Solutions. June 15, 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: April 14, 2010.

[kew-3] "Allium sativum L". Plants of the World Online | Kew Science. Erişim tarihi: October 31, 2018.

[4] Block, Eric (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science (İngilizce). Royal Society of Chemistry. ss. 5–6. ISBN 9780854041909.

[drugs-5] "Garlic". Drugs.com. August 20, 2018. Erişim tarihi: October 31, 2018.

[6] "2018 Will be the Most Difficult Year for Garlic Export: Chinese Garlic at Risk". Tridge.com. July 10, 2018. Erişim tarihi: December 19, 2019.

[7] Rader, Heidi; McGuinness, Julianne. "Growing Garlic in Alaska". Cooperative Extension Service. University of Alaska Fairbanks. Erişim tarihi: 24 September 2019.

[8] Meredith, Ted Jordan; Drucker, Avram. "Growing Garlic from True Seed". Blogspot: Garlic Analecta. Erişim tarihi: May 24, 2014.

[Zohary-9] Zohary, Daniel; Hopf, Maria (2000). Domestication of Plants in the Old World (3rd bas.). Oxford University Press (January 11, 2001 tarihinde yayınlandı). s. 197. ISBN 978-0-19-850357-6.

[SFNA-10] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; SFNA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[11] Salunkhe, D.K.; Kadam, S.S., (Ed.) (March 19, 1998). Handbook of Vegetable Science and Technology: Production, Compostion, Storage, and Processing. Marcel Dekker. s. 397. ISBN 978-0-8247-0105-5.

[pdopgi-12] "Agriculture and Rural Development > Agriculture and food > DOOR". European Commission.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

@@ 1. satır: / 1. satır: @@
-{{kısa açıklama|Bitki türü}}
+{{Çeviri yeri|Garlic|İngilizce|en}}{{kısa açıklama|Bitki türü}}
-{{Ek kaynak gerekli}}
 {{diğer anlamı|Sarımsak (anlam ayrımı)}}
 {{Otomatik taksonkutu
@@ 12. satır: / 11. satır: @@
 '''Sarımsak''' (''Allium sativum''), [[Alliaceae]] familyasına dahil olan ''[[Allium]]'' cinsinden, soğanlı bir bitki türüdür. Yakın akrabaları arasında [[soğan]], [[arpacık soğanı]], [[pırasa]], [[frenk soğanı]]<ref name="Block2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6AB89RHV9ucC|title=Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science|last=Block|first=Eric|publisher=Royal Society of Chemistry|year=2010|isbn=978-0-85404-190-9}}</ref> ve [[Çin soğanı]]<ref name="AN">{{cite web|url=http://www.allallergy.net/fapaidfind.cfm?cdeoc=684|title=Substance Info: Garlic|website=All Allergy|publisher=Zing Solutions|archive-url=https://web.archive.org/web/20100615004222/http://allallergy.net/fapaidfind.cfm?cdeoc=684|archive-date=June 15, 2010|url-status=dead|accessdate=April 14, 2010}}</ref> bulunur. [[Orta Asya]]'ya ve [[İran]]'ın kuzeydoğusuna özgüdür ancak birkaç bin yıllık insan tüketimi ve kullanımı geçmişi sebebiyle dünya çapında yaygın bir baharattır.<ref name="kew">{{Cite web|url=http://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:528796-1|title=Allium sativum L. |publisher=Plants of the World Online {{!}} Kew Science |access-date=October 31, 2018}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=6AB89RHV9ucC|title=Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science|last=Block|first=Eric|date=2010|publisher=Royal Society of Chemistry|isbn=9780854041909|language=en|pages=5–6}}</ref> Sarımsak, [[Antik Mısır|Antik Mısırlılar]] tarafından da biliniyordu ve hem gıda aroması hem de geleneksel ilaç olarak kullanılmıştı.<ref name="drugs">{{cite web |title=Garlic |url=https://www.drugs.com/npp/garlic.html |publisher=Drugs.com |accessdate=October 31, 2018 |date=August 20, 2018}}</ref> Günümüzde [[Çin]], dünyadaki sarımsak ihtiyacının yaklaşık % 80'ini karşılamaktadır.<ref>{{cite web|url=http://blog.tridge.com/2018-will-be-the-most-difficult-year-for-garlic-export-chinese-garlic-at-risk-fd137e673cae|title=2018 Will be the Most Difficult Year for Garlic Export: Chinese Garlic at Risk|publisher=Tridge.com |accessdate=December 19, 2019 |date=July 10, 2018}}</ref>
-== Tanımı ==
+==Tanım==
-Sarımsak kendi soğanından yetişen çok yıllık çiçek açan bir bitkidir.  1 metreye kadar uzayabilen dik çiçekli uzun bir sapı vardır. Bıçak yaprağı düz, doğrusal, katı ve yaklaşık olarak 12.5 –25&nbsp;mm eninde ve sivri uçludur. Kuzey Yarımkürede temmuzdan eylüle kadar pembeden mora çiçekler açabilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişini çevreleyen en içteki kılıfı kuşatan daha dıştaki ince kılıf yaprakların dış katlarını içerir. Soğanı çoğunlukla şeklen asimetrik olan merkeze en yakın olanı hariç 10-20 dişi içerir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-drugs-6 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Mayıs 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200419015231/https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-drugs-6 |arşivtarihi=19 Nisan 2020 |ölüurl=hayır }}</ref>
+''Allium sativum'', bir [[soğan]]<nowiki/>dan büyüyen çok yıllık çiçekli bir bitkidir. 1 m'ye kadar büyüyen uzun, dik çiçekli bir gövdesi vardır. [[Yaprak|Yaprak ayası]] düz, doğrusal ve sağlamdır ve yaklaşık 1,25–2,5 cm genişliğindedir, sivri bir uçla biter. Bitki, [[Kuzey yarımküre]]<nowiki/>de [[Temmuz]] ve [[Eylül]] ayları arasında pembeden mora kadar değişen tonlarda çiçekler üretebilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişlerini çevreleyen bir iç kılıf ve onu çevreleyen ince bir kılıf ve onu çevreleyen bir dış yaprak katmanını içerir. Genellikle soğan, şekil olarak merkeze en yakın olanlar hariç asimetrik 10 ila 20 diş içerir. Sarımsak doğru zamanda ve derinlikte ekilirse, [[Alaska]] kadar kuzeyde dahi yetiştirilebilir.<ref>{{cite web |last1=Rader |first1=Heidi |last2=McGuinness |first2=Julianne |title=Growing Garlic in Alaska |url=https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ |website=[[Alaska Cooperative Extension Service|Cooperative Extension Service]] |publisher=University of Alaska Fairbanks |accessdate=24 September 2019}}</ref> [[Hermofrodit|Hermafrodit]] çiçekler üretir. [[Arı]]<nowiki/>lar, [[kelebek]]<nowiki/>ler, [[güve]]<nowiki/>ler ve diğer [[böcek]]<nowiki/>ler aracılığıyla [[Tozlaşma|tozlaşır]].<ref>{{Cite web|url=https://garlicseed.blogspot.com/p/growing-garlic-from-true-seed.html|title=Growing Garlic from True Seed|last1=Meredith|first1=Ted Jordan|last2=Drucker|first2=Avram|website=Blogspot: Garlic Analecta|access-date=May 24, 2014}}</ref>
-Uygun zamanda ve derinlikte dikilirse Alaska kadar kuzeyde bile yetiştirilebilir.
-<ref>{{Web kaynağı | url = https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | başlık = Growing Garlic in Alaska | erişimtarihi = 24 Eylül 2019 | website = Cooperative Extension Service | yayıncı = University of Alaska Fairbanks | soyadı1 = Rader | ad1 = Heidi | soyadı2 = McGuinness | ad2 = Julianne | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190924045427/https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | arşivtarihi = 24 Eylül 2019 | ölüurl = evet }}</ref> [[çift cinsiyetli]] çiçekler açar. Arılar, kelebekler, güveler ve diğer böcekler tarafından [[polen]]leri yayılır.
+== Köken ve ana türler ==
-[[Soğan]], [[yabani soğan]], [[zambak]] ve [[pırasa]] ile akraba olan sarımsak doğada yabani ortamda yetişmez. Tarih boyunca bir kültür bitkisi olduğu, olasılıkla güneybatı [[Asya]]'da doğada yetişen ''[[Allium longicuspis]]'' türünden türetilmiş olduğu düşünülmektedir.
+Sıradan sarımsağın yabani atasının tanımlanması, birçok [[kültivar]]<nowiki/>ının verimsizliğinden dolayı zordur, bu da yabani akrabalarla [[Geri çaprazlama|çapraz test]] yapma kabiliyetini sınırlar. [[Genetik]] ve [[Morfoloji (biyoloji)|morfolojik]] olarak sarımsak en çok, [[Orta Asya|Orta]] ve [[Güneybatı Asya]]'da yetişen yabani ''Allium longicuspis'' türüne benzemektedir.<ref name="Zohary">{{Cite book|title=Domestication of Plants in the Old World |edition=3rd |last1=Zohary|first1=Daniel|last2=Hopf|first2=Maria|publisher=Oxford University Press|year=2000|isbn=978-0-19-850357-6|publication-date=January 11, 2001|pages=197}}</ref><ref name="SFNA"/><ref>{{cite book|title=Handbook of Vegetable Science and Technology: Production, Compostion, Storage, and Processing|publisher=Marcel Dekker|isbn=978-0-8247-0105-5|editor-last=Salunkhe|editor-first=D.K.|publication-date=March 19, 1998|page=397|editor-last2=Kadam|editor-first2=S.S.|date=March 19, 1998}}</ref> Ancak ''Allium longicuspis'' de çoğunlukla verimsiz olduğu için ''Allium sativum''<nowiki/>'un atası olduğu şüphelidir. Önerilen diğer adaylar arasında hepsi [[Orta Doğu]]'ya özgü olan ''[[Allium tuncelianum]]'', ''[[Allium macrochaetum]]'' ve ''[[Allium truncatum]]'' türleri yer alıyor.
+''Allium sativum'', doğallaştırıldığı bölgelerde yabani olarak yetişir. [[Britanya]]'da "yabani sarımsak", "karga sarımsağı" ve "tarla sarımsağı" olarak adlandırılan bitkiler sırasıyla ''[[Allium ursinum]]'', ''[[Allium vineale]]'' ve ''[[Allium oleraceum]]'' türlerinin üyeleridir. [[Kuzey Amerika]]'da ''[[Allium vineale]]'' ("yabani sarımsak" veya "karga sarımsağı" olarak bilinir) ve ''[[Allium canadense]]'' ("çayır sarımsağı", "yabani sarımsak" veya "yabani soğan" olarak bilinir) tarlalardaki yaygın yabani otlardır. Fil sarımsağı (''[[Allium ampeloprasum]]'') olarak adlandırılan bitki aslında yabani bir pırasadır, gerçek bir sarımsak değildir. Tek diş sarımsak (inci veya yalnız sarımsak olarak da adlandırılır), [[Çin]]'in [[Yunnan]] eyaletinde doğmuştur.
-Sıklıkla "'''sarmısak'''" olarak da anılan sarımsağın en iyi kaliteye sahip olanı, [[germanyum]] ve [[selenyum]] bakımından zengin topraklarda yetişir.
+=== Avrupa sarımsağı ===
-[[Türkiye]]'de sarımsak üretiminin en yoğun yapıldığı yer [[Kastamonu (il)|Kastamonu ilinin]] [[Taşköprü, Kastamonu|Taşköprü ilçesidir]]. Raf ömrü uzun tadı ve kokusu keskindir. Taşköprü sarımsağı başka yerlerde de yetiştirilmek istenmiş maalesef Taşköprü toprağında yetişen sarımsağın kokusu ve tadı alınamamıştır. Burada yetişen sarımsakların büyük kısmı ilaç fabrikalarına antibiyotik imalatı için verilmektedir. Raf ömrü çok uzun olan Taşköprü sarımsağı bir yıl süreyle soğuk hava depolarına ihtiyaç duyulmaksızın saklanabilmektedir.
+[[Dosya:Garlic flower head.jpg|küçükresim|Çiçek başı]]
+Bazı sarımsakların [[Avrupa]]'da koruma statüsü vardır<ref name="pdopgi">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html|title=Agriculture and Rural Development > Agriculture and food > DOOR|publisher=European Commission}}</ref>, bunlar:
+{| class="wikitable"
+!İsim
+!Kaynak
+|-
+|Aglio Rosso di Nubia (Nubia Kırmızı Sarımsağı)
+|[[Nubia]]-[[Paceco]], [[Trapani ili]], [[Sicilya]], [[İtalya]]
+|-
+|Aglio Bianco Polesano
+|[[Rovigo]], [[Veneto]], [[İtalya]] (PDO)
+|-
+|Aglio di Voghiera
+|[[Ferrara]], [[Emilia]]-[[Romana (Italia)|Romagna]], [[İtalya]] (PDO)
+|-
+|Ail blanc de Lomagne
+|[[Gaskonya]]'daki [[Lomagne]], [[Fransa]] (PGI)
+|-
+|Ail de la Drôme
+|[[Drôme]], [[Fransa]] (PGI)
+|-
+|Ail rose de Lautrec, gül / pembe sarımsak
+|[[Lautrec]], [[Fransa]] (PGI)
+|-
+|Ail violet de Cadours
+|[[Cadours]], [[Fransa]] (PDO)
+|-
+|Ajo Morado de Las Pedroñeras, gül / pembe sarımsak
+|[[Las Pedroñeras]], [[İspanya]] (PGI)
+|-
+|金乡大蒜 Jinxiang Da Suan
+|[[Çin]] (PGI)
+|}
+== Alt türler ve varyeteler ==
+[[Dosya:Italian garlic PDO.JPG|küçükresim|İtalyan sarımsağı]]
+''A. sativum''<nowiki/>'un iki [[alt tür]]<nowiki/>ü,on ana [[Varyete (biyoloji)|varyete]] grubu ve yüzlerce [[kültivar]]<nowiki/>ı veya varyetesi vardır.
+* ''A. sativum'' var. ''ophioscorodon'' (Link) Döll, ''Ophioscorodon'' veya sert boyunlu sarımsak, porselen sarımsak, rocambole sarımsak ve mor çizgili sarımsak olarak da adlandırılır. Bazen ayrı bir tür (''Allium ophioscorodon'' G.Don) olarak kabul edilir.
+* ''A. sativum'' var. ''sativum'' veya yumuşak boyunlu sarımsak, enginar sarımsak, gümüş rengi sarımsak ve kreol sarımsak olarak adlandırılır.
+[[Orta Asya]] menşeli en az 120 kültivar vardır ve bu da [[Orta Asya]]'yı sarımsak biyolojik çeşitliliğinin ana merkezi yapar.
-==Yetiştirilmesi==
+== Yetiştirme ==
+[[Dosya:Allium sativum 003.JPG|küçükresim|Soğanlar]]
-Sarımsağı yetiştirmesi kolaydır ve ılıman iklimlerde tüm yıl boyunca yetiştirilebilir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-rhs- |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Mayıs 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200419015231/https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-rhs- |arşivtarihi=19 Nisan 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> Nerdeyse tüm sarımsaklar dişlerini toprağa dikerek yetiştirilirler.Soğuk iklimlerde, en iyi sonuç için toprak donmazdan yaklaşık 6 hafta önce dişler dikilirler. Amaç sadece köklenen ama toprağın üzerine hiç filizlenmeyen soğanlara sahip olmaktır.<ref>"October is garlic planting time", Michigan State University Extension, 2011, https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200801033843/https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time |tarih=1 Ağustos 2020 }} Accessed Dec. 2019</ref> Baharın sonunda ya da yaz başında hasat alınır.
+Sarımsak yetiştirmesi kolay bir bitkidir ve ılıman iklimlerde yıl boyunca yetiştirilebilir. Sarımsağın eşeyli olarak çoğaltılması mümkün olsa da, yetiştirilen sarımsağın neredeyse tamamı, toprağa tek tek diş şeklinde ekilerek eşeysiz olarak çoğaltılır. Daha soğuk iklimlerde, dişler en iyi toprak donmadan altı hafta önce ekilir. Amaç, soğanların sadece kök üretmesini sağlamak ve zeminin üzerinde filiz bırakmamaktır. Hasat ilkbaharın sonlarında veya yazın başındadır.
-Sarımsak bitkileri, soğanlarının olgunlaşması için yeterli yer bırakarak birbirine yakın yetiştirilebilirler ve yeterli derinlikteki kaplarda kolaylıkla yetiştirilirler.  Sarımsak gevşek, kuru, iyi drenajlı topraklarda güneşli yerlerde iyi yetiştirilir. Dikim için sarımsak seçerken, dişlerin ayrılacağı soğanların büyüklerinden almak önemlidir. Dikim yatağında uygun aralıklarla büyük dişler de büyük sarımsak başları yetiştirecektir. Sarımsak bitkisi [[organik]] maddesi çok toprakta büyümeyi tercih eder ama çok çeşitli toprak şartlarında ve [[pH]] seviyelerinde büyüyebilir.<ref name="SFNA">{{Web kaynağı|url=http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|başlık=Small Farm News Archive|erişimtarihi=14 Nisan 2010|arşivtarihi=13 Mart 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070313210109/http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|tarih=Temmuz 1995|yayıncı=UC Davis Small Farm Center|soyadı=Voss|ad=Ronald E.|ölüurl=evet}}</ref>
+Sarımsak bitkileri, soğanların olgunlaşması için yeterli alan bırakarak birbirine yakın şekilde yetiştirilebilir ve yeterli derinliğe sahip kaplarda kolayca yetiştirilir. Sarımsak, gevşek, kuru, iyi drene edilmiş topraklarda güneşli yerlerde iyi sonuç verir ve USDA iklim bölgeleri 4-9 boyunca dayanıklıdır. Dikim için sarımsak seçerken, dişleri ayırmak için büyük soğanlar seçmek önemlidir. Dikim yatağındaki uygun aralıklarla birlikte büyük dişler de soğan boyutunu artıracaktır. Sarımsak bitkileri organik madde içeriği yüksek bir toprakta büyümeyi tercih ederler ancak çok çeşitli toprak koşullarında ve pH seviyelerinde büyüyebilirler.
-Sarımsağın en önemlileri sertboyunlu sarımsak ve yumuşakboyunlu sarımsak olan farklı alt türleri vardır.<ref name="rhs">{{Web kaynağı | url = https://www.rhs.org.uk/advice/profile?PID=677 | başlık = Garlic | erişimtarihi = 25 Ocak 2017 | tarih = 2017 | yer = London, UK | yayıncı = [[The Royal Horticultural Society]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150109023308/https://www.rhs.org.uk/advice/profile?PID=677 | arşivtarihi = 9 Ocak 2015 | ölüurl = evet }}</ref> Sarımsak gün uzunluğuna hassas olabildiğinden yetiştirildiği <nowiki>[[enlem]]</nowiki> tip seçimini etkiler. Sertboyun sarımsak genellikle daha soğuk iklimlerde yetişip nispeten büyük başlar oluştururken, yumuşakboyun sarımsak genellikle ekvatora daha yakın yerlerde yetiştirilir ve küçük, sıkı tıka basa dolu başlar yapar.<ref name="rhs" />
+Farklı sarımsak çeşitleri veya alt türleri vardır, en önemlisi sert sarımsak ve yumuşak boyunlu sarımsaktır. Sarımsağın yetiştiği enlem, sarımsak gün boyu duyarlı olabileceğinden, tür seçimini etkiler. Sert boyunlu sarımsak genellikle daha soğuk iklimlerde yetiştirilir ve nispeten büyük dişler üretirken, yumuşak boyunlu sarımsak genellikle ekvatora daha yakın yerlerde büyür ve küçük, sıkıca paketlenmiş dişler üretir.
-Sarımsak’ın tüm enerjisini kendi soğanının büyümesine toplamak için sarımsağın  duyargaları  koparılır. Duyargalar <nowiki>[[scapes]]</nowiki> çiğ yenilebilir ya da pişirilebilir.
+Sarımsağın tüm enerjisini soğanın büyümesine odaklamak için sarımsak sapı çıkarılır. Sap çiğ veya pişmiş olarak yenebilir.
-== İçerik ==
+=== Hastalıklar ===
+Sarımsak bitkileri genellikle dayanıklıdır ve birçok zararlıdan veya hastalıktan etkilenmez. Sarımsak bitkilerinin [[tavşan]]<nowiki/>ları ve [[köstebek]]<nowiki/>leri uzaklaştırdığı söylenir. Kaliforniya Gıda ve Tarım Bakanlığı (CDFA), [[Yuvarlak solucanlar|yuvarlak solucan]]<nowiki/>ların ve ''[[Stromatinia cepivora]]''<nowiki/>'nın neden olduğu beyaz çürük hastalığından kurtulmayı sağlamak için bir sertifika programı yürütmektedir. Bu iki patojen hem bir ürünü yok edebilir hem de bir kez ortaya çıktığında toprakta sonsuza kadar kalabilir. Sarımsak ayrıca, kökleri yok eden ve onları pembe veya kırmızıya çeviren, tipik olarak ölümcül olmayan bir hastalık olan pembe kökten veya pırasa pasından da muzdarip olabilir. Pırasa güvesinin larvaları, yaprakları veya soğanları kazarak sarımsağa saldırır.
-Sarımsak başında % 84.09 su, %13.38 [[organik]] madde, %1.53 [[inorganik]] madde içerir. İçeriğinde ayrıca, 33 çeşit [[kükürt]] bileşiği, 17 çeşit [[aminoasit]] (bunlara vücut tarafından doğrudan sentezlenmeyip, gıdalarla alınması gereken aminoasitlerin tümü dahildir), [[germanyum]], [[çinko]], A, B1 ve C [[vitaminler]]i bulunmaktadır.
-== Tıbbi araştırmalar ==
+== Üretim ==
+[[Dosya:Garlic plate no 6 bv73c1191 bk128b698 crop.jpeg|küçükresim|Sarımsak, ''Sağlık Kitabı'', 1898, Henry Munson Lyman]]
-{| class="toccolours" style="float:right; clear:right; font-size:80%; margin:0 0 1em 1em;" cellpadding="0" cellspacing=0
+'de dünya sarımsak üretimi 28,5 milyon tondu ve Çin tek başına toplamın % 78'ini oluşturuyordu.
-|- bgcolor=#EEE9BF<!--#dddddd-->
+{| class="wikitable"
-| colspan="2" align="center" |'''Sarımsak içeriği'''
+|+Sarımsak üretimi, 2018
-|- bgcolor=#F5F5DC
+!Ülke
-| '''[[Phytochemical]]s''' || &nbsp;&nbsp; '''[[Nutrient]]s'''
+!Üretim
-|- bgcolor=#ffffff
+<small>(milyon ton)</small>
-| [[Allicin]] || &nbsp;&nbsp; [[Kalsiyum]]
+|-
-|- bgcolor=#ffffff
+|Çin
-| [[Beta-carotene]] || &nbsp;&nbsp; [[Folat]]
+|22.3
-|- bgcolor=#ffffff
+|-
-| [[Beta-sitosterol]] || &nbsp;&nbsp; [[Demir]]
+|Hindistan
-|- bgcolor=#ffffff
+|1.7
-| [[Caffeic acid]] || &nbsp;&nbsp; [[Magnezyum]]
+|-
-|- bgcolor=#ffffff
+|Bangladeş
-| [[Chlorogenic acid]] || &nbsp;&nbsp; [[Manganez]]
+|0.5
-|- bgcolor=#ffffff
+|-
-| [[Diallyl disulfide]] || &nbsp;&nbsp; [[Fosfor]]
+|Mısır
-|- bgcolor=#ffffff
+|0.3
-| [[Ferulic acid]] || &nbsp;&nbsp; [[Potasyum]]
+|-
-|- bgcolor=#ffffff
+|İspanya
-| [[Geraniol]] || &nbsp;&nbsp; [[Selenyum]]
+|0.3
-|- bgcolor=#ffffff
+|-
-| [[Kaempferol]] || &nbsp;&nbsp; [[Çinko]]
+!Dünya
-|- bgcolor=#ffffff
+!28.5
-| [[Linalool]] || &nbsp;&nbsp; [[Thiamine|Vitamin B<sub>1</sub> (Thiamine)]]
+|-
-|- bgcolor=#ffffff
+| colspan="2" |Resmi, yarı resmi veya tahmini verileri içerebilir
-| [[Oleanolic acid]] || &nbsp;&nbsp; [[Riboflavin|Vitamin B<sub>2</sub> (Riboflavin)]]
+Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[P-coumaric acid]] || &nbsp;&nbsp; [[Niacin|Vitamin B<sub>3</sub> (Niacin)]]
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Phloroglucinol]] || &nbsp;&nbsp; [[Vitamin C]]
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Phytic acid]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Quercetin]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Rutin]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[S-Allyl cysteine]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Saponin]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Sinapic acid]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Stigmasterol]] ||
-|- bgcolor=#ffffff
-| [[Alliin]] ||
-|- bgcolor=#F5F5DC
-| colspan="2" align="center" | ''Source: Balch p 97''<ref>Balch, Phyllis A. (2000). ''Prescription for Nutritional Healing'', 3rd ed. New York: Avery. p. 97.</ref>
 |}
-Sarımsağın [[tansiyon]]<nowiki/>u az miktarda düşürdüğü gösterilmiştir ancak yüksek tansiyon hastalarına uzun dönem faydası hakkında henüz yeterli kanıt yoktur.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0048277/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=11 Mayıs 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20130613035353/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0048277/ |arşivtarihi=13 Haziran 2013 |ölüurl=hayır }}</ref>
+== Özellikler ==
-==Mutfakta kullanımı==
+Taze veya ezilmiş sarımsak, [[kükürt]] içeren bileşikler olan [[allisin]], [[ajoen]], dialil polisülfidler, [[vinildithiinler]], S-[[allylcysteine]] ve [[enzimler]], [[saponinler]], [[flavonoidler]] ve [[Maillard reaksiyonu]] ürünleri içeren bileşikler verir.
-Sarımsak, sarımsaklı ekmek, sarımsaklı tostu , bruschetta, crostini ve canapé gibi klasik yiyecekler yapmak için genellikle tereyağlı veya yağlı farklı ekmek çeşitlerine de uygulanabilir. Farklı pişirme yöntemlerinde koku şiddeti ve aroması değişir. Çoğunlukla soğan, domates ya da zencefille eşleştirilir.
-== Yemek malzemesi ==
-Sarımsak içindeki [[allisin]] bileşiğinden kaynaklanan özgün ve ağır bir [[koku]]ya sahiptir. Bu koku pişirme ile kısmen giderilebilir. Kokusu giderilmiş olan sarımsak yağı, tozu veya [[kapsül]]leri de piyasada mevcuttur.
-== Yan etkileri ==
-Sarımsağın aşırı tüketiminin bazı yan etkileri olabilir. Sarımsağın yapısında yüksek oranda [[kükürt]] bileşikleri bulunması bir takım [[alerji]]k reaksiyonlara neden olabilir. Ayrıca, aşırı miktarlarda çiğ sarımsak tüketimi, sindirim sırasında bağırsak gazlarına ve bağırsak [[mukoza]]sındaki normal floranın zarar görmesine de neden olabilir.{{kaynak belirt}}
 ==Galeri==