Kaleci (futbol)

Kaleci (genellikle İngilizcesi goalkeeper'dan GK olarak veya Türkçe KL olarak kısaltılır), futbolda yer alan bir pozisyondur. Spordaki en özelleştirilmiş mevkiidir.^[1] Kalecinin asıl görevi rakip takımın gol atmasını (topun kale çizgisini geçmesi) engellemektir. Bu, kalecinin topu yakalamak veya kale çizgisinden daha uzağa yönlendirmek için topun yörüngesine doğru hareket etmesiyle gerçekleştirilir. Ceza sahası içinde kalecilerin ellerini kullanmalarına izin verilir, bu da onlara (taç atışı dışında) sahada topu elle kontrol etme hakkını verir. Kaleci, takım arkadaşlarından ve rakipten farklı renkte bir forma giymektedir.

Geri pas kuralı, çoğu durumda takım arkadaşlarının kalecilere geri verdiği pasların kullanılmasına izin vermeyen bir kuraldır. Kaleciler genellikle kale vuruşu yaparlar ve ayrıca köşe vuruşu, direkt ve endirekt serbest vuruş ve markajlarda defans oyuncularına komut verirler. Kaleciler, sahanın tamamını sınırsız bir şekilde görebildikleri için saha stratejisini yönlendirmede önemli bir rol oynarlar ve oyunculara oyun geliştirme konusunda benzersiz bir bakış açısı kazandırırlar.

Kaleci bir takımın tek zorunlu pozisyonudur. Sakatlanmaları veya oyundan atılmaları durumunda, yerlerine başka bir kaleci geçmelidir. Oyundan atılma durumunda, bir takım genellikle (ancak zorunlu değildir) bir oyuncusunun yerine yedek kalecisini oyuna sokar ve maçı eksik oyuncuyla oynama devam eder. Bir takımın yedek kalecisi yoksa veya maç için izin verilen oyuncu değişiklik hakkının tamamı zaten kullanılmışsa, sahadaki bir oyuncu kaleye geçmek zorundadır.

Pozisyon, oyunculardan farklı beceriler gerektirdiğinden, kaleciler takım arkadaşlarından ayrı antrenman yapar ve genellikle oyunlarını geliştirmek için bir kaleci antrenörüyle birlikte çalışırlar.^[2] Oyuncuların bir maçta 90 dakikaya kadar oynayabilmeleri için genellikle iyi bir kardiyovasküler formda olmaları gerekirken, bir kalecinin hızlı hareket edebilmesi ve küçük patlamalar için hızlı ayaklara sahip olması gerekir. Maç sırasında kaleciler, takım arkadaşları topu sahanın dışına çıkarıncaya kadar genellikle kısa aralıklarla çok fazla hareket edebilirler. Antrenman sırasında kaleciler ağırlıklı olarak ayak hareketlerine ve kurtarış yapıldıktan sonra hızla ayağa kalkabilmeye odaklanırlar. Bir kalecinin bir sonraki şut geldiğinde tepki verip kurtarış yapabilmesi için ayaklarının omuz genişliğinde açık ve parmak uçlarında hazır olması önemlidir. Bu şekilde gelen şuta hızlıca tepki verebilir ve kurtarış yapabilir.^[3]

Tüm oyuncularda olduğu gibi, kaleciler de herhangi bir takım numarasını giyebilirler, ancak 1 numaralı forma neredeyse her zaman takımın ilk tercih ettiği kaleciye ayrılmıştır.^[4]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Futbol, birçok spor gibi, farklı pozisyonların oluşmasına ve ortadan kalkmasına neden olan taktiklerde birçok değişiklik yaşamıştır. Kaleci, sporun kanunlaştırılmasından bu yana var olduğu kesin olan tek pozisyondur. Hatta, sistemlerin sınırlı veya mevcut olmadığı ve tüm oyuncuların saldırı ve savunma yaptığı organize futbolun ilk günlerinde bile takımların bir kaleci olarak oynayacak belirlenmiş bir üyesi vardı.

Futbol takımlarının oyuncu pozisyonlarına sahip olduğuna dair en eski kayıt, 1581 yılında Richard Mulcaster'dan gelmekteydi, ancak bu kayıtlarda kalecilerden bahsedilmiyordu. Kalecilikle ilgili en eski özel kaynak Cornish Hurling'den geliyordu. Carew'e göre "Yere, yaklaşık sekiz ya da on adım aralıkla iki çalı dikerler; ve doğrudan karşılarına, on veya on iki skorluk mesafede, benzer uzaklıkta başka iki çalı, bunlara da Gol derler. Bu çalılardan biri kura ile bir tarafa, diğeri ise karşı tarafa atanır. Bu golleri korumak için en iyi durdurucu Hurlers'tan iki kişi atanır," idi.^[5] Gol atmaya yönelik diğer kaynaklar, 17. yüzyılın başlarında İngiliz edebiyatında yer alıyordu; örneğin John Day'in oyunu The Blind Beggar of Bethnal Green'de (y. 1600'de sahnelenmiş ve 1659'da yayımlanmış): "Camp-ball'da bir gole oynayacağım" (Doğu Anglia'da popüler olan son derece şiddetli bir futbol çeşidi) ifadesi geçiyordu. Benzer şekilde, 1613 yılında yazılan bir şiirde Michael Drayton, "topu atarken ve onu kaleye sürerken, filolar halinde ilerlerler" cümlesini kullanıyordu. Bir oyunda gol kavramı geliştirdiğinde, bir tür kaleciliğin de geliştirilmiş olması kaçınılmaz görünüyordu. David Wedderburn, 1633 yılında Latince'den "gol korumak" olarak çevrilen bir ifadeye atıfta bulunmuştu, ancak bu mutlaka sabit bir kaleci pozisyonunu ima etmiyordu.

"Goal-keeper" (kaleci) kelimesi, Tom Brown's School Days (1857'de yayımlandı, ancak 1830'larda geçti) adlı romanda kullanıldı. Yazar burada erken bir ragbi futbolu biçimine atıfta bulunuyordu:

İlk olarak, golün sorumluluğunu taşıyan altıncı sınıf öğrencisinin, gücünü (kalecileri) gol direklerinin arkasındaki tüm alanı yaklaşık beş adım aralıklarla işgal edecek şekilde yaydığını göreceksiniz; güvenli ve iyi korunmuş bir kale, tüm iyi oyunun temelidir.^[6]

1867 Sheffield kurallarında "kaleci" kelimesi ortaya çıkmıştı, ancak terim belirli bir oyuncuya atıfta bulunmuyordu, "o anda kendi kalesine en yakın olan savunma tarafındaki oyuncu" anlamına geliyordu. Bu şekilde tanımlanan kaleci, herhangi bir özel top kullanma ayrıcalığından yararlanmıyordu.^[7]

1863 yılında İngiltere Futbol Federasyonu'nun (FA) ilk Oyun Kuralları kaleci için herhangi bir özel düzenleme yapmamıştı, her oyuncunun topu yakalamasına veya vurmasına izin veriliyordu.^[8] 1870'te topu elle oynamak tüm oyuncular için tamamen yasaklandı.^[9] Ertesi yıl 1871'de, kurallar değiştirilerek kaleci tanıtıldı ve kalecinin "kalesini koruma" amacıyla topu elle oynamasına izin verildi.^[10] Kalecinin topu elle oynama yeteneği üzerindeki kısıtlamalar sonraki kural revizyonlarında birkaç kez değiştirildi:

1871: Kaleci topu sadece "kalesini koruma" amacıyla elle oynayabilir.
1873: Kaleci topu "taşıyamaz".^[11]
1883: Kaleci topu iki adımdan fazla taşıyamaz.^[12]
1887: Kaleci topu rakip yarı sahada elle oynayamaz.^[13]
1901: Kaleci topu herhangi bir amaçla (sadece kale savunmasında değil) elle oynayabilir.^[14]
1905: Kaleci penaltı vuruşuna karşı savunma yaparken kale çizgisini geçemez.
1912: Kaleci topu sadece ceza sahası içinde elle oynayabilir.
1931: Kaleci topu taşırken dört adıma kadar (iki adım yerine) atabilir.^[15]
1992: Kaleci takım arkadaşı tarafından kasıtlı olarak kendisine atılan topu elle oynayamaz.
1997: Kaleci topu altı saniyeden fazla elle oynayamaz.

Başlangıçta, kaleciler genellikle kale direkleri arasında oynar ve rakip şutları kurtarmaya çalışmadıkça sınırlı hareket kabiliyetine sahip olurdu. Yıllar içinde, oyun sistemlerindeki değişikliklerle birlikte kalecinin rolü daha aktif hale geldi. Kaleci, elleriyle topu kontrol edebilen (taç atışı hariç) tek futbol oyuncusu oldu.

1935-36 İngiliz futbol sezonunda Sunderland AFC takımının genç kalecisi Jimmy Thorpe, Roker Park'ta Chelsea'ye karşı oynanan bir maçta geri pas aldıktan sonra topu eline aldığında başına ve göğsüne aldığı bir darbe sonucu hayatını kaybetti. Maç bitene kadar oynamaya devam etti, ancak eve döndüğünde yere düştü ve dört gün sonra hastanede diyabet ve "karşı takımın sert kullanımı nedeniyle" hızlanan kalp yetmezliğinden öldü.^[16] Thorpe'un kariyerinin trajik sonu, kurallarda değişikliğe yol açtı ve oyuncuların, kalecinin topu kontrol ettiği durumlarda ayağını kaldırmasına izin verilmemesi kuralı getirildi.^[17]

Zaman kaybetmeye yönelik kurallar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaleciler tarafından kullanılan, topu yere sektirip tekrar yakalama veya havaya atıp tekrar yakalama gibi çeşitli zaman geçirme teknikleri nedeniyle, 1960'larda oyun kuralları yeniden gözden geçirildi ve kaleciye topu tutarken, sektirirken veya havaya atıp tekrar yakalarken en fazla dört adım atma hakkı verildi. FIFA Kurulu daha sonra kasıtlı olarak kuralları çiğnemek amacıyla yapılan bu tür hareketlerin de topu tutma olarak kabul edilmesi gerektiğini belirten bir savuşturma karşıtı kuralı da geliştirdi.^[18]

1992 yılında Uluslararası Futbol Birliği Kurulu, özellikle kalecilerin bir takım arkadaşının ayakla kasıtlı olarak yaptığı pası elleriyle tutmalarını yasaklayan geri pas kuralı gibi kalecileri etkileyen oyun kurallarında değişiklikler yaptı.^[19] Bu kural değişikliği, 1990 FIFA Dünya Kupası'ndan sonra aşırı derecede sıkıcı, geri paslarla dolu ve kalecilerin topu tutma sürelerinin uzadığı oyunları engellemek amacıyla yapıldı. Ayrıca, kaleciler sıklıkla topu bırakıp etrafında top sürerek zaman kazanmaya çalışıyor ve rakipler baskı yaptığında tekrar topu ellerine alıyorlardı, bu tipik bir zaman geçirme tekniğiydi. Bu nedenle, geri pas kuralı ile aynı anda başka bir kural da getirildi. Bu kural, kalecilerin topu oyuna soktuktan sonra tekrar elle oynamalarını yasaklıyordu; ihlal durumunda rakip takıma endirekt serbest vuruş veriliyordu. Ayrıca, yeni kuralın ruhuna aykırı hareket eden herhangi bir oyuncu, sportmenlik dışı davranış nedeniyle uyarılabilir ve dolaylı serbest vuruşla cezalandırılabilirdi.^[18]

1 Temmuz 1997'de FIFA, geri pas kuralını defans oyuncularının kendi kalecilerine yaptığı taç atışlarını da kapsayacak şekilde genişletmeye karar verdi. Daha fazla zaman geçirmeyi önlemek için FIFA, bir kalecinin topu altı saniyeden fazla tutması durumunda hakemin bunu zaman geçirme olarak değerlendirmesi ve rakip takıma endirekt serbest vuruş vermesi gerektiğini kural olarak belirledi. Uygulamada, bu kural nadiren uygulanmaktadır: 2019'da yapılan ve 45 Bundesliga maçını kapsayan bir çalışmada, kalecilerin topu elle oynama süresinin %38,4'ünde bu kuralın ihlâl edildiği, ancak hiçbirinin cezalandırılmadığı görülmüştür.^[20] Bu kuralın yüksek profilli bir maçta uygulandığı bir örnek, 2012 Yaz Olimpiyatları kadınlar futbolu yarı final maçında Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada arasındaki oynanan maç sırasında gerçekleşti. Kanada 3-2 önde iken, kalecileri Erin McLeod bir köşe vuruşundan sonra topu 10 saniye boyunca tuttu ve hakem tarafından zaman geçirmemesi konusunda uyarıldı. Endirekt serbest vuruş, topun elle oynanmasına sebep oldu ve verilen penaltı golle sonuçlanarak 3-3 eşitlik sağlandı. Maçın uzatmaarında Amerika Birleşik Devletleri 4-3 kazandı.^[21]

Futbol kuralları ve genel oyun[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaleci pozisyonu, normal oyun akışında teknik olarak diğerlerinden farklı olan tek pozisyondur. Futbol kuralları, kaleciyi diğer oyunculardan çeşitli şekillerde ayırır; en önemlisi, yalnızca kendi ceza alanı içinde olsa bile kaleciyi elle oynama yasağından muaf tutar.^[22] Kaleci topun kontrolünü eline aldığında rakip oyuncuların onu rahatsız etmesine izin verilmez.^[22] Kaleciler, penaltı vuruşlarına karşı tek savunmacı olarak özel bir role sahiptir.^[22] Kaleciler, diğer oyunculardan farklı renkte formalar giymek zorundadırlar ve şapka ve eşofman altı giyme iznine sahiptirler.^[22]

Kurallar, takımda her zaman bir oyuncunun kaleci olarak belirlenmesini zorunlu kılar; bu, kalecinin oyundan atılması veya sakatlanması durumunda başka bir oyuncunun kaleci pozisyonunu üstlenmesi gerektiği anlamına gelir.^[22] Kurallar, takımların oyun duraklamalarında kaleci olarak belirlenen oyuncuyu değiştirmelerine izin verir,^[22] ancak pratikte bu nadiren uygulanır.

Kurallar, bir kalecinin ceza sahasından çıkıp sıradan bir oyuncu gibi hareket etmesine herhangi bir kısıtlama getirmez, ancak genellikle kaleciler maç boyunca kalelerine yakın kalırlar.

Kaleciler rutin olarak uzanma dalışları yaparlar. Bunu gerçekleştirmek için, topa en yakın ayaklarıyla yerden kuvvet alarak yatay bir pozisyona fırlarlar. Bu noktada topu yakalayabilir veya kaleden uzaklaştırabilirler. İkinci durumda, iyi bir kaleci, topun rakip takım oyuncusu tarafından alınamayacak şekilde uzaklaştırılmasını sağlamaya çalışır, ancak bu her zaman mümkün değildir.

Kaleciler, maçın büyük bir bölümünde fazla aksiyon olmadan geçirebilecekleri için, herhangi bir zamanda rakip takımın atağa geçmesi durumunda çok iyi bir konsantrasyona ihtiyaç duyarlar. Kaleciler ayrıca, topun nereye gideceğini 'okuyabilme' ve topa vurulmadan veya kafaya çıkmadan önce hareket edebilme anlamına gelen iyi bir 'öngörü' yeteneğine sahip olmalıdırlar ve topu yakalama, yumruklama veya elle uzaklaştırma konusunda hızlı karar vermelidirler.

Sorumluluklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kalecilerin taktiksel sorumlulukları şunları içerir:

Vücudunun herhangi bir kısmıyla şut girişimlerini fiziksel olarak engelleyerek kaleyi korumak. Kalecinin sahanın herhangi bir yerinde topla oynamasına izin verilir, ancak kendi ceza alanı dışında ellerini veya kollarını uzatarak topa müdahale edemez.
Serbest vuruşlar ve köşe vuruşları gibi duran toplarda savunma yaparken takımın defans oyuncularını organize etmek. Serbest vuruşta bu, savunma oyuncularının sayısını ve "duvar" oluşturulmasını kapsar. Duvar, gelen topa fiziksel bir bariyer oluşturur, ancak bazı kaleciler, vuruş yapan oyuncuları belirli türdeki şutlara teşvik etmek için duvarlarını belirli pozisyonlarda konumlandırır. Bazen kaleciler duvardan vazgeçmeyi tercih edebilir. Bazı kaleciler, duran toplarda savunma yaparken markaj oyuncularını seçme sorumluluğunu da üstlenirler.
Orta ve uzun pas denemelerinde ya havadayken topu kontrol etmek ya da rakip forvetlerin yoğun baskısı altında yumruklayarak uzaklaştırmak.

Kaleciler, ceza alanı içinde topla oynama becerisi de dâhil olmak üzere özel ayrıcalıklara sahip olsalar da, bunun dışında diğer oyuncularla aynı kurallara tabidirler.

Oyun kurma ve hücum[değiştir | kaynağı değiştir]

Kalecilerin ceza alanı içinde kalmalarına gerek yoktur; sahanın herhangi bir yerinde oyuna dâhil olabilirler ve oyunun belirli yerlerinde ek bir savunma oyuncusu (veya 'libero') olarak hareket etmeleri yaygındır. Uzun atış menziline veya isabetli uzun mesafe vuruşlarına sahip kaleciler, bir takım için hızlı bir şekilde hücum pozisyonları oluşturabilir ve uzun top olarak bilinen bir taktik olan savunma durumlarından gol atma şansı yaratabilirler.

Libero kaleci[değiştir | kaynağı değiştir]

1950'li yılların Macaristan "Altın Takım"ında Gyula Grosics'in 'libero' olarak oynayan ilk kaleci olduğu düşünülüyordu.^[24] Tommy Lawrence ayrıca 11. oyuncu gibi etkili bir şekilde hareket ederek kaleci rolünde devrim yaratmasıyla da itibar kazandı.^[25] Liverpool efsanesi Bruce Grobbelaar'ın 1980'li ve 90'lı yıllarda kullandığı hızlı oyun tarzı, onu modern çağın orijinal libero kalecilerinden biri haline getiriyordu.^[26] René Higuita alışılmışın dışında, yetenekli ama bazen pervasız teknikleriyle tanınan bir başka isimdi.^[27] Manuel Neuer, hızı ve benzersiz oyun tarzı nedeniyle, ara sıra ofsayt tuzağını yenen rakip forvetleri tahmin etmek için kendi çizgisinin dışına çıkarak takımı için bir süpürücü gibi davranmasını da içeren, libero kaleci olarak tanımlandı.^[28]^[29] Neuer, top kontrolü ve oyuna arkadan başlamayı sağlayan top dağıtma özelliğiyle,^[28]^[29] isterse Almanya 3. liginde stoper olarak oynayabileceğini söyledi.^[30]^[31] LAFC ve Fransa'dan Hugo Lloris ve eski kaleciler Fabien Barthez ile Edwin van der Sar da libero kaleci olarak tanımlanırken,^[32]^[33] Claudio Bravo ve Ederson Moraes medyada oyun kurucu olarak tanımlanıyordu.^[34]^[35]^[36]

Medyada "libero kaleci" olarak nitelendirilen diğer kaleciler arasında FC Barcelona ve Almanya'dan Marc-Andre Ter Stegen, İspanyol eski kaleci Víctor Valdés ve Sovyetler'in eski kalecisi Lev Yaşin yer alıyordu. Yaşin, libero kaleci rolüne öncülük eden kalecilerden biri olarak görülüyordu.^[37] Libero kaleciler, örneğin Johan Cruyff ve Pep Guardiola gibi total futboldan ilham alan taktikler kullanan teknik direktörler tarafından popüler hâle getirildi ve yalnızca şut durdurma ve kalecilik yetenekleri nedeniyle değil, aynı zamanda topu kullanabilme becerileri nedeniyle de seçildiler.

Golcü kaleciler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı kaleciler golcü kimlikleriyle bilinmektedir. Güçlü rüzgarların ve/veya beklenmedik sıçramaların yardımıyla yapılan uzun bir degajın rakip kaleciyi geçmesi gibi kazara olanların dışında, bu durum en sık, bir kalecinin takımına hücumda sayısal üstünlük sağlamak için karşı takımın kalesine doğru koşması ve kendi kalesini savunmasız bırakmasıyla gerçekleşir. Bu genellikle, maçın sonunda, bir takımın eleme turnuvasında geride olduğu durumlarda gol atmanın sonuçlarının gol yemekten daha ağır bastığı duran toplarda yapılmaktadır.

René Higuita, Jorge Campos, Rogério Ceni, Hans-Jörg Butt ve José Luis Chilavert gibi bazı kaleciler, aynı zamanda serbest vuruş veya penaltı atışları konusunda uzmandır. Bu oyuncular, takımlarının hücum serbest vuruşlarını veya penaltılarını kullanabilirler. São Paulo'nun 1992 ve 2015 yılları arasında kaleciliğini yapan Rogério Ceni, kariyerinde 132 gol atarak, birçok oyuncudan daha fazla gol atmıştır.^[38]^[39]