Tuva Halk Cumhuriyeti

Tuva Halk Cumhuriyeti'nin 24 Kasım 1926 - 28 Haziran 1930 tarihler arasında kullanılan bayrağı

O zamandan kalan bir Tuva pulu

Tuva Halk Cumhuriyeti (Tuvaca: Tьвa Arat Respuвlik, Тыва Арат Республик, Tyva Arat Respublik; Rusça: Тувинская Народная Республика / Tuvinskaya Narodnaya Respublika, 1921- 1926 arası: Танну-Тувинская Народная Республика / Tannu-Tuvinskaya Narodnaya Resbuvlika), 1921-1944 yılları arasında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 1944 yılında SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti (Tuva Arat Respublika) olarak değiştirilmiştir.

Tarih

Çin sülalesinin kayıtlarına göre Tuvalar Kırgızların doğusunda, "Kiiçük Deniz"in (Muhtemelen Baykal Gölü) güneyinde ve Uygurlar'ın kuzeyinde bulunmaktadır. Bugün de Tuvalar buralarda oturmaktadırlar ve buraya da Tannu-Tuva denilmektedir.

1914'te Ruslar tarafından işgal olunmuş ve yeniden 1921'de Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. 1926'da Sovyetler Birliği ile Moğolistan Halk Cumhuriyeti arasındaki anlaşmanın sonucu bağımsızlığı tanınmış ve adı Tuva Halk Cumhuriyeti'ne dönüştürülmüştür. Ülke 17 Ağustos 1944'te yeniden Sovyetler Birliğine ilhak edilmiştir. Önceleri Özerk bölge olarak, 1965'ten itibarende muhtar cumhuriyet olarak yerini almıştır. Halen Rusya'nın oluşumunda muhtar cumhuriyet olarak yer almaktadır.(Bkz. Tuva Cumhuriyeti )

Çin imparatorluk tarihi M.S 200 civarında ilk kez Tuvalardan söz eder. 6. yüzyılda Göktürklerin hakimiyetine giren Tuvalar tarih boyunca kısa aralıklar dışında bağımsızlıklarını kazanamadılar. Göktürkleri Uygurlar izledi, Uygurları çeşitli Moğol devletleri ve Çin. Yabancı hakimiyetlerinin etkisini kırmak üzere yüksek yaylalara çekilen Tuvalar zaman içinde özgün bir kültür geliştirdiler. Eski Türk diniyle Budizm karışımı bir inanca sahip olan Tuvalar, tüm o soyutlanmışlık içersinde insanlığın müzik serüvenine büyük bir katkıda bulundular.

Çin Cumhuriyeti'nin haritası "中華民國全圖"'nda Tannu Tuva (唐努烏梁海 Tannu Uriankhai: turuncu rengiyle gösterilen bölge, Ocak 2004'ten sonra Çin Cumhuriyeti bu tip haritayı resmî olarak basmamaya karar vermiştir).

Rusya İmparatorluğu'nun Asya içlerine uzandığı 19. yüzyıl sonlarında Tuva ülkesi göreceli bir barış ve bağımsızlık yaşamaktaydı. Çin zayıflamıştı. Ruslar bir türlü ele geçmeyen Tuvaları bir başkent kurmaya ikna ettiler ve 1912'de askeri kuvvet göndererek bölgeye yerleştiler. Ne var ki Tuvaların imdadına kısa süre için de olsa Ekim devrimi yetişti. 1920'de Tuva'ya Kızılordu ulaştı. 1921'de Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti ve çarlık tarafından kurulan başkentin adı Tuvacada ”Kızıl” olarak değiştirildi.

Ne var ki Tuva bir süre sonra Sovyetler Birliğinin uydusuna dönüştü. 1944'te ilhak edildi. Bu süre zarfında Rusların komünizm sistemini yerleştirme politikaları sonucu öldürülen Tuvalar da bilinmektedir. Ölüm cezası verilen kişiler: Sat Çürmit-Dajı (Bakanlar kurulu başkanı), Adış-Tuluş Hemçik-ool (Halk meclisi başkanı), Oyun Tançay Çaranday (Tuva Bankası Başkanı), Kara-sal Biriñley Oruma( Yüksek mahkeme üyesi), Küjüget S. Arapay (Tuva İnkılapçı Askerler Başkanı), Sat Lopsan Bazır-ool (Tuva Ticaret Bakanı), Hovalıg Totkan Sonam (Devlet Basım Merkezi Başkanı) , Oyun Sengijik (İç işleri bakanı ve baş savcı) , Kuular Sungar-ool (Tuva'nın Moğolistan elçisi), Küjüget Seren (Askeri Komiser).

Türkiye'de cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün Sovyetlere yaklaşma politikasının benzeri ise Tuva Cumhuriyetinde Salçak Toka'nın politikasında görülmektedir. Salçak Toka döneminde Tuva, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğine dahil edilmiştir. Tuva halkı arasında 1990lı yıllara kadar Salçak Toka ile ilgili olarak bazı yakıştırmalar yapılmıştır. Soyadı T.O.K.A olup Tuvaları Oruslara Katıştıran Aşak (Tuvayı Ruslara Katan İşçi), Tuvaları Oruslara Katıştıran Aşak (Tuvayı Ruslara Katan Bunak) tabirleri kullanılır.

Sovyet Suçlamaları

Tuvaların tam bağımsız ve özgür devlet olmalarının istemeyen Sovyet yanlısı kişiler yönetime geçeceklerdir. Bu dönemde türlü suçlamalarla Sovyetlerin nüfuzunun etkisi artacaktır. Üst düzey Tuva milli yöneticileri kontr (karşı), kontrrevolyutsioner (karşı devrimci) gibi suçlamalarla ölüm cezasına çarptırılmışlardır. Vatansever Tuvalara karşı yapılan suçlamalardan bazıları şöyledir:

• Tuva ile Moğolistanı birleştirerek birlleşik devleti Japonya'ya bağlamak
• Japonya'ya bağlı bir krallık kurmaya çalışıp buna karşı çıkanları silahla öldürmeyi planlamak
• Tuva Halk Cumhuriyetini ve Moolistan Halk Cumhuriyetini Feodal yapısına geri getirmeye çalışmak
• Japonanın yardımıyla hükümeti, bakanları düşürerek kendi yandaşlarını onların yerine getirmeye çalışmak
• Hükümetle mücadele etmek için kam, lama ve feodalleri organize etmek
• Salçak Toka'nın başkanlığındaki yöneticileri öldürücü terör yöntemleri kullanarak ortadan kaldırmaya çalışmak
• Sovyetler Birliği ile ilişkileri keserek Rusları Tuva'dan atıp yerlerine Japon, Kore, Çin gibi Asya toplumlarından insanlar almayı düşünmek
• Sovyetler Birliği ile ekonomik ilişkileri keserek Japonyayla ilişkileri geliştirmek
• Tuvanın Moğolistan ile olan sınırını kaldırarak Sovyetlerle olan sınırını ayırmak.

Hükümet üyeleri

İlk Tuva hükümet üyeleri olarak 7 kişi seçilmiştir. [Buyan-Badırgı], [Çımba Beezi], [Sodnam Balçır], [Lopsanosur Çağırıkçı],[Damdın Hün], [Tonmit Hün], [Enzak Çagırıkçı],

Alfabe Değişiklikleri

Tuva Türkleri başlangıçta kendi milli alfabeleri olan [Orhun Alfabesi] kullanıyorlardı. Sonra din tesiri ile Moğollardan vasıtasıyla geçen Uygur Türklerinin de kullandığı [Sogd Alfabesi] kullanıldı. Türkiye'nin 1928'de, Azerbaycan'ın 1929 yılında Latin Alfabesine geçmesinden sonra Tuva Cumhuriyeti de 28 Haziran 1930 tarihinde Latin Alfabesine geçmiştir. İlk Tuva Latin alfabesi Türkiye'de kullanılan alfabe ile yaklaşık olarak aynıdır. "Ünen" gazetesinde bu alfabe devrimi ilan edilmiştir. Ünen gazetesinin adı Ocak 1931'den sonra "Şın" olarak değiştirilmiştir. Rusya'nın kültür eritme politikası ve Türk Birliğine karşı çalışmaları sonucu Tuva Latin Alfabesi değiştirilecektir. 8 Temmuz 1941 tarihinde "devrimci kültürü geliştirebilmek ve SSCB'nin halkların sosyalist kültürüne yakınlaştırmak, Tuva milli alfabesini ve edebi dilini yeni yüksek seviyeye çıkarmak ve işçi kitlelerini Marksizim Leninizm bilgileriyle en yüksek şekilde donatmak" bahanesiyle Latin Alfabesi yerine Rusların kullandığı Kiril Alfabesi getirilmiştir. 1990'lı yılların başında Türk Dünyasının Latin Alfabesine geçiş aşamasında Tuva'nın da tekrar Latin Alfabesine geçişi yönünde büyük tartışmalar gerçekleşmiştir.

Kaynakça

• [1]