Yeraltı Hamamı (Bakü)
.jpg) 2020'deki yeraltı hamamın görünümü | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Durum | Restore edildi |
| Tür | Hamam |
| Mimari tarz | Şirvan-Abşeron mimarlık okulu |
| Adres | Büyük Kale Caddesi, 50 |
| Şehir | Bakü |
| Ülke | Azerbaycan |
| Koordinatlar | 40°22′07″K 49°50′13″D / 40.36861°K 49.83694°D |
| Tamamlanma | XVII yüzyıl |
Yeraltı hamam, İçerişehir'de bulunan 17. yüzyılın başlarından kalma tarihi-mimari bir anıttır.[1] Köşe taşları kullanılarak inşa edilen hamam kompleksi İçerişehir bölgesinin güneydoğusunda yer almaktadır. Çatı yüzeyinde yalıtım malzemesi olarak kil-kireç karışımı çözeltisi, iç duvarlarda ise sıva türü olarak kireç malzemesi kullanılmıştır. İç duvar ve döşeme malzemesi olarak "gülbah" tipi ağlay taşları kullanılmıştır. Yaklaşık 340 m²'lik bir alanı kaplayan hamam kompleksinin girişi güneydoğudan (2.33 m²) olup, giriş merdivenleri doğu duvarlarına yönlendirilmektedir.
2015 yılında gerçekleştirilen kazı çalışmaları sonucunda hamam kompleksinin ana bölümü topraktan arındırılmış ve mimari yapısı belirlenmiştir. O yıl bazı odalar güvenlik nedeniyle temizlenmedi, ancak güçlendirme çalışmaları yapıldıktan sonra 2016'da tamamen topraktan arındırılması mümkün oldu. 2016 yılında anıtın doğu kısmındaki tehlikeli odalar onarıldıktan sonra arkeolojik kazılara başlandı. Kompleksin batı kısmındaki alanda yapılan kazıların genişletilmesi sonucunda 3 metre derinlikte bir yapı ve duvar ortaya çıkarılmıştır.
Araştırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Şirvan-Abşeron mimarlık okuluna ait olan hamam, 2015 yılına kadar İçerişehir topraklarında yeraltında korunan tek anıt olması nedeniyle işlevsellik açısından eşsiz bir mimari kompleks olarak kabul ediliyor.[1] Hamam, mimari tarzı, yapım teknikleri ve mimari unsurları bakımından Hacı Bani hamamı (15. yüzyıl) ile benzer özellikler taşımaktadır.[1] Araştırma sonucunda anıtın 17. yüzyıl başlarına ait olduğu tespit edilmiştir.[1]
Arkeolojik kazılar
[değiştir | kaynağı değiştir]2015 yılında gerçekleştirilen kazı çalışmaları sonucunda hamam kompleksinin ana bölümü topraktan arındırılmış ve mimari yapısı belirlenmiştir.[2] Bu aşamada 1 Ağustos-1 Kasım tarihleri arasında kazı çalışmaları yapıldı.[2] Ancak anıtın güvenliğini sağlamak için ayrı-ayrı kısımları (özellikle batı ve doğu kısımları) toprak tabakasından tamamen temizlenmemiştir.[2] O yıl 15. odada güvenlik nedeniyle sadece temizlik çalışması yapılmadı, ancak güçlendirme çalışması yapıldıktan sonra tamamen açılması mümkün oldu.[2]
2016 yılında anıtın doğu kısmındaki tehlikeli odalar onarıldıktan sonra arkeolojik kazılara başlandı. 13 numaralı odanın iç duvarları ve Kemer örtüsü yıkılmış durumda olduğundan kapıları ve duvarları ahşap malzeme ile sabitlenmiştir. Aynı zamanda 4, 12, 14, 15 ve 20 numaralı odalarda güçlendirme çalışmaları yapılmıştır. Bu aşamada, 2015 yılındaki kazılarda olduğu gibi, odaların içindeki temizlenmiş toprak, ağırlıklı olarak evsel atık ve buna karıştırılmış çömlek örneklerinden oluşuyordu. Hamamın uzun bir süre boş olduğu tespit edilmiş, daha sonra merkez hollerin kaplamaları yıkıldığı için odaların içi toprakla doldurulmuş ve anıt alanında askeri ihtiyaçlara uygun bir meydan düzenlenmiştir. Hamam kompleksinde yer alan diğer odalar günümüze nispeten iyi durumda ulaşmıştır.[2]
Kompleksin batı kısmındaki alanda yapılan kazıların genişletilmesi sonucunda 3 metre derinlikte bir yapı ve duvar ortaya çıkarılmıştır.[3] Arkeologlara göre, buradaki duvar inşaatı görkemiyle ayırt ediliyor. Araştırmacılar bu duvarların hamam kompleksine ait olmadığını ve daha eski bir döneme ait olduğunu belirtmişlerdir.[3] Ayrıca batı duvarının köşesinde yer alan kalın duvar arasındaki trapez alanda da kazılar yapılmış, bunun sonucunda kuzey kesimde bir kapı ortaya çıkarılmıştır. Kapının genişliği 110 cm olup, üst kısmı kalın sal taşından yapılmıştır. Bu alanda yapılan kazılar sonucunda hamamın batı duvarı topraktan arındırılmış ve yaklaşık 3 metre derinlikte kuzeyden güneye uzanan bir yeraltı yapısı keşfedilmiştir. Yeraltı yapısı taş kemer şeklindedir. 110 cm genişliğinde ve 90–100 cm derinliğindedir. Tamamen açılması güvenli olmadığı için o bölgedeki kazılara devam edilmemiştir.[3] Kapı girişi açıldıktan sonra odalara yol olduğu tespit edilir ve geçici olarak plan üzerinde onlar 3 ve 4 numaralı oda olarak işaretlenir.[3]
11 numaralı mekanın kemerinin çökmesi nedeniyle burada güçlendirme yapılarak çalışma yapılabilmiştir. En çok hasar gören odalar hamamın güneydoğu kesiminde görülmüştür. Güçlendirme çalışmalarının ardından 12 ve 13 numaralı odalar tamamen topraktan arındırıldı.[4] 13 numaralı odanın duvarlarından bir lamba bacası da dahil olmak üzere bacalar bulunmuştur. Bu odanın duvarları kalın bir kireç tabakasıyla sıvanmıştır.[4]
12 ve 14 numaralı odaların kemeraltı duvarları daha fazla yıkıma maruz kaldığı için burada arkeolojik çalışma yapmak zor olmuştur.[4]
Artefaktlar
[değiştir | kaynağı değiştir]14. odada 50'den fazla siyah kandil bulunmuştur. Araştırmacılara göre bu odaların hamamın aydınlatmasını sağlayan kandiller, nargileler ve jumadarlara ait olduğu varsayılabilir.[4] Alanda bulunan kandiller aynı şekle sahiptir. Boğaz kısmı dardır ve kulp gövdenin ortasına bağlıdır. Namlu kısmı boru şeklindedir ve fitil yeri geniştir. Kırık kandillerin bile atılmadığına, kandil üreticisine teslim edildiğine inanılıyor. Bu, bir top şeklindeki kırık kandillerin tespiti ile doğrulanır.[4]
Ayrıca 12 ve 14. odalardan zemin seviyesinde bakır sikkeler bulunmuştur. Kazı alanında bulunan sikkelerin bir kısmı hanlıklar dönemine, bir kısmı da Rus İmparatorluğu dönemine aittir. Sikkelerden bir adet gümüş sikke Şamahı Hanlığına aittir.[5]
Bakü'nün Rus İmparatorluğu tarafından işgali sırasında Hamam bölgesinin uzun yıllar askeri üs olarak hizmet verdiği bilinmektedir. Rus askerleri 19. yüzyılın başından beri burada yaşadı ve çalıştı. Bu nedenle buluntuların bir kısmı askeri öğelerdir. Kazı alanında iki top mermisi, "Neysler" cihazına ait mermiler, bir kartuş, bir başlık ve ceket düğmesi ve ayrıca kokartlar bulundu.[5]
20 numaralı odanın kazısı sırasında bir Provoslav haçı, bronz bir ikon ve bir skladen bulunmuştur. Üç parçalı bronz ikon ve skladen esas olarak askerlerin sandıklarında tutuluyordu. Aziz Nikolaos, donanma ve genel olarak ordudaki askeri personelin koruyucu azizi olarak kabul edildiğinden, bulunan simgenin orta panelinde Aziz Nikolaos, diğer panelde Meryem Ana ile Aziz Gregory, Vasili, Sergey ve diğerleri tasvir edilmiştir.[5]
Kazı sırasında bulunan çanak çömlek ve diğer malzemeler karışıktır ve farklı dönemlere aittir. Bu malzemelerin buraya tabakadan değil, çevredeki topraktan getirildiği ve hamamın boşluklarını doldurmak için kullanıldığı belirtilmelidir.[5]
Mimari özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Köşe taşları kullanılarak inşa edilen hamam kompleksi İçerişehir bölgesinin güneydoğusunda yer almaktadır. Çatı yüzeyinde yalıtım malzemesi olarak kil-kireç karışımı çözeltisi, iç duvarlarda ise sıva türü olarak kireç malzemesi kullanılmıştır. İç duvar ve döşeme malzemesi olarak "gülbah" tipi ağlay taşları kullanılmıştır.[6] Yaklaşık 340 m²'lik bir alanı kaplayan hamam kompleksinin girişi güneydoğudan (2.33 m²) olup, giriş merdivenleri doğu duvarlarına yönlendirilmektedir. Günümüzde kuzey duvarının sadece kemerli kısmı yarı tahrip olmuş durumdadır. Tamburun kuzey kapısından 1.03 m genişliğinde, 2.76 m uzunluğunda, 1.96 m yüksekliğinde (2.69m² alan) doğuya doğru 132° dönerek 0.95 cm genişliğindeki küçük bir kapıdan soyunma odasına (16.08m² alan) geçilir.[6]
Hamam esas olarak iki büyük salondan oluşmaktadır. Her iki salon da sekizgen olup, girişe yakın olan salon soyunma odası, diğeri ise hamamdır. Soyunma odasının kuzey duvarında 3.59 m² alana sahip tonozlu bir hücre bulunmaktadır. Salonun güney duvarında 3.79m² alana sahip tonozlu hücre bulunmaktadır.Ancak daha sonra güney hücrenin güney duvarı yıkılmış ve Bakü Han sarayı yönünde bir geçit açılmıştır.[6] Hücrelerin (H5, h6, h7 ve h8) bulunduğu kemerli bağlantılı duvarların her birinde, nesnelerin yerleştirilmesi için kullanılan bir niş bulunmaktadır. Bu hücrelerin ortalama yüksekliği 3,62 m ile 3,84 m arasında değişmektedir. Soyunma odasından banyonun servis odalarına açılan dört yönde 82,5–90 cm genişliğinde, 1,67-1,70 cm yüksekliğinde geçişler bulunmaktadır.
11 numaralı odadan 12 numaralı odaya k16 geçişi ile (genişlik 90 cm, yükseklik 161 cm) bir geçit vardır. 12 numaralı oda 8.02 m² olup 2.09 m yüksekliğe sahiptir. Kemerli bir tavan olmakla bu kemerler 27–35 cm genişliğindeki düz bir tavana bağlanır. Yani bu oda bir hizmet odasıydı ve çeşitli işlevleri yerine getiriyordu. 12 numaralı odanın k17 ve k18 pasajları iki farklı odaya açılır (k17 pasajı 172 cm yüksekliğinde ve 98 cm genişliğinde, k18 pasajı 118 cm genişliğinde ve 180 cm yüksekliğindedir).[7]
K17 geçişli bir kapı, kandil ve diğer eşyaların saklandığı 1.87 m² alana sahip bir odaya açılmaktadır. Bu odanın tavanı (yükseklik 1.9 m.) ortadan düz (30 cm. genişliğinde) ve kenarlara doğru tonozludur. Ayrıca 12 numaralı odanın tavanının devamıdır. Odanın güney duvarında bir duvar deliği vardır. k18 geçidi 13 numaralı başka bir servis odasına ve depoya açılır (7,26 m² alan).[7] Tavanı tonozlu olup yüksekliği 2.78 m'dir. 13 numaralı odanın duvarlarında (yükseklik 88 cm, genişlik 42.5 cm) lamba, tabak ve diğer eşyaları yerleştirmek için beş niş vardır. 13 numaralı odanın duvarlarında (yükseklik 88 cm, genişlik 42.5 cm) lamba, tabak ve diğer eşyaları yerleştirmek için beş niş vardır. Ayrıca 12 numaralı odada da (8.20m² alan) tavanın çökmesi nedeniyle tam olarak belirlenemeyen 67,4 cm genişliğinde bir niş bulunmaktadır.[7] Hücre tabanlarının altında 36 cm genişliğinde ve 38,5 cm yüksekliğinde küçük terlik boşlukları bulunmaktadır. Bu boşlukların kenarları, ulusal tarzda zarif bir şekilde tasarlanmıştır.[7]
h5 hücresinin batısında k12 geçidinden 2. salona geçit vardır. Soyunma odasının alanı 15.39 m², kemere kadar yüksekliği ortalama 4.43 m'dir. Kubbenin altındaki kasnak dairesel olup, alt güvertelerin sekiz köşesinin her iki yanında üçer eşit yelken ekleminden oluşur. Bu yelkenler ulusal tarzda zarif bir şekilde yapılmakla dairesel bir şekle dönüşür. Soyunma odası kubbesi dairesel bir oturağa sahiptir ve çatı yüzeyinden 54–56 cm yukarıda yer almaktadır.[8] Burada da üç yerde farklı derecelerde çatlaklar var. Tonozların yüksekliği, dört hücrenin tamamında 2,56 metre ile 2,94 metre arasında değişmektedir. Bu kemerlerin altında h1, h2, h3 ve h4 hücreleri bulunur. Diğer salonun alanı 16.09 m², kemere kadar yüksekliği ortalama 4.62 m'dir.[8] Kubbenin altındaki kasnak, birinci salonda olduğu gibi sekiz köşeli olup, altındaki sancakların sekiz köşesinin her iki yanında üçer eşit yelkenden oluşmaktadır. Bu yelkenler, önceki yelkenler gibi, ulusal tarzda zarif bir şekilde tasarlanmıştır. Salonun kubbesi sekizgen oturma düzenine sahip olup çatı yüzeyinden 64 cm yukarıda yer almaktadır. Tonozların yüksekliği her dört hücrede 2,55 metre ile 2,95 metre arasında değişmektedir. h1, h2, h3 ve h4 hücreleri bu kemerlerin altında bulunmaz. 1 numaralı hücre 5,14 m² olup geçit görevi görmektedir. 2 numaralı hücre 3.21 m² olup dinlenme yeridir. 3 numaralı hücre (h3) 3.50 m² olup geçiş yeridir. Bu hücrenin tavanı, sekiz köşeli yelkenlerin birleşmesiyle oluşan dairesel bir kubbe ile tamamlanır.[8]
4 (h4) numaralı hücre 6.86 m² olup, 90x121 cm ölçülerinde sekizgen küçük taş havuzludur. Bu havuz 50 cm derinliğindedir.[9] Salonun kuzey-batı köşesinde, k5 geçidi (genişlik 114 m, yükseklik 168 m) 4.63 m² alana sahip (kuzeyden küçük bir pencere ile) 10 numaralı hücreye açılır. Hücre, dairesel yelkenlerle birleştirilen küçük bir kubbe ile tamamlanır.[9] O odadan k14 geçidinden (genişlik 74 cm, yükseklik 163 cm) iki küçük basamaktan oluşan bir merdivenle 6 numaralı başka bir hücreye girilebilir. Bu hücre tonozlu olup, yüz yüze olan odaların boyutları birbirinden farklıdır (yükseklik 245 cm'dir). İkinci salonun k7 (genişlik 97 m, yükseklik 166 m) geçidinden 9 numaralı hücreye gitmek mümkündür. Bu hücre 4.39 m² alana, 364 cm yüksekliğe sahip olup dairesel bir kubbe ile tamamlanmıştır. k8 geçidinden (genişlik 94 m, yükseklik 162 m) khalvetkhana adı verilen 5.87 m² alana sahip başka bir tonozlu odaya (yükseklik 293 cm) gitmek mümkündür. Bu hücrede dairesel ve dikdörtgen olmak üzere iki küçük havalandırma deliği vardır.[9] Hamamın çatısına bu deliklerin üzerine kubbeli taş menfezler yerleştirilmiştir. Hamamın güneybatı kısmında ayrı bir geçişi olan iki oda bulunmaktadır. Bu odalar pasajdan, servis odasından, kazan dairesinden ve banyodan ısı temini sağlayan odalardır.[9]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- İdris Aliyev, Kamil İbrahimov, Elbrus Axundov (2016). 2016 yılında İçerişehir bölgesinde "Büyük Kale Caddesi, 50" adresinde gerçekleştirilen arkeolojik kazılar hakkında (İçerişehir tarih'de bilimsel-pratik konferans (Makaleler) bas.). Bakü: Elm və təhsil.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 92
- ^ a b c d e İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 93
- ^ a b c d İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 94
- ^ a b c d e İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 96
- ^ a b c d İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 97
- ^ a b c İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 98
- ^ a b c d İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 99
- ^ a b c İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 100
- ^ a b c d İ. Əliyev, K. İbrahimov, E. Axundov 2016, s. 101
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "Sovetlərin basdırıb asfaltladığı abidə - İçərişəhərdəki "Yeraltı hamam" bərpa olunur". AzərTac. 11 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2019.
- İlham Əliyev İçərişəhərin bir hissəsində aparılan bərpa-konservasiya işləri ilə tanış olub 19 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.