Türkiye'de anarşizm sayfasının kaynağını görüntüle

{{taraflı|tarih=Temmuz 2020}}
{{Düzenle|Temmuz 2020}}
[[Dosya:Anarchism in Turkey A Short History of Anarchism in Turkey.jpg|küçükresim|sağ|''Anarchism in Turkey A Short History of Anarchism in Turkey'', London, Karambol Publications, 1994.]]
{{Anarşizm kenar çubuğu}}
'''Türkiye’de anarşizm''', [[12 Eylül 1980 darbesi]]nin ardından, özellikle de 1986 yılında ''Kara'' dergisinin yayınlanmaya başlamasıyla görünürlük kazanan, radikal bir sol harekettir. Öncesinde Türkiye siyaset sahnesinde [[Anarşizm|anarşist]] hareketin bir gelenek ihtiva ettiği söylenemese de, [[Türkiye]]’de bir anarşist geleneğin oluşumuna dair “[[yüzyıllık gecikme]]”ye<ref name="soydan">{{kitap kaynağı|yazar=Barış Soydan, |başlık=Türkiye’de Anarşizm: Yüzyıllık Gecikme|yer=İstanbul |yayıncı=İletişim|yıl=2013}}</ref> rağmen, Anadolu topraklarında anarşizmin tarihsel köklerine dair izlere rastlamak da mümkündür.<ref name="zileli">Gün Zileli & Emine Özkaya, “Türkiye’de Anarşizm” http://www.gunzileli.com/2007/11/08/turkiyede-anarsizm/ {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180520024401/http://www.gunzileli.com/2007/11/08/turkiyede-anarsizm/ |tarih=20 Mayıs 2018 }}</ref><ref>{{kitap kaynağı|başlık=Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Dizisi|cilt=VIII:Sol|yer=İstanbul |yayıncı=İletişim|yıl=2007 |sayfa=1153–1168|isbn=978-975-05-0507-2}}</ref>

== Tarihsel arka plan ==
=== İlk öncüller ===
Osmanlı döneminde anarşizme dair ilk belirtiler Ermeni entelektüeller etrafında ortaya çıkar. [[Ermeni Devrimci Federasyonu|Ermeni Devrimci Federasyon]]’un öncül isimlerinden Aleksandr Atabekyan tarafından 1895'te yayınlanan Hamanykh (komün) dergisi, gerek anarşist felsefeye, gerek Ermeni devrimci hareketine dair zengin bir içeriğe sahiptir. Aynı dönemde, Kıbrısizade Osman Bey’in Fransızca eseri Socialisme et Anarchisme (1895) Osmanlı’da yayınlanan ilk anarşist kitap olur.<ref>[http://meydangazetesi.org/gundem/2014/12/osmanlida-anarsizm-sarayin-kapisina-dayanan-anarsistler-italyan-isci-birligi/ Osmanlı’da Anarşizm – Sarayın Kapısına Dayanan Anarşistler: İtalyan İşçi Birliği] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170822134422/http://meydangazetesi.org/gundem/2014/12/osmanlida-anarsizm-sarayin-kapisina-dayanan-anarsistler-italyan-isci-birligi/ |tarih=22 Ağustos 2017 }}, Meydan Gazetesi, 23.</ref>
<br>
1910’da Haydar Rıfat tarafından yayınlanan Beynelmilel İhtilal Fırkaları adlı eserde, “Anarşist Fırkalar” ve “Proudhon-Bakunin” başlıklı iki makaleye yer verilir. Sıklıkla ilk Türk anarşist olarak kabul edilen [[Bahâ Tevfik|Baha Tevfik]], Felsefe-i Ferd (1913) kitabında yeni çağın anarşizme varacağını öne sürerek, ücretli kölelikten sosyalizme, sosyalizmden de anarşizme ulaşılacağını belirtir.<ref name="zileli" />

=== Cumhuriyet dönemi ===
Anarşizme dair Türkçe ilk yazılı kaynak, çevirisi Ahmet Ağaoğlu tarafından yapılan ve 1935 yılında yayınlanan Kropotkin’in Etika adlı eseridir.<ref name="zileli" />
Her ne kadar Cumhuriyet döneminin ilk yarısında anarşizmin neden alternatif bir sol siyaset olarak görünürlük kazanamadığı üzerine süregiden bir tartışma söz konusu olsa da,<ref name="soydan" /><ref name="zileli" /><ref name="rifat">[http://meseledergisi.com/2014/01/turkiyede-anarsist-aydin-olmak/ “Türkiye’de ‘anarşist aydın’ olmak”] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170822134457/http://meseledergisi.com/2014/01/turkiyede-anarsist-aydin-olmak/ |tarih=22 Ağustos 2017 }}, Rıfat Saltoğlu, Mesele, 85, 2014.</ref> genel kabul 1980’lere kadar anarşizmin daha çok terör ve kaos ile eşdeğer görüldüğü yönündedir. 
<br>
1970'lerde sol görüş içerisinde Marksist ve sosyalist yaklaşımlar ağırlık kazanırken, sol yayıncılıkta anarşizme dair ilginin sönük kaldığı görülür. 1960’larda yayınlanan Yeni Ufuklar dergisinde anarşizm üzerine makalelere yer verilirken, 1970'lerin başlarında [[Pierre-Joseph Proudhon|Proudhon]]’un Mülkiyet Nedir? kitabı Türkçeye çevrilerek yayınlanır.<ref name="zileli" />

=== 12 Eylül Darbesi sonrası ===
[[12 Eylül 1980 darbesi]], 1960’lardan itibaren Türkiye’de yükselişe geçen sol hareket için büyük bir kopuş teşkil eder. Darbe rejiminin yarattığı fiziki baskının yanında sosyalist görüşün yaşadığı kriz ile beraber sol cenahta yeni eğilimler ortaya çıkmaya başlar. Anarşizm, bu dönemde Türkiye siyaset sahnesindeki yerini alır.

==== [[Almanya]] ====
İlk belirtiler, Türkiye’den önce Almanya’da, 12 Eylül darbesinden kaçarak buraya sığınan Türkiye kökenli göçmen topluluklarında görülür. Almanya’nın [[Tübingen]] kentinde, 1981 yılında Anarko adlı bir Türkçe dergi yayınlanmaya başlar. Aynı dönemde İsyan (1981), İsyan Bayrağı (1985), Anarşizm Bugün (1986) ve Doğrudan Eylem (1988) dergileri Almanya’da Türkçe anarşist yayınlar arasında yer alır. 1987’de Köln’de kurulan Liberter Yayınları anarşist kitaplar basar.<ref name="zileli" />

==== ''Kara'' dergisi ====
1986 yılında yayınlanmaya başlayan ''Kara'' dergisi, Türkiye’de anarşist hareket açısından bir milat noktası olarak alınır. Henüz askerî darbenin şokunun atlatılamadığı ve solun bunalımdan çıkamadığı bir dönemde yayınlanan dergi, ilk etapta “anarşizm” yerine “liberter” tanımını kullanır. Bunun sebebi, anarşi kelimesinin genel algılanışına yönelik bir çekinceden ileri gelir:<ref name="can">[http://www.kulturmafyasi.com/turkiyede-yayinlanan-on-donem-anarsist-dergiler/  “Türkiye’de Yayınlanan Ön Dönem Anarşist Dergiler”] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170816152852/http://www.kulturmafyasi.com/turkiyede-yayinlanan-on-donem-anarsist-dergiler/ |tarih=16 Ağustos 2017 }}, Can Başkent, Kültür Mafyası.</ref>
::<blockquote>"Dergi çıkarken renkte bir sorun yoktu ama ‘anarşi’ kelimesinin kullanılmasında kafamız karışıktı. Trafik keşmekeşine ‘trafik anarşisi’, yumurtaya yapılan zamma ‘yumurta anarşisi’, her türlü negatif olaya şu bu anarşisi denilen, darbecilerin dilinden yıllarca düşürmedikleri bir ‘terör ve anarşi ortamı’ gevezeliklerinin pek revaçta olduğu bir dönemdi. Soldan yeni kopmuşuz, otorite, birey, tahakküm gibi konularda kendi çapımızda keşiflerde bulunuyoruz ama ‘halkımız ne der’ gibi bir kaygımız da var bir yandan. Bir de tırsıyoruz, hiçbir toplumsal şemsiyemiz yok. İllegal örgütlenmeye karşıyız, legal alanda polis anarşiye ne kadar tahammül gösterir bilemiyoruz. Liberter kelimesi sokaktaki insana hiçbir anlam ifade etmese de bizi de bir kadar korur diyerekten kendimizi yazılı alanda böyle adlandırdık."<ref name="can" /></blockquote>

==== Dönemin anarşist dergileri ====
''Kara'' dergisini takiben, 1988 yılında Efendisiz, 1991 yılında Amargi, 1992’de Ateş Hırsızı ve 1994'te Apolitika dergileri yayın hayatına başlar.<ref name="can"/>
<br>
Efendisiz dergisi yaklaşık bir sene içerisinde yayın hayatını sonlandırırken diğerleri 1990’lar boyunca farklı aralıklarla yayınlanmayı sürdürür. İzmirli bir anarşist grup tarafından kurulan Amargi, bir “anarşist platform dergisi” olarak tanımlanırken, Ateş Hırsızı ise toplumsal devrimi hedefleyen bir çizgide ilerler. Ateş Hırsızı aynı zamanda [[Zazaca]] ve İngilizce makalelere de yer verir. Apolitika ise anarşistleri “politik bir merkez” etrafında örgütleme arayışındadır.<ref name="zileli" />

==== 1990'ların toplumsal hareketlerinde anarşizm ====
Türkiye’de anarşist görüş, sadece yayınlar etrafında örgütlenmez; özellikle 90’lardan itibaren toplumsal hareketler de anarşizm ile omuz omuza yol alır. 1990’ların yoğun militer atmosferi içerisinde, olağanüstü hâl ve askerî müdahalelerin gölgesinde, Türkiye’de antimilitarist hareketin örgütlenmeye başladığı görülür. Bu hareket, ilk vicdani retçilerin beyanlarına ve Savaş Karşıtları Derneği’nin kuruluşuna da sahne olur.<ref>Yavuz Atan, “Vicdani ret ve savaşkarşıtı hareketin kısa tarihi”, Türkiye’de Anarşizm, 2013, İstanbul: İletişim, ss. 155-171.</ref> Aynı zamanda [[LGBT|LGBTİ]], [[Feminizm|feminist]], [[ekoloji]]st, anti-otoriter hareketler de anarşist görüşle sürekli bir paslaşma içerisindedir. Örneğin 1999’da Ankara’da bir grup anarşist tarafından kurulan kültür kooperatifi, anti-militaristleri, vicdani retçileri, ekolojistleri de bir araya getirir.<ref>[http://e-dergi-marmara.dergipark.gov.tr/maruid/issue/446/3515  "Türkiye'de Anarşist Yazının Gelişimi ve Siyahi Dergisi"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170822135430/http://e-dergi-marmara.dergipark.gov.tr/maruid/issue/446/3515 |tarih=22 Ağustos 2017 }}, Ece Baykal, Marmara İletişim Dergisi 13, 2014, ss. 1-19.</ref>
<br>
Bu dönemde, toplumsal hareketlerin yanında, doğrudan anarşizm felsefesi etrafında örgütlenen gruplar da ortaya çıkar. 1998’de Anarşist Gençlik, 2005'te Anarşist Komünist İnisiyatif ve Devrimci Anarşist Federasyonu (DAF) kurulur.

== Günümüzdeki durum ==
2000’li yıllara gelindiğinde, anarşi kelimesi artık kaos ve terör ile eşanlamlı olmaktan çıkar ve bir siyaset felsefesi, bir eylem pratiği olarak görülmeye başlar. Bugün Türkiye’deki anti-otoriter ve yatay örgütlenme eğilimli pek çok siyasi hareketin anarşizmin 80’lerden gelen mirasıyla serpildiği gözlemlenir.<ref>[http://www.birgunarsiv.net/writer_index.php?category_code=1187091385&news_code=1163944965&year=2006&month=11&day=19#.WZL0plFJa00 "Kara bayrağın Türkiye'de yirmi yılı"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170822135200/http://www.birgunarsiv.net/writer_index.php?category_code=1187091385&news_code=1163944965&year=2006&month=11&day=19#.WZL0plFJa00 |tarih=22 Ağustos 2017 }}, Süreyyya Evren, Birgün, 20 Kasım 2006.</ref> Kürt hareketinden kadın hareketine, Emek sineması protestolarından Gezi’ye uzanan geniş bir yelpazede anarşist yaklaşımın izleri takip edilebilmektedir.

2013 yılında [[Ankara]] [[Tuzluçayır, Mamak|Tuzluçayır'da]] Sosyal İsyan adında yasadışı [[Anarşizm|anarşist]] bir grup kuruldu. Gruptaki kişiler kendilerini [[Yeşil anarşizm|Yeşil Anarşist]] olarak tanımlarlar. Günümüzde grup [[Enternasyonalist Özgürlük Taburu|Enternasyonal Özgürlük Taburuna]] ve [[Birleşik Özgürlük Güçleri]]ne bağlıdır.

2021 yılında Devrimci Anarşist Federasyonu (DAF) kendini feshetti.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.indyturk.com/node/434551/haber/i%CC%87f%C5%9Fa-kampanyas%C4%B1n%C4%B1n-ard%C4%B1ndan-devrimci-anar%C5%9Fist-federasyon-kendini-feshetti|başlık=İfşa kampanyasının ardından Devrimci Anarşist Federasyon kendini feshetti|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|tarih=11 Kasım 2021|dil=Türkçe|çalışma=Independent Türkçe|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211111095736/https://www.indyturk.com/node/434551/haber/i%CC%87f%C5%9Fa-kampanyas%C4%B1n%C4%B1n-ard%C4%B1ndan-devrimci-anar%C5%9Fist-federasyon-kendini-feshetti|arşivtarihi=11 Kasım 2021|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://sendika.org/2021/11/orgut-ici-siddet-ve-somuru-ifsalarinin-ardindan-devrimci-anarsist-federasyon-kendini-sonlandirdi-636380/|başlık=Örgüt içi şiddet ve sömürü ifşalarının ardından Devrimci Anarşist Federasyon kendini sonlandırdı|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|tarih=11 Kasım 2021|dil=Türkçe|çalışma=Sendika.Org|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220807110245/https://sendika.org/2021/11/orgut-ici-siddet-ve-somuru-ifsalarinin-ardindan-devrimci-anarsist-federasyon-kendini-sonlandirdi-636380/|arşivtarihi=7 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

Bunun yanında İzmir,<ref>{{Web kaynağı|url=https://kaosgl.org/haber/kaos-gl-izmir-anarsist-eylemde|başlık=Kaos GL İzmir Anarşist Eylemde|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|dil=Türkçe|çalışma=Kaos GL - LGBTİ+ Haber Portalı|ad=Kaos GL-LGBTİ+ Haber|soyadı=Portalı|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220807110541/https://kaosgl.org/haber/kaos-gl-izmir-anarsist-eylemde|arşivtarihi=7 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.milliyet.com.tr/gundem/izmir-deki-1-mayis-kutlamalarinda-soyunan-anarsistler-e-islem-baslatildi-2237853 | başlık = İzmir’deki 1 Mayıs kutlamalarında soyunan ’anarşistler’e işlem başlatıldı | erişimtarihi =7 Ağustos 2022| dil =Türkçe| çalışma = Milliyet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20221029010115/https://www.milliyet.com.tr/gundem/izmir-deki-1-mayis-kutlamalarinda-soyunan-anarsistler-e-islem-baslatildi-2237853 | arşivtarihi = 29 Ekim 2022}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.yeryuzupostasi.org/2022/05/06/irkciliga-gecit-yok/|başlık=Irkçılığa Geçit Yok!|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|dil=Türkçe|çalışma=Yeryüzü Postası|ad=Yeryüzü|soyadı=Postası|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220604115826/https://www.yeryuzupostasi.org/2022/05/06/irkciliga-gecit-yok/|arşivtarihi=4 Haziran 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Eskişehir,<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.arti49.com/eskisehirde-yuruyus-yapan-anarsi-inisiyatifi-grubuna-polis-mudahalesi-16-gozalti-296810h.htm|başlık=Eskişehir'de yürüyüş yapan Anarşi İnisiyatifi grubuna polis müdahalesi: 16 gözaltı|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|dil=Türkçe|çalışma=+49|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220807110246/https://www.arti49.com/eskisehirde-yuruyus-yapan-anarsi-inisiyatifi-grubuna-polis-mudahalesi-16-gozalti-296810h.htm|arşivtarihi=7 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cumhuriyet.com.tr/|başlık=Cumhuriyet Haber Verir - Güncel Son Dakika Haberleri|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|dil=Türkçe|çalışma = [[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200603193735/https://www.cumhuriyet.com.tr/|arşivtarihi=3 Haziran 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Ankara<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.yeryuzupostasi.org/2021/11/05/musibetten-kurtulma-uzerine-anarsi-kolektifi-ankara/|başlık=“Musibet”ten Kurtulma Üzerine – Anarşi Kolektifi Ankara|erişimtarihi=7 Ağustos 2022|dil=Türkçe|çalışma=Yeryüzü Postası|ad=Yeryüzü|soyadı=Postası|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220807110244/https://www.yeryuzupostasi.org/2021/11/05/musibetten-kurtulma-uzerine-anarsi-kolektifi-ankara/|arşivtarihi=7 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref> gibi illerde yerel anarşist inisiyatifler faaliyet gösterir.

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

{{Anarşizm}}

[[Kategori:Türkiye'de anarşizm| ]]