Türk Kurtuluş Savaşı'nda Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri sayfasının kaynağını görüntüle

{{İkili ilişki bilgi kutusu|Sovyetler Birliği–Türkiye|Turkey|Soviet Union|dosyatürü=svg}}

'''Türk Kurtuluş Savaşı'nda Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri''', [[Türk Kurtuluş Savaşı]] döneminde [[Sovyetler Birliği]] ve [[Türkiye]] hükûmetleri arasındaki politik ve askerî ilişkilerdir. 1917'deki [[Ekim Devrimi]] sonrasında kurulan [[Sovyetler Birliği]] dünyadaki tüm [[Komünizm|komünist]] ayaklanmalara destek vermiş, bununla birlikte [[Sömürgecilik|sömürgeci]] ve [[Emperyalizm|emperyalist]] müdahalelere karşı da mücadele etmiştir. Ekim Devrimi'nin ardından Sovyetlerde [[Rus İç Savaşı]] (1918-1922) sürerken aynı yıllarda [[Anadolu]]'da [[Türk Kurtuluş Savaşı]] (1919-1922) devam etmekteydi. Bu dönemde yeni kurulan Sovyetler, kendi gibi [[İtilaf Devletleri]]nin önde gelenleriyle savaşan Türkiye heyeti ile diplomatik ilişkiler geliştirdi ve Türkiye'ye para, silah ve mühimmat yardımı gönderdi.

Bu dönemde Türkiye'de [[İstanbul]] ve [[Ankara]]'da iki ayrı hükûmet bulunuyordu. İki hükûmet arasındaki diğer ayrılıkların yanında siyasi bir mücadele de sürmekteydi. Yeni kurulan Sovyetler Birliği, tavrını ve desteğini, emperyalist devletler ve onlarla saf tutanlar ile savaşan Ankara lehine ortaya koydu. [[Ankara Hükûmeti]] ile diplomatik ilişkiler geliştirdi, ardından Türkiye'ye para ve silah yardımı gönderdi. Ayrıca bu ilişkilerin kurulması ve yardımlar, yeni kurulmuş Ankara Hükûmeti'nin dünyada yalnız olmadığını göstermesiyle, hem Anadolu'daki direnişe moral sağlamakta, hem de İtilaf Devletlerine bir mesaj niteliği taşımaktaydı.

Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında geliştirilen iyi ilişkiler, savaşın Ankara Hükûmeti lehine sona ermesinden sonra da Sovyetler Birliği ile Türkiye'nin uzun yıllar stratejik olarak dost iki komşu devlet olmalarının başlıca temelini oluşturmuştur. Türkiye'de işçi sınıfının, hatta burjuva sınıfının bile yeterince gelişmiş olmaktan uzak olması, Sovyetlerin komünizm rejimini Türkiye'ye ihraç etme isteğini sınırlı kılıyordu. Bu da ortak hasım devletlere karşı iki devletin birlikte hareket etmelerinde kolaylık sağlamıştır.

==Siyasi ilişkiler==
{{Ana|Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri}}
[[Dosya:Ataturk29.JPG|küçükresim|sağ|upright=0.73|[[Türkiye Büyük Millet Meclisi|Büyük Millet Meclisi]] Reisi [[Mustafa Kemal Atatürk]]]]
=== Rusya SSCB ile ilişkiler ===
[[Osmanlı İmparatorluğu]] 3 Mart 1918'de Rusya'daki yeni [[Bolşevizm|Bolşevik]] Hükûmeti ve [[İttifak Devletleri]] ile [[Brest-Litovsk Antlaşması]]'nı imzaladı. Anlaşma sonrasında [[Kars]], [[Ardahan]], [[Artvin]] ve (sonradan Sovyetlere verilecek olan) [[Batum]] Osmanlı sınırları içinde bırakıldı.

[[Dosya:Исаак Бродский - Портрет Климента Ворошилова в кабинете - 1929.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Kliment Voroşilov]]]]
[[Dosya:Kiazm Pasha Ozalp.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Kâzım Özalp|Kâzım (Özalp)]]]]
[[Dosya:Bundesarchiv Bild 102-12859A, Georgi Wassiljewitsch Tschitscherin.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Georgi Çiçerin]]]]

1917'deki [[Ekim Devrimi]] sonrasında kurulan [[Sovyetler Birliği]] dünyadaki tüm [[Komünizm|komünist]] ayaklanmalara destek vermiş, bununla birlikte [[Sömürgecilik|sömürgeci]] ve [[Emperyalizm|emperyalist]] müdahalelere karşı da mücadele etmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı | yazar1 = Jurado C. C. | yazar2 = Bujeiro, R. | başlık = The German Freikorps 1918–23 | dil = İngilizce | yayıncı = Osprey Publishing |yıl = 2001 |isbn= 1-84176-184-2 }}</ref>

Dönemin politik ortamında Sovyetler Birliği, TBMM Hükûmeti ile dostane ilişkiler kurmayı önemsiyordu. Bu dostluk her iki ülkenin çıkarlarına uygun düşüyordu. Ankara, bu dostluk sayesinde içinde bulunduğu uluslararası platformdaki yalnızlığından kurtulmayı, ayrıca Doğu sınırının güvenliğini sağlayarak Batı'daki işgal güçlerine karşı daha özgüvenle mücadele verebilmeyi amaçlıyordu. Sovyetler Birliği ise ortak düşmanlara karşı Ankara'nın yanında olup, askerî  ve mali yardımlarının sonucunda, bir süre sonra komünizmin yeni kurulacak devlette egemen olacağı ümidini taşıyordu.<ref name="Burçak">{{Kitap kaynağı | başlık = Moskova Görüşmeleri ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri | soyadı = Burçak | ad = Rıfkı Salim | yazarbağı = Rıfkı Salim Burçak | sayfalar =9-12| yayıncı=  | yer = Ankara | yıl = 1983 }}</ref> Bu bağlamda bazı Bolşevik Rusların Anadolu'da temasları olmuştu. En bilinenleri Havza'daki Mustafa Kemal ile görüşülmesi ve [[Kliment Voroşilov]]'un başkanlığındaki heyetin ziyareti olan bu görüşmelere bir örnek de Balıkesir'de [[Kâzım Özalp|Kâzım (Özalp)]] Bey ile yapılan görüşmedir. Bu görüşmede "kapitalist dünyaya karşı Rusya ile aynı fikirde olduğu ilan edildiği takdirde, silah, mühimmat ve mali yardım yapılacağı, hatta gerekirse Türkistanlı asker yardımı yapılacağı" teklifi yapılmıştır. Kâzım Bey, Rusya'yı dost bir komşu devlet olarak gördüklerini belirtmekle birlikte bu teklifi kabul etmemiştir.<ref name="Özalp">{{Kitap kaynağı | başlık = Milli Mücadele (1919-1922) | ad = Kâzım | soyadı = Özalp | yazarbağı = Kâzım Özalp | url = https://books.google.com/books?id=PyKwAAAACAAJ | yayıncı = Türk Tarih Kurumu | yer = Ankara | yıl = 1971 | sayfalar =74| isbn= 9789751609939 }}</ref>

26 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal'in Ankara Hükûmeti adına yaptığı diplomatik ilişkilerin kurulması teklifi, 2 Haziran tarihinde [[Georgi Çiçerin]] tarafından olumlu yanıtlanmıştır. Yanıtta, her iki ülkede diplomatik ve konsolosluk temsilciliklerinin hemen tesis edilmesi isteği ve Türkiye ile Ermenistan ve İran arasındaki sınırların tespit edilmesinde arabulucu rolü üstlenilebileceğinin kabulü de yer almıştır.
{{quote | Sovyet Hükûmeti Türk halkının kendi bağımsızlık ve egemenliği uğruna verdiği kahramanca mücadeleyi canlı bir ilgiyle izlemektedir. Türkiye için zor olan bugünlerde Türk ve Rus halklarını birleştirecek dostluğun sağlam temelini atmaktan mutlu olduğumuzu belirtiriz. | [[Georgi Çiçerin]] }}

BMM Hükûmetinin fiilen tanınması anlamına gelen bu mektup, Türkiye’de büyük bir coşku ile karşılanmıştır. Mektubun metni Anadolu gazetelerinde yayımlanarak [[Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti]]'nin şehir ve taşra temsilcilerinin bilgilerine sunulmuştur. Bu yanıt ile 2 Haziran 1920 tarihi, Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındaki diplomatik ilişkilerin kuruluş tarihi olarak görülmektedir.<ref name="R.Büyükelçiliği">{{Web kaynağı | url = http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html | başlık = Rusya Federasyonu Türkiye Büyükelçiliği internet sitesi | yayıncı = Rusya Federasyonu'nun Türkiye Büyükelçiliği | erişimtarihi = 8 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161209153601/http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html | arşivtarihi = 9 Aralık 2016 | ölüurl = evet }}</ref>

{{Çoklu resim
 | align     = sol
 | direction = horizontal
 | header    = [[Türkiye Komünist Partisi (1920)|Türkiye Komünist Partisi]] kurucuları
 | header_align = sol
 | header_background = 
 | footer    = 
 | footer_align = sol
 | footer_background = 
 | width     = 
 | image1    = Mustafa Suphi-4.1.1.png
 | width1    = 120
 | alt1      = 
 | caption1  = [[Mustafa Suphi]]
 | image2    = Ethem Nejat-1.2.png
 | width2    = 120
 | alt2      = 
 | caption2  = [[Ethem Nejat]]
}}

==== Türkiye'deki komünizm faaliyetleri ====
Bu dönemde Sovyetler Birliği ile iyi geçinmek adına Türkiye'deki komünistlerin örgütlenmelerine de göz yumuluyordu. Türkiye'deki komünistler iki grupta toplanıyorlardı. Bunlardan Moskova grubu [[Mustafa Suphi]] çevresinde, Paris grubu ise [[Vedat Nedim Tör|Vedat Nedim (Tör)]] ve [[Ethem Nejat]] gibi Almanya'da eğitim görmüş ve Spartaküs ayaklanmasına tanık olup, Avrupa'daki Bolşevik ve [[Sol komünizm|Sol komünist]] hareketlerden etkilenmiş aydınların çevresinde toplanmıştı. Oysa o dönem dünyadaki birçok ülkedeki [[antikomünizm|antikomünist]] tepkiler gibi [[Türkiye'de antikomünizm|Türkiye'de de komünizme karşı bir endişe ve yer yer tepkiler verilmesi]] baş gösteriyordu.<ref name="Yalçın">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk Komünizmi Üzerine Bazı Gözlemler | soyadı = Yalçın | ad = Aydın | yazarbağı = Aydın Yalçın | url = https://books.google.com/books?id=VQIKAQAAIAAJ | sayfalar =18-19| yayıncı = Ekonomik ve Sosyal Yayınlar | yer = Ankara | yıl = 1977 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200808012649/https://books.google.com/books?id=VQIKAQAAIAAJ |arşivtarihi= 8 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

24 Ağustos 1920 tarihli bir Fransız istihbarat raporuna göre, İstanbul'da 3 Rusya ve 13 Türkiye vatandaşı ile kurulan bir Bolşevik Komitesi çeşitli örgütlenme faaliyetleri yürütüyordu. Komite, şubeleşmesini Anadolu'nun birçok yöresinde gerçekleştirdiği gibi Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan'daki Bolşevik komiteleriyle de işbirliği yapıyordu.<ref name="Bilge Yavuz">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk-Fransız İlişkileri | url = https://books.google.com/books?id=BTJpAAAAMAAJ | soyadı = Yavuz | ad = Bilge | cilt = 93 | sayfa = 75 | yayıncı= Türk Tarih Kurumu  Yayınları | yıl = 1994 }}</ref>

[[Dosya:Yunus Nadi Bey.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Yunus Nadi Abalıoğlu|Yunus Nadi (Abalıoğlu)]]]]
[[Dosya:CerkezEthemPortre.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Çerkez Ethem]]]]
[[Dosya:Nazım Resmor.jpeg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Nazım Resmor|Nazım Resmor (Öztelli)]]]]
[[Dosya:Refet Bele War of Independence.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Refet Bele|Refet (Bele)]]]]
[[Dosya:Hakkı Behiç Bey Bayiç.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Hakkı Behiç Bayiç|Hakkı Behiç (Bayiç)]]]]

Anadolu'da ise, 1920 yılının Mayıs ayında oluşturulan [[Yeşil Ordu Cemiyeti]] ve Haziran ayında kurulan [[Halk Zümresi]] güçlerini arttırıyorlardı. Asıl silahlı güç olan Yeşil Ordu'nun meclisteki temsiliyetini Halk Zümresi sağlıyor, iki teşkilat birlikte hareket ediyorlardı. En güçlü dönemlerinde Halk Zümresi'nin vekil sayısı 85'e kadar yükselmişti. Üstelik Halk Zümresi yanlıları meclis oturumlarında hep hazır bulunduklarından katılan vekillerin yarısını bulabiliyorlardı, bu durum da kararlarda etkili olmalarını sağlıyordu.<ref name="Taha Akyol">{{Haber kaynağı | başlık = 1921-1922 Türk'ün Ateşle İmtihanı belgeseli, 5. bölüm | ad = Taha | soyadı = Akyol | yayıncı = CNN Türk | tarih = 6 Ekim 2017 }}</ref> [[Çerkez Ethem]]'in 6 bin kişilik birliğiyle Yeşil Ordu'ya katılması ile askerî ve siyasi dengeler de değişmeye başlamıştı. [[Eskişehir]]'de Çerkez Ethem'in sağladığı mali destekle çıkarılan ve kendisini  “''İslamî Bolşevik gazetesi''” olarak tanımlayan  “ ''Seyyare-i Yeni Dünya''” adlı günlük siyasi gazeteyi [[Arif Oruç]] ve Mustafa Nuri kurdular.<ref name="Kacıroğlu">{{Kitap kaynağı | url = http://www.karam.org.tr/Makaleler/885464625_kaciroglu.pdf | ad = Murat | soyadı = Kacıroğlu | başlık = Arif Oruç’un Abdülaziz Dönemini Anlatan Eseri: Sultan Abdülaziz Nasıl Hal’ Edildi, Nasıl İntihar Etti? | yayıncı = Karadeniz Araştırmaları | cilt = 6 | sayı = 24 | sayfalar =43-74| tarih = Kış 2010 |erişimtarihi= 8 Ekim 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20120324152127/http://www.karam.org.tr/Makaleler/885464625_kaciroglu.pdf |arşivtarihi= 24 Mart 2012 | ölüurl = hayır }}</ref> Daha sonra Çerkez Ethem [[Türk Komünist Fırkası]]'na katılınca, [[Yunus Nadi Abalıoğlu|Yunus Nadi (Abalıoğlu)]]'nin "[[Yeni Gün|Anadolu'da Yeni Gün]]" gazetesinin yanında, bu partinin ikinci yayın organı olarak (Mustafa Kemal'in de isteği üzerine) Ankara’ya taşındı ve yayımlanmaya devam etti. Resmî Türk Komünist Fırkası'nın bir yayın organı hâline geldi, adı da 83. sayıdan itibaren "[[Yeni Dünya (dergi)|Yeni Dünya]]" oldu. Ethem’in tasfiyesi sırasında da gazete kapanmıştır.<ref name=Tunçay>{{Kitap kaynağı | ad = Mete | soyadı = Tunçay | başlık = Arif Oruç'un Yarın'ı (1933) | yayıncı = İletişim Yayınları | yer = İstanbul | tarih = 1991 | sayfa = 10 }}</ref>

1-7 Eylül tarihleri arasında Bakü'de toplanan [[Birinci Doğu Halkları Kurultayı|1. Doğu Halkları Kurultayı]]'na Ankara Hükûmeti de bir heyet gönderdi. Mustafa Kemal'e bağlı BMM Hükûmeti temsilcileri, Mustafa Suphi ve arkadaşlarından oluşan Türk komünistler, (Kurultay’a katılan Enver Paşa ve arkadaşlarından oluşan İttihatçılar, birbiriyle çekişen 3 ayrı grup idi. Türkler, 235 delegeyle kurultaya katılan en büyük grubu oluşturdu.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Mustafa Suphi ve 15 Yoldaşını öldürenler ve tarihi gerçekler | url = http://www.kemalyalcin.com/index.php/2016-03-07-14-44-05/genel-yaz-lar/377-mustafa-suphi-ve-15-yoldasi-ni-oldurenler-ve-tarihi-gercekler | ad = Kemal | soyadı = Yalçın | erişimtarihi = 17 Şubat 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180218125024/http://www.kemalyalcin.com/index.php/2016-03-07-14-44-05/genel-yaz-lar/377-mustafa-suphi-ve-15-yoldasi-ni-oldurenler-ve-tarihi-gercekler | arşivtarihi = 18 Şubat 2018 | ölüurl = evet }}</ref>

Bu arada Ankara Hükûmetinden [[Hakkı Behiç Bayiç]]'in istifası üzerine Dahiliye Vekilliği boşaldı. [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] Albay [[Refet Bele|Refet (Bele)]] Bey'i aday gösterdi. Henüz üç ay önce Haziran ayında kurulan ''Halk Zümresi'' ise Doktor [[Nazım Resmor]] Bey'i aday gösterdi. İlk turda kazanan olmadı, ardından Refet Bey 187 oyun 65'ini alabilirken 98 oy alan Nazım Bey Dahiliye Vekili seçildi. Herkes tarafından komünist olduğu bilinen Nazım Bey'in seçilmesi sürpriz olarak görüldü. Ancak 2 gün Dahiliye Vekilliği yapabildi. Çünkü Mustafa Kemal Nazım Bey'in seçilişine büyük tepki göstererek seçimi tanımadığını beyan etti. Dahiliye Vekili sıfatıyla kendisiyle görüşmeye gelen Nazım Bey'i ile görüşmeyi bile kabul etmedi. Baskılar sonucunda Nazım Bey iki gün sonra istifa etti. 6 Eylül günü yapılan yeni oylamada 131 oy alan Refet Bey Dahiliye Vekili oldu. Mustafa Kemal 1927'de verdiği [[Nutuk (Mustafa Kemal Atatürk)|Büyük Nutuk]]'ta Nazım Bey'i (Sovyetleri kasdederek) ecnebi çevrelere casusluk etmekle suçlamıştır.

8 Eylül günü Yunus Nadi'nin yönettiği Anadolu'da Yeni Gün gazetesinde, Halk Zümresi'nin programı yayınlandı. 10 Eylül'de Bakü'de [[Türkiye Komünist Partisi (1920)|Türkiye Komünist Partisi]]'nin ilk kongresi Mustafa Suphi'nin önderliğinde gerçekleştirildi.

Moskova'da bulunan Halil (Kut), 2 Ağustos tarihinde ''Halil Yoldaş'' imzasıyla Mustafa Kemal'e gönderdiği telgrafta, Sovyetlerin Ankara Hükûmeti'nden sosyal programını açıklamasını beklediklerini belirtmişti. Tüm bu gelişmelerin üzerine Meclis Reisi Mustafa Kemal 13 Eylül günü meclise [[Atatürk İlkeleri#Halkçılık|Halkçılık]] programını bir önerge olarak sundu. Sol görüşlü bu önerge aynı zamanda, [[Teşkîlât-ı Esâsîye Kanunu]] yani 1921 Anayasası'nın da başlangıcını ve ana hatlarının önemli bir bölümünü oluşturacaktı. 18 Eylül günü mecliste okunan önerge, 18 Kasım tarihinde bazı güncellemelerle meclisin beyannamesi olarak yayınlandı. Anti kapitalist ve anti emperyalist vurguları yoğun olan metin, 8. maddede de Ankara Hükûmeti'ni sol bir kavram olan ''Halk Hükûmeti'' olarak tanımlıyordu.<ref name="Taha Akyol"/>

Mustafa Kemal, bu manevrası sırasında zayıflamaya başlayan Yeşil Ordu ve Halk Zümresi'nin gücünü daha da azaltmak için, 18 Ekim tarihinde kendi kontrolünde Türk Komünist Fırkası'nı kurdurdu. İleride tarihçiler bu fırkayı, Resmî Komünist Fırkası<ref name="Toplum ve Tarih">{{Dergi kaynağı | url = http://www.tarihtoplum.org/mustafa-suphiyi-kim-oldurdu/ | başlık = Mustafa Suphi’yi Kim Öldürdü | dergi = [[Tarih ve Toplum]] | yıl = 2016 | erişimtarihi = 9 Ekim 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20171010054829/http://www.tarihtoplum.org/mustafa-suphiyi-kim-oldurdu/ |arşivtarihi= 10 Ekim 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> veya Danışıklı Komünist Fırkası<ref name="Yalçın Küçük">{{Dergi kaynağı | url = https://issuu.com/mizahsal/docs/ekin-belleten-1988-yaz | başlık = Solun Tarihine Başlangıç | ad = Yalçın | soyadı = Küçük | yazarbağı = Yalçın Küçük | dergi = Belleten | sayı = 1988 Yaz | sayfa = 56 | erişimtarihi = 9 Ekim 2017 }}</ref> olarak tanımlayacaklardı. Fırkanın bir amacı da, Mustafa Suphi'nin Bakü’de kurduğu Türkiye Komünist Partisi'nin Anadolu'da yaygınlaşmasının önünü kesilmek idi.

Türkiye Komünist Partisi, 7 Aralık tarihinde Ankara'da Halk Zümresi ve Yeşil Ordu ile beraber çalışacağını bildirerek [[Türkiye Halk İştirakiyyun Fırkası]] programını ve kuruluş bildirgesini yayınladı. Türkiye Komünist Partisi'nin yasal kolu olan THİF böylece Türkiye'nin yasal bir komünist partisi oldu.

[[Dosya:Lenin perfil.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Vladimir Lenin]]]]
[[Dosya:Ali Fuat Pasha.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat (Cebesoy)]]]]

[[Rus İç Savaşı]]'ndan galip çıkan [[Vladimir Lenin]] önderliğindeki Bolşevikler ve Sovyet Hükûmeti, Mustafa Kemal liderliğindeki [[Anadolu Hareketi]]'ni ideolojik ve jeopolitik hedeflerine uygun olarak gördü. Lenin'in başında olduğu hükûmet, [[Rus İmparatorluğu]]'nun tarihsel iddiaları olan [[Batı Ermenistan]] ve [[Türk Boğazları]]nı kapsayan topraklar üzerindeki planları terk etti.

22 Kasım 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, [[Komintern]]'e katılması için bir heyet belirledi. [[Türkiye dışişleri bakanları listesi|Dışişleri Bakanı]] [[Tevfik Rüştü Aras|Tevfik Rüştü (Aras)]]'ın katılımı konusunda tartışmalar olduysa da, onun da içinde yer aldığı heyet, [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat (Cebesoy)]], [[Besim Atalay|Besim (Atalay)]], [[Mehmed Fuad Carim|Mehmed Fuad (Carim)]], [[İsmail Suphi Soysallıoğlu|İsmail Suphi (Soysallıoğlu)]]'dan oluşturulup Komintern'e gönderilmesi kararlaştırıldı.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = TBMM Zabıt Ceridesi | cilt = VI | sayfalar =11-18}}</ref>

{{Fotokolaj
| photo2a = Memduh Şevket Bey.jpg{{!}}[[Memduh Şevket Esendal|Memduh Şevket (Esendal)]]
| photo2b = Yusuf Kemal Tengirşenk.jpg{{!}}[[Yusuf Kemal Tengirşenk|Yusuf Kemal (Tengirşenk)]]
| photo3a = Ahmet Tevfik Rüştü Aras.jpg{{!}}[[Tevfik Rüştü Aras]]
| photo3b = Ahmet Muhtar Bey Mollaoğlu.jpg{{!}}[[Ahmet Muhtar Mollaoğlu|Ahmet Muhtar (Mollaoğlu)]]
| size = 240
| position = right
| spacing = 8
| color = transparent
| border = 1
| color_border = black
| text = BMM dış politikasının yöneticileri:<br>
(Yukarıdan itibaren saat yönünde) [[Memduh Şevket Esendal|Memduh Şevket (Esendal)]], [[Yusuf Kemal Tengirşenk|Yusuf Kemal (Tengirşenk)]], [[Tevfik Rüştü Aras]], [[Ahmet Muhtar Mollaoğlu|Ahmet Muhtar (Mollaoğlu)]].
| text_background = transparent
}}

==== İlişkilerin olumlu gelişmesi ====
18 Aralık 1920 tarihinde Mustafa Kemal, Lenin'e bir telgraf çekerek Sovyet Rusya'nın Dağıstan'ın bağımsızlığını tanıması konusunda memnuniyetini dile getirmiş ve bu durumun Bolşevik dünya ile Müslüman dünya arasında olumlu ilişkiler doğuracağını belirterek kendisini tebrik etmiştir. Ertesi gün Moskova'dan verilen yanıtta Londra konferansında Ankara Hükûmeti aleyhinde kararlar alınmayacağı taahhüt ediliyor, Sovyetleşen Ermenistan’ın artık Türklere ve diğer müslümanlara düşmanca davranmayacağı, Gürcistan ile sınır sorunlarının giderilmesi için Rusya'nın elinden geleni yapacağı yazılmıştır.<ref name="Benhür"/><ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Dokumentı Vneşney Politiki SSSR | cilt = 2-3-4-5-8-9-10-11 | yayıncı = Gospolizdat | yer = Moskova | tarih = 1959-1967 }}</ref> Ancak hemen 20 Ocak 1921 tarihinde Bolşevikler bu bölgeleri ele geçirdikten sonra, Dağıstan Oblastı ve kısmen Terek Oblastı üzerinde [[Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] kuruldu.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ussrdoc.com/ussrdoc_communizm/ussr_821.htm | başlık = Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет | çeviribaşlık = Otonom Dağıstan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hakkında | yayımcı = Tüm Rusya Merkez Yürütme Kurulu | tarih = 20 Ocak 1921 | erişimtarihi = 9 Eylül 2018 | dil = Rusça | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170120185419/http://www.ussrdoc.com/ussrdoc_communizm/ussr_821.htm | arşivtarihi = 20 Ocak 2017 | ölüurl = evet }}</ref>

10 Ocak 1921 tarihinde Türklerin kazandığı [[Birinci İnönü Muharebesi|I. İnönü Muharebesi]]'nin devletler ve devlet adamları üzerinde önemli bir etkisi olmuştu. O tarihe kadar hangi tarafın kazanacağı konusunda kuşkulu olanların düşüncelerini Ankara lehine etkilemiştir. Fakat Sovyetler bunların arasında değildir. 1920 yılının sonunda, [[Ankara Hükûmeti|BMM Hükûmeti]] ve [[Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti]] arasındaki barış antlaşmasına aracılık etmek amacıyla [[Polikarpe Mdivani|Polikarp (Budu) Mdivani]] adlı Gürcü kökenli bir Sovyet siyasetçi, özel bir elçi olarak Türkiye'ye gönderildi. I. İnönü Muharebesi'nden aylar önce 15 Aralık 1920 tarihinde Sovyetlerin Ankara elçisi olarak atanan Mdivani, benzer görevle BMM Hükûmeti adına Moskova'ya gitmekte olan [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat (Cebesoy)]] ile [[Kars]]'ta buluşur ve her iki taraf da resmen görevine başlamadan bir görüşme yaparlar. Mdivani 19 Şubat 1921 tarihinde Ankara'ya gelir ve 5 Mart günü güven mektubunu [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]'e vererek görevine resmen başlar. Ancak bu görevi uzun süre yürütemez, sağlığının bozulduğu gerekçe gösterilerek görevini bırakmak durumunda kalır. 2 Haziran tarihinde [[Trabzon]] üzerinden ülkeden ayrılır.<ref name="Benhür">{{Dergi kaynağı | başlık = 1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma | dergi = Türkiyat Araştırmaları Dergisi | url = http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/415/405 | soyadı = Benhür | ad = Çağatay | sayfalar =277-309| yayıncı = [[Selçuk Üniversitesi]] Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü | yer = Konya | yıl = 2008 |erişimtarihi= 6 Ağustos 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170806220508/http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/415/405 |arşivtarihi= 6 Ağustos 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

[[Dosya:Kazim Dirik.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Kâzım Dirik|Kâzım (Dirik)]]]]

Ali Fuat ve heyeti yola çıktıktan sonra [[Yusuf Kemal Tengirşenk|Yusuf Kemal (Tengirşenk)]] başkanlığında bir heyet daha yola çıktı ve 7 Ocak 1920 tarihinde Kars'ta iki heyet bir araya geldi.<ref name="Perinçek"/> Yine bu tarihlerde Rusya'ya dört heyet daha gönderildi. Bu heyetlerden ilki 8 kişilik büyükelçilik personeli, ikincisi Komintern'e katılacak olan ve ayrıca Sovyetleri inceleme görevi verilen Tevfik Rüştü (Aras) başkanlığındaki heyet, üçüncüsü 4 askerî  ataşe ve dördüncüsü de Kuzey Kafkasya Temsilcisi Albay [[Bekir Sami Kunduh|Bekir Sami (Kunduh)]], Azerbaycan Temsilcisi [[Memduh Şevket Esendal|Memduh Şevket (Esendal)]], Tiflis Temsilcisi Albay [[Kâzım Dirik|Kâzım (Dirik)]] ve diğer üyelerle beraber 19 kişilik Temsilciler Heyetidir.<ref name="Benhür"/><ref name="Cebesoy"/>

[[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]] (RSFSC), [[Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti]]'nden sonra TBMM'yi tanıyıp ilişki geliştiren ikinci devlettir. 2 Aralık 1920'de imzalan [[Gümrü Antlaşması]] sonrasında Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, TBMM'ni taraf olarak kabul etmiş, sonraki süreçte, 16 Mart 1921'de imzalanan [[Moskova Antlaşması]] ile birlikte RSFSC TBMM ile görüşmelere başlamıştır. RSFSC, [[Osmanlı Hanedanı|saltanat]] hâlâ sürerken BMM Hükûmeti ile ilişkileri geliştirmeye başlamıştı. TBMM'nin 23 Nisan 1920'deki resmen ilanından sonra meclisi ve hükûmeti ilk tanıyan ve elçi gönderen devlet SSCB oldu.

Moskova Antlaşması sonucunda, iki ülke arasında dostane ilişkiler kurulmuştur;<ref>Документы внешней политики СССР. Moscow, 1959, Vol. III, s. 597-604.</ref> Madde 2 uyarınca, [[Kars Oblastı]], [[Batum]] ve hemen bitişiğindeki [[Sarpi, Gürcistan|Sarpi]] köyü Türkiye'ye devredildi. Madde 3'e göre, [[Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] altında özerk bir yapıda olan [[Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] kuruldu.

[[Dosya:L Karahan 02.jpg|küçükresim|sol|upright=0.64|RSFSC Dışişleri Bakan Yardımcısı [[Lev Karahan]]]]

Kızıl Ordu’ya bağlı istihbarat teşkilatı [[GRU]] kurucularından olan asker kökenli [[Semyon Aralov|Semyon İvanoviç Aralov]], Türkiye'ye büyükelçi olarak atanır ve 26 Ocak 1922 tarihinde Ankara'ya gelir.<ref name="Benhür"/>

İlişkiler çok olumlu ilerlerken 22 Nisan 1922 tarihinde [[Çeka]] polisi Moskova'daki Türk Askeri Ataşeliğine baskın yaparak arama yapar. Bazı belgelere el konduğu gibi, personelin bir kısmı için sınır dışı kararı çıkartılır. Gerekçe olarak, bazı çalışanların casusluk yaptıkları gösterilir.<ref name="Şimşir"/> Büyükelçi Ali Fuat (Cebesoy) bunu büyük bir diplomatik nezaketsizlik olarak görür ve kızgınlığını, Dışişleri Bakan Yardımcısı [[Lev Karahan]]'ın görüşme isteğini redderek gösterir ve Moskova'yı terkeder, Ankara'ya döner. Ancak Ali Fuat yıllar sonra anılarını kaleme aldığında, bu konu için, yeni ataşemiliterlerin tecrübesizliklerinin kurbanı olduklarını yazar. Olaydan 71 gün sonra 2 Temmuz günü Sovyet Hükûmeti resmî  olarak özür diler ve konunun kapandığını belirtir.<ref name="Cebesoy"/> Daha sonra Ali Fuat'ın yerine büyükelçi olarak [[Ahmet Muhtar Mollaoğlu|Ahmet Muhtar (Mollaoğlu)]] atanır.<ref>Dışişleri Bakanlığı Bilgi Edinme Birimi, ENFD.0.0-321.20-2005/401596.</ref>

16 Aralık 1925'te [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]], heyetini [[Cenevre]]'den çekti, bu nedenle [[Milletler Cemiyeti]] Konseyi, tartışmalı [[Musul]] bölgesini [[İngiltere]]'ye bırakmaya karar verdi. Buna karşılık olarak TBMM Hükûmeti 17 Aralık'ta Sovyetlerle karşılıklı saldırmazlık paktı imzaladı.<ref>Документы вешней политики СССР. Moscow, 1961, Vol. VIII, s. 739-741 (anlaşma metni)</ref><ref>{{kitap kaynağı | ad1 = John Patrick (Lord) | soyadı1 = Kinross | yazarbağı1 = Patrick Kinross | ad2 = William | soyadı2 = Morrow | yazarbağı2 = William Morrow | başlık = Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. | url = https://books.google.com/books?id=UjiLmz2_EBAC | tarih = 1965 | yer = New York | sayfa = 464 }}</ref> Pakt daha sonra değiştirilerek uzatıldı ve ardından 7 Kasım 1935'te 10 yıl daha uzatıldı.<ref>Документы вешней политики СССР. Moscow, 1961, Vol. VIII, s. 813.</ref>

Atatürk'ün oluşacak yeni rejimde Sovyetler'in [[devlet sosyalizmi]]ne benzer bir yöntem uygulamak istediği öne sürülmüştür. [[Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışı|1919'da Samsun'a çıkışının]] ardından [[Havza, Samsun|Havza]]'da, Sovyet heyetinin başında bulunan bir albayla yaptığı görüşmede, Sovyet albayının yönelttiği, yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin biçimine yönelik "Yani Bolşevikliğin prensipleri üzerine kurulmuş bir cumhuriyet değil mi generalim?" sorusuna karşılık, "Öyle olacak, devlet sosyalizmi dersek, daha doğru söylemiş oluruz" yanıtını vermiştir.<ref name="Ertürk">{{Kitap kaynağı | url = http://kutucugum.com/okuyazma/dijital-kutuphane-13936/husamettin-erturk-iki-devrin-perde-arkasi,80551.pdf | başlık = Teşkilat-ı Mahsusa İki Devrin Perde Arkası, Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı Hüsamettin Ertürk | ad = Samih Nafiz | soyadı = Tansu | yazarbağı = Samih Nafiz Tansu | yayıncı = İlgi Kültür Sanat Yayınları | yıl = 2011 | sayfa = 339 | erişimtarihi = 8 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160921003748/http://kutucugum.com/okuyazma/dijital-kutuphane-13936/husamettin-erturk-iki-devrin-perde-arkasi,80551.pdf | arşivtarihi = 21 Eylül 2016 | ölüurl = evet }}</ref> Bununla birlikte [[Reşat Kaynar]] 1932 yılında Atatürk ile gerçekleştirdiği bir sohbet sırasında Atatürk'ün "Kemalizm, devlet sosyalizmi demektir" dediğini ifade etmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Atatürkçülük Nedir? | ad = Reşat | soyadı = Kaynar | yazarbağı = Reşat Kaynar | yayıncı = Varlık Yayınları | yıl = 1965 | sayfa = 144 }}</ref>

[[Dosya:Agabekov.jpeg|küçükresim|sol|upright=0.64|[[Tüm-Birlik Devlet Siyasi İdaresi|OGPU]] casusu [[Georges Agabekov]].]]

Buna karşın aynı dönemde [[Türkiye'de antikomünizm|Anadolu'da antikomünist faaliyetler]] de gelişmiştir. Bu kapsamda Komintern delegesi ve [[Türkiye Komünist Partisi (1920)|Türkiye Komünist Partisi]] kurucusu Mustafa Suphi, 28 Ocak 1921 tarihinde 14 yoldaşı ile birlikte öldürülmüştür.<ref>{{Gazete kaynağı | soyadı = Kılıç | ad = Ecevit | url = http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/14/haber,ADA012A17D0146FA84E49411F4AA1647.html | başlık = TKP'nin liderleri denizde öldürüldü | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131106020238/http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/14/haber,ADA012A17D0146FA84E49411F4AA1647.html | arşivtarihi = 6 Kasım 2013 | gazete = [[Sabah (gazete)|Sabah gazetesi]] | tarih = 14 Eylül 2008 | erişimtarihi = 8 Temmuz 2017 | ölüurl = evet }}</ref>

1920'li ve 30'lu yıllar, Türkiye-Rusya ilişkileri açısından öncesi ve sonrasında benzeri yaşanmayan bir dönem olmuştur. Doğrudan doğruya yapılan silahlı müdahale tehlikesi karşısında ve zor şartlar altında kalan iki ülke, birbirine karşı dostluk politikaları izlemiştir. Buna karşın her iki taraftan da gerçekleştirilen bazı girişimlere rağmen iki ülke müttefik olmamıştır, ancak uzun bir dönem içinde devam ettirilmiş iyi komşuluk ilişkileri iki ülkenin de yararına olmuştur.<ref name="R.Büyükelçiliği"/>

Kıdemli bir [[Tüm-Birlik Devlet Siyasi İdaresi|OGPU]] casusu olan [[Georges Agabekov]]'a göre, Türkiye 1930'a kadar Sovyet gizli polisi ve casusluk ajansları tarafından Sovyetlere karşı güleryüzlü ve zararsız bir güç olarak görülüyordu. Buna karşın, polis ve istihbarat konusunda Türkiye'nin işbirliği önerileri reddedildi.<ref>Агабеков. Г. П. У. Записки чекиста. Berlin, Strela, 1930, s. 218-219.</ref>

=== Ukrayna SSC ile siyasi ilişkiler ===
{{Çoklu resim
 | align     = sol
 | direction = horizontal
 | header    = BMM'nin Buhara temsilcileri
 | header_align = sol
 | header_background = 
 | footer    = 
 | footer_align = sol
 | footer_background = 
 | width     = 
 | image1    = Rahmi Apak.jpg
 | width1    = 130
 | alt1      = 
 | caption1  = Buhara Ataşemiliteri [[Rahmi Apak|Hüseyin Rahmi (Apak)]]
 | image2    = Mehmet Ruşen Bey.jpg
 | width2    = 130
 | alt2      = 
 | caption2  = Buhara Başkâtibi [[Ruşen Eşref Ünaydın|Ruşen Eşref (Ünaydın)]]
}}

[[Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Ukrayna SSC]] ile resmî  ilişkilerin başlangıcını Ukrayna Bolşevik Partisi Merkez Komite delegelerinden [[Mihail Frunze|Mihail Vasilyeviç Frunze]]'nin ve 40 kişilik bir heyetinin 26 Kasım 1921 tarihinde başlayan Türkiye ziyaretidir. Heyet önce deniz yoluyla [[Trabzon]]'a gelir ve birkaç gün burada kalır.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Trabzon ve Kars Hatıraları 1921-1922 İstiklâl Mücadelesi ve Enver Paşa | url = https://books.google.com/books?id=ffRMAQAAIAAJ | ad = Sami Sabit | soyadı = Karaman | yayıncı = Arma Yayınları | yer = Ankara | yıl = 2002 | sayfa = 65 | isbn = 9757336289 }}</ref><ref>{{Dergi kaynağı | başlık = S Dobroy Missiyey | ad = Yakov | soyadı = İliçev | dergi = Zvezda Dergisi | sayı = 4 | yer = Moskova | yıl = 1963 | sayfa = 152 | dil = Rusça }}</ref> Aralık ayında Ankara'ya gelinir. 25 Aralık günü TBMM heyetiyle bir araya gelirler ve Ukrayna-Türkiye konferansı başlar. Dostluk havası içinde geçen konferans, 2 Ocak 1922 tarihinde Türkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması imzalanmasıyla sonuçlanır.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Türkiye Cumhuriyetinin Andlaşmaları | ad = Ahmet | soyadı = Yavuz | yayıncı = T. C. Dışişleri Bakanlığı Yayını | yer = Ankara | yıl = 1992 }}</ref>

=== Buhara SHC ile siyasi ilişkiler ===
Türkiye ile temas kuran bir Sovyet Cumhuriyeti de [[Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti]] olmuştur. 31 Aralık 1921 tarihinde Ankara'ya gelen Buhara SHC heyeti için 7 Ocak günü Büyük Millet Meclisinde bir tören düzenlenmiştir.<ref name="Perinçek"/> Ardından Galip Paşa Türkiye'nin Buhara Elçisi olarak atanmıştır. Ataşemiliter görevine [[Rahmi Apak|Hüseyin Rahmi (Apak)]], elçilik başkâtipliği görevine de [[Ruşen Eşref Ünaydın|Ruşen Eşref (Ünaydın)]] getirildi.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları | url = https://books.google.com/books?id=-0JpAAAAMAAJ | ad = Rahmi | soyadı = Apak | yazarbağı = Rahmi Apak | yıl = 1988 | yayıncı = Türk Tarih Kurumu Yayınları | sayfa = 260 |erişimtarihi= 7 Ağustos 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200811061528/https://books.google.com/books?id=-0JpAAAAMAAJ |arşivtarihi= 11 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Ancak heyet Batum'a geldiğinde sınırdan içeri girmelerine izin verilmez. Çünkü aynı dönemde Enver'in faaliyetleri Sovyet yöneticilerinde rahatsızlık yaratmıştır ve Türkistan bölgesinde başka bir sorun daha çıkmasını engellemeyi amaçlamaktadırlar.<ref name="Perinçek"/>

== SSCB'nin askeri ve maddi yardımları ==
=== Mevcut durum ===
30 Ekim 1918 tarihinde [[Mondros Mütarekesi]]'nin imzalanmasından sonra [[Osmanlı ordusu]]nun mevcudu azaltılmış, silahlarının önemli bir kısmına el konmuş, [[İstanbul]], [[Trakya]] ve Anadolu'nun birçok bölgesi işgal edilmişti. Boşaltılan bölgelerden çekilen birlikler, 9 kolordu hâlinde yeniden örgütlenmişti.<ref name="Atakan"/><ref name="Çalışkan"/>

Anadolu'da "[[yüksek fırın]] ve [[metalurji]]" fabrikaları olmadığından, madeni eşya yapımında ancak hurda demir kullanılabiliyordu. Top, makineli tüfek, hattâ piyade tüfeğinin bile dışarıdan sağlanması gerekiyordu. Ulaşım yolları tümüyle bozuk bir haldeydi. 4.000&nbsp;km. den az uzunluktaki demiryollarının çoğu işgal kuvvetlerinin kontrolündeydi.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Hergüner">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi I. Kısım | soyadı = Hergüner | ad = Dr. Dz. Kur. Alb. Mustafa | cilt = IV | sayfalar =35-36| yayıncı = T.C. Genelkurmay Başkanlığı | yer = Ankara | yıl = 1984 }}</ref>

Mondros Mütarekesi sonrasında kara gücü 115.000 personel, 82 ağır top, 200 sahra topu, 123.191 piyade tüfeği ve 1.370 ağır makineli tüfeğe düşürülmüştü. Ayrıca 9 kolordunun Trakya'daki [[1. Kolordu (Osmanlı)|1.]], Gelibolu ve Çanakkale'deki [[14. Kolordu (Osmanlı)|14.]] ve İstanbul'daki [[25. Kolordu (Osmanlı)|25. Kolordular]] [[İtilaf Devletleri]]'nin baskısı altında olduklarından bunlardan yararlanılamıyor, mevcudun 2/3'ü kullanılabiliyordu.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Hergüner2">{{Kitap kaynağı | başlık = Millî Mücadele'de Sovyetlerin Kafkas Limanlarından Yapılan Deniz Nakliyatı ve Enosis Şilebi'nin Ele Geçirilmesi | soyadı = Hergüner | ad = Dr. Dz. Kur. Alb. Mustafa | sayfa = 509 | yayıncı= 8. Askeri Tarih Semineri Bildirileri I | yer = Ankara | yıl = 2003 }}</ref>

Anadolu'daki çeşitli örgütlenmelerin kaynakları, bu örgütlenmelerin savaştığı yapıların gücünün niteliğine göre daha yetersiz ve kötü durumdaydı. Daha önce [[Osmanlı İmparatorluğu]] döneminde birbiri ardına gelen [[Trablusgarp Savaşı]], [[Balkan Savaşları]], [[I. Dünya Savaşı]] gibi savaşlar nedeniyle oluşan ekonomik zorluklara rağmen halk Mustafa Kemal liderliğindeki örgütlenmeye katkıda bulunuyordu. Halktan toplanan yardımların yanında "millî varlığa zarar vermemek" koşuluyla dış yardımlar da alınmaya başlandı. Bu bağlamda [[Sovyetler Birliği|Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği]] (SSCB) ve [[Hindistan]]'dan ekonomik ve askerî teçhizat yardımları kabul edildi.{{Kdş|Acun|2016|s=150}} Bununla birlikte 1920-1922 yılları arasında [[Arjantin]] Anadolu Hareketi'ne altın ve silah tedariki sağladı. Bu yardımlar [[Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi|Doğu Cephesi]] ve [[Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi|Batı Cephesi]]'ndeki zaferlerde önemli rol oynadı.<ref>В. Шеремет. Босфор. Moscow, 1995, s. 241</ref>

=== Hazırlık dönemi ===
[[Dosya:Mehmed Arif Bey.jpg|küçükresim|upright=0.64|sağ|Albay [[Mehmet Arif Bey (1883 doğumlu siyasetçi)|Mehmet Arif]].]]
[[Amasya Genelgesi]]'nin yayımlanmasının hemen öncesinde 18-22 Haziran 1919 tarihleri arasında [[Amasya]]'da yapılan toplantıda ilk kez Sovyetlerden yardım alma konusu görüşüldü. Toplantıya Mustafa Kemal (Atatürk), [[20. Kolordu (Osmanlı)|20. Kolordu]] komutanı Ali Fuat (Cebesoy), [[Rauf Orbay|Rauf (Orbay)]] Bey, [[3. Kolordu (Osmanlı)|3. Kolordu]] komutanı Albay [[Refet Bele|Refet (Bele)]], (Ayıcı lakaplı) Albay [[Mehmet Arif Bey (1883 doğumlu siyasetçi)|Mehmet Arif]], Selahaddin Bey, Samsun eski valisi Hamit Bey ve Mustafa Kemal'in yaveri Albay Kâzım (Dirik) katıldı.<ref name="Çalışkan">{{Dergi kaynağı | başlık = Türk Kurtuluş Savaşında Sovyet Rusya'nın Malî ve Askerî Yardımları | dergi = Karadeniz Araştırmaları | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 | soyadı = Çalışkan | ad = Ülkü | sayı = 9 | yıl = 2006 | sayfalar =36-42|erişimtarihi= 24 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170808101523/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 |arşivtarihi= 8 Ağustos 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>
Toplantıda ulusal direniş gösterme konusunda fikir birliği vardı, ancak konu Bolşeviklerden askerî, ekonomik ve siyasi yardım almaya geldiğinde anlaşmazlıkllar yaşandı. Genel kanaat, Bolşevik yardımının onların sistemini kabul ettirmeyi gerektireceği yönündeydi.<ref name="Sonyel">{{Kitap kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nda Dış Politika | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 | soyadı = Sonyel | ad = Salâhi | yazarlink = Salâhi R. Sonyel | cilt = 1 | yer = Ankara | yıl = 1987 | sayfalar =79-81, 84|erişimtarihi= 24 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170808101523/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 |arşivtarihi= 8 Ağustos 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

[[Dosya:Vasif Karakol.jpg|küçükresim|upright=0.64|sağ|[[Karakol Cemiyeti]] başkanı [[Mustafa Vasıf Karakol|Kara Vasıf]].]]
[[Dosya:Kazım Karabekir02.jpg|küçükresim|upright=0.64|sağ|[[Kâzım Karabekir]]]]
Sovyet Rusya'nın ilk yardım teklifi 1919 yılında [[Havza, Samsun|Havza]]'da geldi. Mustafa Kemal'in Albay S. Mihailoviç Budienni ile görüşmesinin detayları yalnız Hüsamettin Ertürk'ün anılarında yer almaktadır.<ref name="Ertürk"/><ref name="Sonyel"/><ref name="Mütercimler">{{Kitap kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nda Denizden Gelen Destek Sovyetler Birliği'nden Alınan Yardımlar Kuva-yı Milliye Donanması | soyadı = Mütercimler | ad = Erol | yazarbağı = Erol Mütercimler | yer = İstanbul | yıl = 1992 | sayfalar =110-112}}</ref> Fakat ilk bir yılda yardımlar gelmedi. Bu dönemde Sovyetler Anadolu'daki mücadeleye henüz ideolojik bakıyorlar ve Bolşevizm şartıyla yardım yapmayı öngörüyorlardı.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Müderrisoğlu">{{Kitap kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nın Malî Kaynakları | soyadı = Müderrisoğlu | ad = Alptekin | cilt = II | yer = Ankara | yıl = 1990 | sayfalar =522-523}}</ref> [[Karakol Cemiyeti]] başkanı [[Mustafa Vasıf Karakol|Kara Vasıf (Karakol)]]'ın Kafkasya yetkili temsilcisi olarak gönderdiği Baha Said'in Rusya Komünist Partisi Bölgesel Komitesi temsilcisi Albay İlyaçef ile Uşak Kongresi Heyeti adına 11 Ocak 1920 tarihinde imzaladığı antlaşma Bolşevik isteklerine uygundu. Antlaşmaya göre, İslam ülkelerinin Batı emperyalizminden kurtulmasının karşılığında Sovyet tarzı idarenin kabul ve teyidinin sağlanması vaadedliyordu. Ayrıca bu antlaşmanın ardından, eski [[İttihat ve Terakki|İttihat ve Terakki Fırkası]] üyesi bir emekli binbaşı olan Yusuf Ziya'nın,<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Millî Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar | soyadı = Tevetoğlu | ad = Fethi | yazarbağı = Fethi Tevetoğlu | yer = İstanbul | yıl = 1991 | sayfalar =45, 121}}</ref> Azerbaycan'dan yüklü bir para ile gelip, [[Oltu]]'da Kâzım Karabekir'in bilgisi dışında faaliyetlere girişmesi de Ankara Hükûmeti ile baştan ters düşen girişimlerden biriydi.<ref name="Çalışkan"/>

Baha Said'in  dışında, Mustafa Kemal ve Kâzım (Karabekir) tarafından görevlendirilen [[Fuat Sabit Ağacık|Fuat Sabit (Ağacık)]] ve [[Ömer Lütfi Argeşo|Ömer Lütfü (Argeşo)]]'dan alınan raporlar, toplumsal reformlar olmadan da para yardımında bulunulacağını belirtiyor olsa da, gelişmeler aksi yönde olmuş ve uzun süre yardımlar gönderilmemiştir.<ref name="Mütercimler"/><ref name="Gürün">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953) | soyadı = Gürün | ad = Kâmuran | yazarbağı = Kamuran Gürün | yer = Ankara | yıl = 1991 | sayfa = 23 }}</ref>

Gelişen bağımsızlık mücadelesinde  [[Müdâfaa-i hukuk cemiyetleri]]'nin sahip olduğu miktar 20.479.69 TL idi. Maddi yetersizlik, dış yardım alımı fikrinin ortaya atılmasına neden oldu ve bu konu ciddi bir şekilde ele alındı. Bu bağlamda Avrupa ülkelerinden yardım istemenin ve beklemenin doğru olmayacağı kararlaştırıldı. Bunun için "ortak düşmanlara karşı birlikte hareket etme" ilkesi gereğince SSCB'ye yönelindi. Mustafa Kemal 26 Nisan 1920 tarihinde, yani [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]] (TBMM) açılışından 3 gün sonra, SSCB'ye yazdığı mektubunda [[emperyalizm]]e karşı mücadele için diplomatik ilişkilerin genişletilmesine paralel olarak 5 milyon altın, belirlenecek miktarda silah ve diğer savaş gereksinimlerini talep etti.{{Kdş|Acun|2016|s=153}}<ref name="R.Büyükelçiliği"/> [[Bolşevizm|Bolşevikler]], "emperyalizme" karşı benzer yaklaşımından dolayı [[Ankara]]'daki bağımsızlık hareketine sempati duyuyorlardı.<ref>{{Dergi kaynağı | soyadı = Hovannisian | ad = Richard G. | yazarbağı = :en:Richard G. Hovannisian | url = http://www.jstor.org/stable/162238?&Search=yes&term=Hovannisian&term=G.&term=Richard&list=hide&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3DRichard%2BG.%2BHovannisian%26wc%3Don%26acc%3Don&item=2&ttl=424&returnArticleService=showFullText | başlık = Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente | dergi = International Journal of Middle East Studies | yayıncı = [[Cambridge Üniversitesi]] Yayınları | cilt = 4 | sayı = 2 | tarih = Nisan 1973 | sayfalar =129-147| dil = İngilizce |erişimtarihi= 7 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20161007190851/http://www.jstor.org/stable/162238?&Search=yes&term=Hovannisian&term=G.&term=Richard&list=hide&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3DRichard%2BG.%2BHovannisian%26wc%3Don%26acc%3Don&item=2&ttl=424&returnArticleService=showFullText |arşivtarihi= 7 Ekim 2016 | ölüurl = hayır }}</ref>

Konu hakkında Mustafa Kemal, şu ifadelerle Sovyetlerden yardım talebinde bulunmuştur;<ref>Türk Inkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi: 132/19543, sayfa 13.</ref>

{{quote | Evvela millî topraklarımızı taht-ı işgâlde bulunduran emperyalist kuvvetleri tard ve atiyen emperyalizm aleyhine vuku bulacak mücadelatı müşterekemiz için kuvayı dâhiliyemizi taazuv ettirmek üzere şimdilik ilk taksit olarak beş milyon altının ve takarrür ettirilecek miktarda cephane vesair vesaiti fenniye-i harbiye ve malzeme-i sıhhıyenin ve yalnız şarkta icrayı harekât edecek kuvvetler için erzakın Rus Sovyet Cumhuriyeti’nce temini rica olunur. Ihtıramatı faike ve hissiyatı samimanemizin kabulünü rica eyleriz. | [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] }}

26 Nisan tarihli olduğu söylenen bu mektubun varlığı tartışmalıdır. Tarihçi [[Akdes Nimet Kurat]]'a göre içindeki geçtiği maddeler itibarıyla mantığa aykırıdır ve Sovyet tarihçilerinin propaganda amaçlı olarak bu mektubu uydurduğunu iddia eder.<ref>{{Dergi kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nın Başlarında Mustafa Kemal tarafından Lenin'e Yazıldığı İddia Edilen Bir Mektubun Mevcut Olmadığı Anlaşıldı | url = https://books.google.com/books?id=6_pOAQAAIAAJ | dergi = Türk Kültürü | soyadı = Kurat | ad = Akdes Nimet | sayfa = 26 | yayıncı = Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü | yer = İstanbul | tarih = Kasım 1970 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200810201653/https://books.google.com/books?id=6_pOAQAAIAAJ |arşivtarihi= 10 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="Aydoğan"/> Fakat Türkiye belgelerinde de aynı mektuba rastlanmaktadır.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri | sayfalar =304,305}}</ref>

Mayıs 1920'de Sovyetler Birliği ve İngiltere arasındaki görüşmeler Londra'da sürerken Başbakan [[David Lloyd George|Lloyd George]] antlaşmaya Sovyetlerin Ankara'ya yardım etmemesi şartını koydurmak istemiş ama başarılı olamamıştır.<ref name="Aydoğan"/><ref name="Armaoğlu2"/>

[[Vladimir Lenin]]'in konu hakkındaki ifadeleri ise şu şekildedir;<ref name="Aralov">{{Kitap kaynağı | başlık = Bir Sovyet diplomatının Türkiye anıları 1922-1923 | ad = Semyon İvanoviç | soyadı = Aralov | yazarbağı = Semyon Aralov | url = https://books.google.com/books?id=8v76jwEACAAJ | editör = H. A. Ediz | yayıncı = Türkiye İş Bankası Kültür yayınları | yıl = 2008 | sayfa = 259 |erişimtarihi= 26 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200810064841/https://books.google.com/books?id=8v76jwEACAAJ |arşivtarihi= 10 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

{{quote | Mustafa Kemal sosyalist değildir. Fakat, görülüyor ki iyi bir örgütçü, yüksek anlayışlı bir önder. Ulusal burjuva ihtilalini yönetiyor. İlerici, akıllı bir devlet adamı. Bizim sosyalist devrimimizin önemini anlamış olup, Sovyet Rusya’ya olumlu davranıyor. O, istilacılara karşı bir kurtuluş savaşı yapıyor. Emperyalistlerin gururunu kıracağına, padişahı da yardakçılarıyla birlikte silip süpüreceğine inanıyorum. Ona, yani Türk halkına yardım etmemiz gerekiyor. | [[Vladimir Lenin]] }}

=== İlk yardımın gönderilmesi ===
[[Dosya:Halil Pasha.jpg|küçükresim|upright=0.68|sağ|Sovyetlerden alınan ilk mali ve askerî yardımları organize ve sevk eden [[Halil Kut|Halil (Kut)]].]]
Moskova'dan gelecek yardımları organize edip ilk resmî sevkiyatı gerçekleştiren kişi [[Halil Kut]] oldu.<ref name="sovyet-yard"/> İstanbul'da tutuklu olan Halil (Kut), kaçarak [[Sivas]]'a geldi. Mustafa Kemal tarafından [[Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti|Nahçıvan]] üzerinden Azerbaycan'a gönderildi.

[[Dosya:Lev Kamenev at Brest-Litovsk (1918) 1.jpg|küçükresim|upright=0.68|sol|[[Lev Kamenev]]]]

Halil Kut, Dışişleri Bakanı Çiçerin ve yardımcısı Karahan'la görüşüp antiemperyalist bir cephe önererek askerî ve mali yardım talep etti. Türkiye heyetinde bulunan Fuat Sabit de Çiçerin'e Anadolu hareketinin özelliklerini anlattı. Ardından Harbiye Komiseri [[Lev Kamenev]] ile de görüşülerek, gizli tutulmak kaydıyla bir milyon altın lira, 60 bin tüfek, 108 sahra topu ve 12 ağır top yardımı yapılmasında uzlaşıldı. Azerbaycan'daki (Enver'in üvey kardeşi) Nuri (Killigil) Bey'in faaliyetleri<ref name="Yüceer">{{Kitap kaynağı | başlık = Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı | soyadı = Yüceer | ad = Nasır | url = https://books.google.com/books?id=VdFmAAAAMAAJ | yayıncı = Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı yayınları | yer = Ankara | yıl = 2002 | sayfa = 44 | isbn = 9789754090758 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200622040655/https://books.google.com/books?id=VdFmAAAAMAAJ |arşivtarihi= 22 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> nedeniyle bir gecikme yaşansa da 2 Temmuz 1919 tarihinde yardım heyeti yola çıktı. Heyet yardımın ilk taksidi olan (125.000 lira karşılığı) 500&nbsp;kg altın ve Çiçerin'in Mustafa Kemal'e yazdığı mektubu da yanında taşıyordu.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Yerasimos">{{Kitap kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nda Türk-Sovyet İlişkileri | soyadı = Yerasimos | ad = Stefanos | yazarbağı =  Stefanos Yerasimos | yer = İstanbul | yıl = 2000 | sayfalar =150-151}}</ref> Halil Kut, 3 Ağustos 1920 tarihindeki raporunda, 6 sandık içinde, 500&nbsp;kg altın para ile yola çıkıldığını, yanlarında iki müslüman Kızıl Ordu kurmay subayı ve 20 kadar asker olduğunu da yazmıştır.<ref name="Karabekir">{{Kitap kaynağı | başlık = İstiklâl Harbimiz | soyadı = Karabekir | ad = Kâzım | yazarbağı = Kâzım Karabekir | yer = İstanbul | yıl = 1988 | sayfa = 799 }}</ref> Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya geçerken Ermeni saldırıları nedeniyle yardımın tümünün toplu biçimde ulaştırılması mümkün olmadı. Heyet bölündü ve altınların üçte biri<ref name="Atakan">{{Dergi kaynağı | dergi = Askeri Tarih Bülteni | başlık = Türk İstiklâl Harbinde İdarî Faaliyetler ve Lojistik | sayı = 25 | soyadı = Atakan | ad = Rauf | yer = Ankara | yıl = 1988 | sayfa = 104 }}</ref> Halil Kut tarafından [[Ağrı|Karaköse]]'de (bugünkü Ağrı) Tümen komutanı Cavit Bey'e (bir başka kaynağa<ref name="Türk Kültürü">{{Dergi kaynağı | dergi = Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi | başlık = Bolşeviklerle İlişki Kurmak Amacıyla Oluşturulan Bir Siyasi Kuruluş: Türk Komünist Fırkası (1920) | sayı = 6 | soyadı = Aslan | ad = Yavuz | yer = İstanbul | yıl = 2002 | sayfa = 45 }}</ref> göre ise [[Kâzım Orbay|Kâzım (Orbay)]] Bey'e) teslim edildi.<ref name="Cebesoy">{{Kitap kaynağı | başlık = Moskova Hatıraları | soyadı = Cebesoy | ad = Ali Fuat | yazarbağı = Ali Fuat Cebesoy | yer = Ankara | yıl = 1982 | sayfalar =177, 428, 452}}</ref><ref name="Çalışkan"/><ref>{{Kitap kaynağı | başlık = TBMM Gizli Celse Zabıtları I | yer = İstanbul | yıl = 1999 | sayfalar =72,73}}</ref>

27 Ağustos günü Karaköse'ye varan Sovyet heyetinin getirdikleriyle birlikte toplam altın miktarı 400&nbsp;kg oldu. Altının bir kısmı yolda terkedilmek zorunda kalmıştı.<ref name="Yerasimos"/> Cavit Bey Sovyet heyetini 8 Eylül günü [[Erzurum]]'a ulaştırdı. Heyeti karşılayan Karabekir hemen Ankara'ya telgraf çekerek olumlu haberi bildirdi, 200&nbsp;kg altını Doğu Cephesi'nin gereksinimleri için ayırdıktan sonra kalan 200&nbsp;kg altını Sovyet heyetiyle birlikte Ankara'ya gönderdi.<ref name="Karabekir"/>

Halil (Kut)'un olumlu görüşmelerinin ardından Anadolu mücadelesi için kritik önemde olan 4-11 Eylül 1919 tarihlerindeki [[Sivas Kongresi]]'ne Mahmudov adında bir Sovyet temsilcisi katıldı.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali | soyadı = Kaymak | ad = Erol | sayfa = 78 }}</ref><ref>{{Dergi kaynağı | başlık = 1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma | dergi = Türkiyat Araştırmaları Dergisi | url = http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/415/405 | soyadı = Benhür | ad = Çağatay | sayfa = 279 | yayıncı = [[Selçuk Üniversitesi]] FenEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü | yer = Konya | yıl = 2008 |erişimtarihi= 6 Ağustos 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170806220508/http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/415/405 |arşivtarihi= 6 Ağustos 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Devam eden yardımlar ===
[[Dosya:Bekir Sami Bey Kunduh.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.95|[[Türkiye Büyük Millet Meclisi|BMM]] Hükûmeti'nin [[Türkiye dışişleri bakanları listesi|ilk Dışişleri Bakanı]] [[Bekir Sami Kunduh]]. (Aslen [[Osetler|Oset]] kökenli Rusya generali iken Osmanlı tarafına geçen Musa Kunduh Paşa'nın oğlu.)]]

11 Mayıs 1920 tarihinde Ankara'dan ayrılıp 19 Temmuz günü Moskova'ya varan TBMM heyetinde Bekir Sami (Kunduh) başkanlığında, İktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk), Dr. [[İbrahim Talî Öngören|İbrahim Talî (Öngören)]], Lazistan mebusu Osman Bey, Kurmay Binbaşı [[Seyfi Düzgören|Seyfi (Düzgören)]] bulunuyordu.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Kuvayı Milliyenin Kuruluşu: En Uzun 15 Gün - Ödemiş Direnişi | url = https://books.google.com/books?id=7W8ScAAACAAJ | soyadı = Coşkun | ad = Alev | yazarbağı = Alev Coşkun |basım= 3 | sayfa = 322 | yayıncı= Cumhuriyet Kitapları | yıl = 2007 | isbn= 9789757720621 }}</ref> Heyet ilk dönem pek iyi karşılanmamıştır. Sovyet yetkililerin Ermeni yanlısı tavırları görüşmeleri verimsiz kılmaktadır.<ref name="Şimşir">{{Kitap kaynağı | başlık = Bizim Diplomatlar | url = https://books.google.com/books?id=vUScAAAACAAJ | soyadı = Şimşir | ad = Bilal N. | yazarbağı = Bilal Şimşir | sayfalar =29, 64, 65| yayıncı= Bilgi Yayınevi | yıl = 1996 | isbn= 9789754945782 }}</ref><ref name="Belen">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk Kurtuluş Savaşı: Askeri, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle | url = https://books.google.com/books?id=B_2mGAAACAAJ | soyadı = Belen | ad = Fahri | yazarbağı = Fahri Belen | sayfa = 181 | yayıncı= Kültür ve Turizm Bakanlığı | yıl = 1983 }}</ref>

Heyetin görüşmeleri sürerken, [[Sevr Antlaşması]] ile aynı gün olan 10 Ağustos 1920 tarihinde Bolşevik Hükûmeti ile Ermeniler arasında Moskova'da bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşmada Rusya, Nahçıvan ve Culfa'dan Şahtahtı'na kadar uzanan demiryolu hattını Ermenilere bırakıyordu.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Türk-Gürcü İlişkileri 1918-1921 | soyadı = Sürmeli | ad = Serpil | sayfa = 561 }}</ref> Yine de 24 Ağustos günü bir antlaşma taslağı ortaya çıkarılabildi.<ref name="Tengirşenk">{{Kitap kaynağı | başlık = Vatan Hizmetinde | url = https://books.google.com/books?id=O6QKAQAAIAAJ | soyadı = Tengirşenk | ad = Yusuf Kemal | yazarbağı = Yusuf Kemal Tengirşenk | sayfa = 172 | yayıncı = Kültür Bakanlıgı | yer = Ankara | yıl = 1981 }}</ref>

27 Ağustos 1920 tarihinde Çiçerin'in Bekir Sami (Kunduh)'tan Ermenilere toprak verilmesini istemesi üzerine görüşmeler askıya alındı.<ref name="Aydoğan"/><ref name="Sönmezoğlu"/><ref name="Sagay">{{Kitap kaynağı | başlık = XIX. ve XX. Yüzyıllarda Büyük Devletlerin Yayılma Siyasetleri ve Milletlerarası Önemli Meseleler | url = https://books.google.com/books?id=GxM0HAAACAAJ | soyadı = Sagay | ad = S. Reşat | sayfa = 212 | yayıncı = Türkiye İş Bankası | yer = İstanbul | yıl = 1972 }}</ref> Kâzım (Karabekir)'in Doğu Cephesindeki başarıları sonrasında ilişkiler tekrar rayına oturabildi.

Rusya'dan gelen mali yardımlar taksitlerle gelecek olmasına rağmen bütçeye tümü gönderilmiş gibi işlenerek bütçe denkleştirilmiştir. Bazı mebuslar bu mali yardımları hiç istememişler, çünkü bu yardımların Bolşevik örgütlenmesinde kullanılmasından endişe etmişlerdi.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = TBMM Gizli Celse Zabıtları II | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 | yer = İstanbul | yıl = 1999 | sayfalar =50, 55-56, 60-63|erişimtarihi= 24 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170808101523/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 |arşivtarihi= 8 Ağustos 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

5 Ağustos 1921 tarihinde başkumandanlık verilen Mustafa Kemal'in hemen 7 Ağustos günü yayınladığı Tekâlif-i Milliye Emirleri, deniz yoluyla gelen Sovyet yardımlarının verimli hale getirilmesini sağlamıştı. Buna göre bölge halkının elinde bulunan küçük tonajlı motorlar (ayda 100 millik taşıma ücresiz, kalanının bedeli verilerek) Sovyetlerin Kafkas Limanlarından gerçekleştirilen askerî  araç ve teçhizatın taşınması için kullanılmaya başlandı. 16-18 Ağustos tarihlerinde de Rusya'nın Karadeniz Donanma Komutanlığı ile TBMM Hariciye Vekâleti Tuapse temsilciliği arasındaki görüşmeler sonucunda, yardımların arasına iki motor gambit de katıldı. Özellikle taşınacak malzemelerin daha hızlı ve güvenli ulaştırılması için alınan 20 mil süratli ve 14 tonluk bu motor gambotlar, 1921-27 yılları arasında [[Türk Deniz Kuvvetleri]] hizmetinde kullanıldılar.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Hergüner3">{{Kitap kaynağı | başlık = Denizciliğimizin Kurtuluş Savaşı'ndaki Yeri | soyadı = Hergüner | ad = Dr. Dz. Kur. Alb. Mustafa | sayfalar =514-515| yayıncı= 5. Askeri Tarih Semineri Bildirileri II | yer = İstanbul | yıl = 1995 }}</ref> 3 Ekim 1921 tarihinde Trabzon'da teslim edilen bu iki savaş gemisinin adları Jivoy ve Jutki idi.<ref name ="Armaoğlu2">{{Kitap kaynağı | başlık = 20. Yüzyıl siyasi tarihi | yazarbağı = Fahir Armaoğlu | ad = Fahir | soyadı = Armaoğlu | yayıncı = Türkiye İş Bankası Kültür yayınları | yer = Ankara | yıl = 1984 | sayfalar =313-314, 346}}</ref><ref name="books.google.com.tr">{{kitap kaynağı | başlık = Beşinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri: Değişen Dünya Dengeleri İçinde Askerı̂ ve Stratejik Açıdan Türkiye | url = https://books.google.com.tr/books?id=fhFIAAAAMAAJ&q=soyyet+JIVOY+JUTKIY&dq=soyyet+JIVOY+JUTKIY&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjN8Lv-vZneAhXNPOwKHdTvAYUQ6AEILjAB | yazar = Genelkurmay Başkanlığı | tarih = 23 Ekim 1995 | cilt = 2 | yer = İstanbul | yayıncı = Genelkurmay Basımevi | sayfa = 71 |erişimtarihi= 2 Kasım 2018 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20190131040440/https://books.google.com.tr/books?id=fhFIAAAAMAAJ&q=soyyet+JIVOY+JUTKIY&dq=soyyet+JIVOY+JUTKIY&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjN8Lv-vZneAhXNPOwKHdTvAYUQ6AEILjAB |arşivtarihi= 31 Ocak 2019 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="books.google.com.tr"/>

Eylül 1920'den Mayıs 1922 tarihine kadar SSCB'nin Ankara Hükûmetine maddi yardımı 11.028.012 TL idi.{{Kdş|Acun|2016|s=154}}

[[Dosya:Western Front 31 March 1922 bis.jpg|küçükresim|sol|upright=1.02|[[Türk Kurtuluş Savaşı]]'nın sürdüğü sırada, [[Afyonkarahisar]]'da [[Mustafa Kemal Atatürk]] [[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]] heyetiyle çay molasında. Soldan sağa; [[Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi|Batı Cephesi]] Komutanlığı Kurmay Başkanı [[Asım Gündüz]], Batı Cephesi Komutanı Tümgeneral [[İsmet İnönü]], Sovyet Rusya temsilcisi K.K. Zvonarev, Sovyet Rusya büyükelçisi  [[Semyon Aralov]], [[Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] temsilcisi [[İbrahim Ebilov]] ve Birinci Ordu Komutanı [[Ali İhsan Sabis|Ali İhsan]], 31 Mart 1922 günü sabahı.]]

Yardımların toplam miktarları hakkında kesin bilgiler yoktur ve var olan bilgi ve belgeler arasında tutarsızlıklar bulunmaktadır. Bunun temel nedeni, Ankara Hükûmeti'nin alınan yardımları mümkün olduğu kadar gizli tutmak istemesiydi. Özellikle Karadeniz yoluyla gelen yardımların bilinmesinin denetimleri arttıracağından, bunun da yardımların ulaşmasında güçlük çıkaracağından endişe ediliyordu.<ref name="Mütercimler"/> Ayrıca özellikle teslim sırasında kayıt tutulmadığı durumlar, askerî  malzemelerin farklı isimlerde kaydedilmesi gibi unsurlar da belgelerdeki istatistiklerin birbiriyle uyumlu olmamasına yol açmıştır. Fakat genel kabul gören Sovyet belegelerine göre Sovyetler tarafından Kurtuluş Savaşı için yapılan toplam 125.000 TL değerindeki altın yardımının yanında, gönderilen silah ve mühimmat listesi şöyledir:<ref name="Armaoğlu">{{Kitap kaynağı | başlık = Siyasi Tarih 1789-1960 | soyadı = Armaoğlu | ad = Fahir | yazarbağı = Fahir Armaoğlu | url = https://books.google.com/books?id=CjETnwEACAAJ | sayfa = 634 | yayıncı = Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları | yıl = 1975 |erişimtarihi= 26 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200613011607/https://books.google.com/books?id=CjETnwEACAAJ |arşivtarihi= 13 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="Çukurova">{{Kitap kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nda Haber Alma ve Yeraltı Çalışmaları | soyadı = Çukurova | ad = Bülent | url = https://books.google.com/books?id=_oppAAAAMAAJ | yayıncı = Ardıç Yayınları | yer = Ankara | yıl = 1994 | sayfa = 81 | isbn = 9789757902164 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200613011612/https://books.google.com/books?id=_oppAAAAMAAJ |arşivtarihi= 13 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | soyadı1 = Göktaş | ad1 = Faysal | başlık = Türkiye Kurtuluş Savaşı'nda S.S.C.B yardımları | url = http://haber.sol.org.tr/serbest-kursu/turkiye-kurtulus-savasinda-sscb-yardimlari-faysal-goktas-haberi-88999 | yayıncı = Sol.org.tr/ | erişimtarihi = 8 Temmuz 2017 | tarih = 7 Mart 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161225035451/http://haber.sol.org.tr/serbest-kursu/turkiye-kurtulus-savasinda-sscb-yardimlari-faysal-goktas-haberi-88999 | arşivtarihi = 25 Aralık 2016 | ölüurl = evet }}</ref>

{| class="wikitable" align = right
|-
! Malzeme !! Adet
|-
| Tüfek || 39.000
|-
| Makineli tüfek || 327
|-
| Top || 54
|-
| Fişek || 63 milyon
|-
| Top mermisi || 147.000
|-
| Avcı botu || 2
|-
| El bombası || 4.000
|-
| Kılıç || 1.500
|-
| Gaz maskesi || 20.000 
|}

1921 yılında da Nisan, Mayıs ve Kasım aylarında üç bölüm şeklinde toplamda 6.500.000 altın ruble yardımı yapılmıştır. Sovyetlerin bu süre zarfında verdiği altın ruble yardımı toplamda 17.500.000 rubleyi bulmuştur.<ref name="Müderrisoğlu"/>

1922 yılında [[Josef Stalin]] ve Orjenitedze gibi Gürcü liderler yardımın kesilmesini savunmuşlarsa da, Lenin ve [[Lev Troçki]] yardımın sürmesini sağlamışlardır.<ref name="Çalışkan"/><ref name="Armaoğlu"/>

Atatürk'ün Sovyet yardımları sonrasındaki görüşü şöyledir:<ref name="R.Büyükelçiliği"/>
{{quote | Eğer Rusya’nın desteği olmasaydı yeni Türkiye’nin … istilacılar üzerindeki zafer kıyaslanmayacak kadar çok daha büyük kayıplarla kazanılabilirdi veya belki de hiç mümkün olmazdı. Rusya Türkiye’ye hem manevi, hem de maddi yardım göstermiş ve milletimizin bu yardımı unutması suç olur. | [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]] }}

=== Rus yardımına dair farklı iddialar ===
[[Dosya:FU Xojayev.jpg|küçükresim|upright=0.64|sol|[[Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti|Buhara SHC]] Dışişleri Bakanı [[Feyzullah Hocayev]]]]
[[Dosya:Portrait photo of Nariman Narimanov taken in 1913.jpg|küçükresim|upright=0.65|sağ|[[Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Azerbaycan SSC]] Halk Komiserleri Konseyi Başkanı (sonrasında [[Azerbaycan başbakanı]]) [[Neriman Nerimanov]].]]
Birçok kaynağa göre, aslında Sovyet mali yardımlarının tamamı [[Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti]] kaynaklı idi. 1920 ile 1924 yılları arasında Buhara SHC'nin ilk ve son Cumhurbaşkanı olan [[Osman Kocaoğlu]] ve (sonra başbakan olacak olan) Dışişleri Bakanı [[Feyzullah Hocayev]] öncüğündeki Buhara meclisi, 100 milyon altın ruble yardım yapma kararı almıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465 | başlık = Özbekistan'dan Gelen Bir Haber | yayıncı = TİKA (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı) | ad = Doç. Dr. Abdulvahap | soyadı = Kara | yazarbağı = Abdulvahap Kara | yıl = 2012 | erişimtarihi = 14 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170408082103/http://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465 | arşivtarihi = 8 Nisan 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Dergi kaynağı | ad = Osman | soyadı = Kocaoğlu | başlık = Rus Yardımının İçyüzü | dergi = Yakın Tarihimiz | cilt = 1 | sayı = 10 | tarih = Mayıs 1972 | sayfalar =292-293}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı | ad = Raci | soyadı = Çakıröz | editör = Rana Çakıröz | başlık = Çarlık ve Bolşevik Rusya’da 10 Yıl: Bnb. Raci Çakıröz'ün Hatıraları | url = https://books.google.com/books?id=8bMfAAAAMAAJ | yıl = 1990 | yayıncı = Belge Yayınları (Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı) | sayfa = 100 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı | ad = Nabican | soyadı = Bakiyev | başlık = Enver Paşa’nın Vasiyeti | yıl = 2006 | yayıncı = Doğu Kütüphanesi }}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı'nda Rus Yardımının Gerçek Yüzü | url = https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=449692&/Kurtulu%C5%9F-Sava%C5%9F%C4%B1nda-Rus-Yard%C4%B1m%C4%B1n%C4%B1n-Ger%C3%A7ek-Y%C3%BCz%C3%BC-/-Prof.Dr.Timur-Kocao%C4%9Flu | ad = Timur | soyadı = Kocaoğlu | yayıncı = Tarih Tarih Yayınevi | erişimtarihi = 1 Ağustos 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151007010409/http://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=449692&%2FKurtulu%C5%9F-Sava%C5%9F%C4%B1nda-Rus-Yard%C4%B1m%C4%B1n%C4%B1n-Ger%C3%A7ek-Y%C3%BCz%C3%BC-%2F-Prof.Dr.Timur-Kocao%C4%9Flu | arşivtarihi = 7 Ekim 2015 | ölüurl = evet }}</ref> Sovyetlere teslim edilen altınların kısmen de olsa Türkiye’ye gönderilmesi, [[Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Azerbaycan SSC]] Halk Komiserleri Konseyi Başkanı (sonrasında [[Azerbaycan başbakanı]]) [[Neriman Nerimanov]]’un sayesinde olmuştur. Ayrıca Azerbaycan adına da 500&nbsp;kg altın gönderilmesini sağlamıştır.<ref name="sovyet-yard"/>

Almanya, Fransa ve İtalya'dan da çeşitli askerî  malzemeler satın alınmıştır.<ref name="Çalışkan"/>

=== Yardımların katkısı ===
Sovyetlerin Türk Kurtuluş Savaşı'na katkısı, Büyük Taarruz öncesindeki rakamlara göre %35 dolayında olmuştur. Asıl büyük kazanımlar, başta İstanbul olmak üzere işgal altındaki yerlerden kaçırılan silah ve mühimmat, satın alımlar, imalat-ı harbiye ve Tekâlif-i Milliye Emirleri yoluyla temin edilmiştir.<ref name="Ataşer">{{Kitap kaynağı | başlık = Millî Mücadele Döneminde Sovyet Yardımı ve Türk-Rus İlişkilerinde Kafkasya'nın Yeri | soyadı = Ataşer | ad = Rıfkı | sayfalar =530-531| yer = Ankara | yıl = 2003 }}</ref><ref name="Aydın">{{Kitap kaynağı | başlık = Millî Mücadele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafından İstanbul'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri | soyadı = Aydın | ad = Mesut | url = https://books.google.com/books?id=1dkcAAAAIAAJ | sayfa = 267 | yayıncı = Boğaziçi Yayınları | yer = İstanbul | yıl = 1992 | isbn = 9789754510737 |erişimtarihi= 26 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200622040653/https://books.google.com/books?id=1dkcAAAAIAAJ |arşivtarihi= 22 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

Ayrıca 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması ile verilen siyasi destek de çok önemlidir.

== Doğu Cephesi ==
[[Dosya:Armenians fleeing Kars.jpg|küçükresim|upright=1.02|sağ|[[Kâzım Karabekir]]'in birliklerinin galip gelmesinin ardından Ermeni siviler [[Kars]]'tan Ermenistan'a göç ediyorlar.]]
{{Ana|Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi}}
Ankara Hükûmeti [[Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi|Doğu Cephesi]]nde o dönemde çeşitli Ermeni örgütleri ve 28 Mayıs 1918 tarihinde kurulmuş olan [[Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti]] ile çatışma ve savaş hâlindeydi. Savaşın en ağır dönemleri 24 Temmuz-7 Kasım 1920 tarihleri arasında gerçekleşti. 7 Kasım 1920 tarihindeki [[Gümrü Muharebesi]], Kâzım (Karabekir) komutanlığındaki<ref name="Genelkurmay"/> [[15. Kolordu (Osmanlı)|15. Kolordu]]nun [[Gümrü]]'ye girmesi ile sonuçlanınca, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti barış istedi.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = La république d'Arménie. 1918-1920 La mémoire du siècle. | soyadı = Ter Minassian | ad = Anahide | yazarbağı = :fr:Anahide Ter Minassian | yayıncı = éditions complexe | yer = Bruxelles | yıl = 1989 |isbn= 2-87027-280-4 | dil = Fransızca }}</ref> Gümrü'nün alınmasından sonra Sovyetlerle yapılan [[Kars Antlaşması]]'yla bu kent Ermenistan'a geri verildi.<ref name="Soysal">{{Kitap kaynağı | başlık = Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945) | soyadı = Soysal | ad = İsmail | url = https://books.google.com/books?id=7ntpAAAAMAAJ | cilt = I. | yayıncı = Türk Tarih Kurumu | yıl = 1983 | sayfalar =41-47| isbn = 9789751601841 }}</ref>

Gümrü'nün alınmasında ve Türkiye ordusunun galibiyetinde Rusya'daki [[Ekim Devrimi]] sonrasındaki Sovyet rejiminin Türklerle mücadele etmekte olan Ermenileri desteklememesinin de rolü bulunmaktaydı. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin karşısında yer alması ve Ankara hükûmeti'ne mali yardımlarına başlamış olması savaşın gidişatını Türkler için kolaylaştırmıştı. Nitekim yine Kâzım Karabekir'in ordusunun ardından Kasım ayında [[11. Ordu (Sovyetler Birliği)|11. Kızıl Ordu]], diğer Kafkas ülkelerinin ardından Ermenistan'a da girdi.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = The Last Ghazawat: The 1920-1921 Uprising | ad = John B. | soyadı = Dunlop | yıl = 1998 | çalışma = Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict | sayfa = 40 | yayıncı = [[Cambridge Üniversitesi]] Yayınları |isbn= 0-521-63619-1 | dil = İngilizce }}</ref> Kızıl Ordunun Erivan'a girdiği 29 Kasım 1920 tarihinde [[Ermenistan Komünist Partisi (Sovyetler Birliği)|Ermenistan Komünist Partisi]] hemen egemenliğini ilan etmiş, Aralık ayında da [[Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] kurulmuştur. Dolayısıyla Sovyet Rusya ve TBMM Hükûmeti karşılıklı bir yarar sağlamış oldular.

Sovyet rejiminin tersine, önceki [[Rus İmparatorluğu|Çarlık Rusyası]] rejimi, Ermenilerin destekçisi, hattâ teşvikçisi konumundaydı.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War | url = https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric_870 | soyadı = Erickson | ad = Edward J. | yazarbağı = :en:Edward J. Erickson | yıl = 2001 | yayıncı = Greenwood Publishing Group |isbn= 978-0-313-31516-9 | sayfa =[https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric_870/page/n119 97] | dil = İngilizce }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı | başlık = War and Waste: A Series of Discussions of War and War Accessories | soyadı = Jordan | ad = David Starr | yazarbağı = :en:David Starr Jordan | sayfa = 172 | dil = İngilizce }}</ref> Rus Çarı [[II. Nikolay]], Rusya altında bir özerk Ermenistan kurulmasını önermiş<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = The Encyclopedia Americana | yıl = 1920 | cilt = 28 | sayfa = 412 | dil = İngilizce }}</ref> ve daha da iddialı bir vaadle, Osmanlı'da bulunan (Batı Ermenistan vilayetleri diye adlandırılan) altı vilayetin yanı sıra iki Rus Ermeni iline de özerklik sözü vermişti.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 1810-1927 | soyadı = Grabill | ad = Joseph L. | yıl = 1971 | sayfa = 59 |isbn= 978-0-8166-0575-0 | dil = İngilizce }}</ref>

== Batı Cephesi ==
{{Ana|Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi}}
Yeni kurulan [[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]], [[Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi]]'nde [[Ankara Hükûmeti]]'ne maddi destek sağlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| soyadı = Jelavich | ad = Barbara | başlık = History of the Balkans: Twentieth century | url = https://books.google.com/?id=Hd-or3qtqrsC&pg=PA131 | tarih = 29 Temmuz 1983 | yayıncı = Cambridge University Press | isbn = 978-0-521-27459-3 | sayfa = 131 }}</ref>

[[Birinci İnönü Muharebesi|I. İnönü Muharebesi]]'ndeki başarının ardından Sovyetler Ankara Hükûmeti'ne daha olumlu tutum almaya başladılar. Sovyet büyükelçisi Polikarpe Mdivani, toprak taleplerinin sadece bir yanlış anlaşılmadan ibaret olduğunu söylemiştir.<ref name="Kılıçaslan">{{Web kaynağı | url = http://bilimdili.com/dusunce/milli-mucadele-donemi-turk-sovyet-rusya-iliskileri/ | başlık = Milli Mücadele Dönemi Türk-Sovyet Rusya İlişkileri | ad = İdris | soyadı = Kılıçaslan | yayımcı = Bilim Dili | tarih = 4 Aralık 2016 | erişimtarihi = 9 Eylül 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180909163548/http://bilimdili.com/dusunce/milli-mucadele-donemi-turk-sovyet-rusya-iliskileri/ | arşivtarihi = 9 Eylül 2018 | ölüurl = evet }}</ref>

[[İkinci İnönü Muharebesi|II. İnönü Muharebesi]]'nin kazanılmasından sonra Rusya SFSC resmî  olarak Ankara hükûmeti'ne tebrik mesajı gönderilmiştir.{{Kaynak belirt}} Kısa süre sonra 16 Mart 1921 tarihinde de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ile Büyük Millet Meclisi Hükûmeti arasında [[Moskova Antlaşması]] imzalanacaktır.<ref name="Kılıçaslan"/>

== Türkistan ==
Başta [[Basmacı Hareketi|Basmacı Ayaklanması]] olmak üzere [[Sovyetler Birliği|Sovyet]] yönetimine karşı [[Orta Asya]] ülkelerinde 1917 yılından başlayan ve 1931 yılına kadar süren birçok irili ufaklı ayaklanmalar gerçekleşti.

[[Dosya:Enver Paşa in Batumi in 1918.jpg|küçükresim|upright=1.02|sağ|[[Enver Paşa|Enver]], [[Batum Antlaşması|Batum Konferansı]]'nda, 1918.]]
Bir süreliğine Sovyet Hükûmeti ile işbirliği yapıyor görünen [[Enver Paşa]]'nın asıl hedefi olan Orta Asya Türklerini bir [[Turan (tarihî bölge)|Turan]] bayrağı altında birleştirme ülküsüdür.<ref>{{kitap kaynağı | url = https://books.google.com.tr/books?id=yy7HyCU7L3MC&dq=%22enver+pa%C5%9Fa%22+%22%C4%B0slam+birli%C4%9Fi%22&hl=tr&source=gbs_navlinks_s | ilk = Hasan Bülent | son = Paksoy | yazarbağı = Hasan Bülent Paksoy | başlık = Türk Tarihi, Toplumların Mayası ve Uygarlık | sayfa = 143 |erişimtarihi= 9 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20160308035747/https://books.google.com.tr/books?id=yy7HyCU7L3MC&dq=%22enver+pa%C5%9Fa%22+%22%C4%B0slam+birli%C4%9Fi%22&hl=tr&source=gbs_navlinks_s |arşivtarihi= 8 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name=turan>{{Web kaynağı | url = http://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/759042-kemal-bey-enver-pasa-turkcu-veya-turanci-degil-islamci-idi | başlık = Kemal Bey! Enver Paşa Türkçü veya Turancı değil, İslâmcı idi | ilk = Murat | son = Bardakçı | yazarbağı = Murat Bardakçı | yayımcı = Haberturk.com | tarih = 15 Temmuz 2012 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160606055718/http://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/759042-kemal-bey-enver-pasa-turkcu-veya-turanci-degil-islamci-idi | arşivtarihi = 6 Haziran 2016 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

30 Temmuz 1921 tarihinde Anadolu'ya geçmek için yola çıkar. Daha önce [[Batum Antlaşması|Batum Konferansı ve Antlaşması]] için 11 Mayıs - 4 Haziran 1918 tarihleri arasında bulunduğu Batum'a, bu kez gizlice Anadolu'ya geçmek için gelir. Ancak mektuplaştığı Mustafa Kemal, onun Anadolu hareketine katılmasını istemez. Bunun üzerine İslam birliği ülküsünü gerçekleştirebilme umuduyla Türkistan'a geçer. Burada, yanında [[Teşkîlât-ı Mahsûsa]] eski liderlerinden Kuşçubaşı Hacı Sami Bey,<ref>Kuşçubaşı Hacı Sami Bey, [[Teşkîlât-ı Mahsûsa]] eski başkanı [[Eşref Sencer Kuşçubaşı]]'nın kardeşidir.</ref> Bedri Bey ve birkaç ona bağlı subayla örgütlenme faaliyetlerine girişir. Ekim 1921'de Enver [[Buhara]]'ya ilk gittiğinde, önce Basmacı yerel liderlerinden İbrahim Bey tarafından [[II. Abdülhamid]]'in devrilmesini sağladığı gerekçesiyle tutsak edildiyse de, Basmacıları ikna etmeyi başardı. Aşiret liderlerinden Devletmend'in desteğiyle örgütlediği Basmacılarla küçük çaplı başarılar elde etti. Ama Ağustos 1922'de Belcivan'a (bugün [[Tacikistan]]) çekilmek zorunda kaldı ve orada [[Kızıl Ordu]]'yla girdiği çatışmada öldürüldü.<ref name=selcuk>{{dergi kaynağı | url = http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s15/yilmaz.pdf | ad1 = Mehmet | soyadı1 = Yılmaz | ad2 = Feridun | soyadı2 = Ata | başlık = Buhara Cumhuriyeti ve Basmacılık Hakkında İki Rapor | dergi = Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi | sayı = 15 | yıl = Güz 2004 |erişimtarihi= 9 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20120227124636/http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s15/yilmaz.pdf |arşivtarihi= 27 Şubat 2012 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name=os-ar>{{Web kaynağı | url = http://www.os-ar.com/modules.php?name=News&file=article&sid=240318 | yayımcı = Osmanlı Araştırmaları | başlık = Enver Paşa | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170401062803/http://os-ar.com/modules.php?name=News&file=article&sid=240318 | arşivtarihi = 1 Nisan 2017 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref name=ezber>{{Web kaynağı | url = http://www.ezberbozanbilgiler.com/bizim-tarih/item/301-buhara-cumhuriyeti-ve-enver-pasa.html | ilk = Serdar | son = Hakyemezoğlu | başlık = Buhara Cumhuriyeti ve Enver Paşa | yayımcı = Ezberbozanbilgiler.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140307020128/http://www.ezberbozanbilgiler.com/bizim-tarih/item/301-buhara-cumhuriyeti-ve-enver-pasa.html | arşivtarihi = 7 Mart 2014 | erişimtarihi = 24 Haziran 2011 | ölüurl = evet }}</ref>

Bu olaylar sırasında Ankara Hükûmeti ile Enver'in faaliyetleri arasında her iki yönde hiçbir yardımlaşma olmadığından Sovyet ve TBMM Hükûmetleri arasında bir soruna neden olmadı. Ayrıca Enver'in bir yaş küçük amcası [[Halil Kut]] Moskova'dan gelecek yardımları ilk organize eden ve ilk sevkiyatı yapan kişiydi. [[Kafkas İslam Ordusu]] komutanlığı döneminde Bolşevikleri tanımış olması nedeniyle bizzat Mustafa Kemal tarafından Sivas'ta bu konu için görevlendirilmişti.<ref name="Çalışkan"/><ref name="sovyet-yard">{{Web kaynağı | url = https://bpakman.wordpress.com/ataturk/1919-yili-mayisinin-19-uncu-gunu-samsuna-ciktim/kurtulus-savasina-buhara-altinlari/sovyet-yard/ | başlık = Kurtuluş Savaşına Sovyet Yardımı | ad = Bülent | soyadı = Pakman | tarih = Aralık 2015 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170722203921/https://bpakman.wordpress.com/ataturk/1919-yili-mayisinin-19-uncu-gunu-samsuna-ciktim/kurtulus-savasina-buhara-altinlari/sovyet-yard/ | arşivtarihi = 22 Temmuz 2017 | ölüurl = evet }}</ref> Daha sonra Enver'in Türkistan'daki ayaklanmalara katılması nedeniyle Halil Kut da 1922'de [[Berlin]]'e gitmek zorunda kaldı.

==Antlaşmalar==
Kurtuluş savaşı sırasında iyice yakınlaşan SSCB ve Türkiye arasında birkaç siyasi ve askerî  antlaşma yapılmış, saldırmazlık pakt antlaşmasıyla siyasi olarak ortak düşmanlara mesaj verilmiştir. Bu anlaşmaları cumhuriyetin ilk döneminde ticari antlaşmalar da izlemiştir.

=== Gümrü Antlaşması ===
{{Ana|Gümrü Antlaşması}}

[[Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi|Doğu Cephesi]]'nde [[Kâzım Karabekir|Kâzım (Karabekir)]] komutasındaki<ref name="Genelkurmay">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri | url = https://books.google.com/books?id=r2JLGwAACAAJ | yayıncı = T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları | basım = Genkurmay Başkanlığı Basımevi | yer = Ankara | yıl = 1972 | sayfa = 162 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200807131152/https://books.google.com/books?id=r2JLGwAACAAJ |arşivtarihi= 7 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> [[15. Kolordu (Osmanlı)|15. Kolordu]], [[Mondros Mütarekesi|Mudanya Mütarekesi]] hükümlerine<ref>{{Web kaynağı | başlık = Mondros Ateşkes Antlaşmasının Maddeleri | url = http://www.ataturkdevrimleri.com/yazi-609-mondros-ateskes-antlasmasinin-maddeleri.html | yayıncı = ataturkdevrimleri.com | tarih = 7 Temmuz 2010 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170708170201/http://www.ataturkdevrimleri.com/yazi-609-mondros-ateskes-antlasmasinin-maddeleri.html | arşivtarihi = 8 Temmuz 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = Mondros Ateşkes Antlaşması | url = http://www.osmanli700.gen.tr/olaylar/olaym4.html | yayıncı = osmanli700.gen.tr | tarih = 1999 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161119054847/http://www.osmanli700.gen.tr/olaylar/olaym4.html | arşivtarihi = 19 Kasım 2016 | ölüurl = evet }}</ref> uymayarak hem silahlarını teslim etmemesi, hem de asker terhislerinin gerçekleştirilmemesi nedeniyle Osmanlı'nın elinde kalan en hazır durumdaki askerî birlikti. 15. Kolordunun [[Mîsâk-ı Millî]] sınırları içinde olan [[Sarıkamış]], [[Kars]], [[Ardahan]], [[Artvin]], [[Batum]] ve [[Iğdır]]'ı alıp [[Gümrü]]'ye de girmesiyle Ermeniler barışa zorlanmış oldular. 22 Kasım 1920 tarihinde Gümrü'de barış görüşmeleri başladı.

TBMM adına görüşmeleri Kâzım Karabekir, Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey ve Erzurum Valisi Hamit Bey yürüttüler. 2 Aralık gecesi başlayan son oturumda, 3 Aralık gününün erken saatlerinde [[Ermeni Devrimci Federasyonu]] (Taşnak) Hükûmeti adına Dışişleri Bakanı [[Aleksandr Hatisyan]] ile BMM hükûmeti arasında antlaşma imzalandı. Bu antlaşma ile Doğu Cephesi'ndeki Türkiye'nin askerî  harekâtı sona erdi. [[Kars]] sancağının bütünü ve antlaşma öncesi Ermenistan'ın elinde bulunan [[Tuzluca, Iğdır|Tuzluca]] kazası Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşmanın 8. maddesiyle tamamen insani nedenlerle Ermenistan'dan savaş tazminatı alınmayacağı kararlaştırıldı, 10. maddesiyle Ermenistan, Doğu Anadolu'nun bir kısmının Ermenistan'a verilmesini öngören [[Sevr Antlaşması]]'nı tanımamayı ve Avrupa'daki Türkiye aleyhine faaliyet gösteren temsilcilerini geri çekmeyi kabul etti.<ref name="Atatürk">{{Web kaynağı | başlık = Gümrü Antlaşması (2-3 Aralık-1920) | url = http://www.ataturk.net/mmuc/gumru.html | yayıncı = Forsnet | yıl = 2000 | erişimtarihi = 8 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170102201705/http://www.ataturk.net/mmuc/gumru.html | arşivtarihi = 2 Ocak 2017 | ölüurl = evet }}</ref>

Böylece [[Erzurum]]-[[Bakü]] [[demiryolu ulaşımı|demiryolu]] hattı açıldı ve Sovyet Rusya'dan gelecek yardımların bu yolla sağlanmasının önü açıldı. Daha güvenilir ve hızlı ulaşım sağlanmış oldu. Doğu cephesindeki sonucun İtilaf Devletleri'nin tahminlerinden çok daha hızlı alınması, Türkiye askerî  kuvvetlerinin ve silahlarının bir kısmının [[Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi|Batı Cephesi]]ne aktarılabilmesini sağlayarak avantaj getirdi.

Antlaşmanın imzalanmasından hemen sonra Ermenistan, [[Kızıl Ordu]] tarafından ele geçirildi bir rejim değişikliğine gidildi. Birçok Taşnak yönetici ve üyesi yurt dışına kaçtılar. Yeni kurulan Sovyet Hükûmeti, Gümrü Antlaşmasını onaylamadı, askıda bıraktı ve bu antlaşma hiçbir zaman yürürlüğe girmedi. Bunun yerine, daha sonra imzalanan [[Moskova Antlaşması]] ve [[Kars Antlaşması]] yürürlüğe girdiler. Bu antlaşmalarda da küçük değişikliklerle aynı sınırlar kabul edildi.<ref name="Atatürk"/>

=== Moskova Antlaşması ===
[[Dosya:Treaty of Moscow 1921.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.02|Dr [[Rıza Nur|Rıza (Nur)]], [[Yusuf Kemal Tengirşenk|Yusuf Kemal (Tengirşenk)]], [[Ali Fuat Cebesoy]], [[Georgi Çiçerin]] ve [[Celalettin Korkmazov|Celalettin Asildaroğlu Korkmazov]], [[Moskova Antlaşması]] görüşmeleri sırasında.]]

{{Ana|Moskova Antlaşması}}

16 Mart 1921 tarihinde [[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]] ile [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|Büyük Millet Meclisi]] Hükûmeti arasında [[Moskova Antlaşması]] imzalandı. Bu antlaşma ve devamı niteliğindeki antlaşmalarla belirlenmiş olan sınırlar, günümüzde [[Türkiye]], [[Gürcistan]], [[Azerbaycan]] ve (1991 sonrasında çekinceler ileri sürse de) [[Ermenistan]] arasında hâlen geçerlidir.

[[Dosya:No-nb bldsa 6d196.jpg|küçükresim|sol|upright=0.68|[[Celalettin Korkmazov]]]]

Antlaşmanın uzun adı "Türkiye – Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması" idi. Devam eden [[Türk Kurtuluş Savaşı]] sırasında uluslararası kamoyunda yasal olarak tanınan yönetimin [[İstanbul Hükûmeti]] olmasına rağmen [[Ankara Hükûmeti]] tarafından uluslararası alanda imzalanmış ([[Gümrü Antlaşması]]'ndan sonraki) ikinci antlaşma özelliğini taşır.

Antlaşmanın müzakereleri sırasında Bolşevikler Türklerin Batum ve Nahçıvan'ı bırakmasını ve [[Türk Boğazları|İstanbul ile Çanakkale Boğazları]]nın gelecekteki statüsünde daha fazla hak sahibi olmayı talep ettiler. Ankara'nın bazı imtiyazlara yanaşmasına rağmen, Bolşevikler maddi ve askerî malzeme akışını yavaş tuttular. Ancak belirleyici olan [[Sakarya Meydan Muharebesi]]ndeki kesin zaferin (Ağustos-Eylül 1921) ardından yardımlar daha hızlı ulaşmaya başladı. Bu sırada Ermeniler, istediklerinden çok gecikmeli olsa da, Temmuz 1920'de müttefik oldukları İtilaf Devletleri'nden yaklaşık 40.000 üniforma, 25.000 tüfek ve bolca askerî mühimmat aldılar.<ref>{{Kitap kaynağı | ad = Erik Jan | soyadı = Zürcher | yazarbağı = Erik-Jan Zürcher | başlık = Turkey: A Modern History | url = https://books.google.com/books?id=RInzgxRX5uEC&pg=PA149&dq=turkish+troops+1919+35000+anatolia&hl=de&sa=X&ei=dhbJUK2OMYvBtAbFh4GICw&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22the%20negotiations%20broke%20down%20and%20on%22&f=false | yayıncı = I.B.Tauris | yıl = 2004 | isbn = 1860649580 | sayfa = 153 | dil = İngilizce |erişimtarihi= 7 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200928044751/https://books.google.com/books?id=RInzgxRX5uEC&pg=PA149&dq=turkish+troops+1919+35000+anatolia&hl=de&sa=X&ei=dhbJUK2OMYvBtAbFh4GICw&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22the%20negotiations%20broke%20down%20and%20on%22&f=false |arşivtarihi= 28 Eylül 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

Görüşmelerin sonunda, [[Batum]]'un [[Sovyetler Birliği]]'ne geri bırakılması karşılığında Rusya'nın [[Türkiye]]'ye altın ve silah göndermesi hususunda anlaşıldı. Bu malzemelerin [[Ankara]]'ya taşınması görevi de, o sırada Batum'da yaşamakta olan [[Halil Kut]] tarafından organize edildi.

=== Kars Antlaşması ===
[[Dosya:Ganecky.jpg|küçükresim|sol|upright=0.55|[[Yakov Ganetsky]]]]
{{Ana|Kars Antlaşması}}

Kafkasya'da adında üç yeni bağımsız devlet, [[Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti]], [[Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti]] ve [[Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti]] kurulmuştu. İki yıl sonra [[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]]'nin (Rusya SFSC) Kafkasya’ya girmesiyle, üç bölge devleti [[Sovyetler Birliği]] ismini alan yeni Sovyet rejiminin egemenliğine girdi.

[[Dosya:Ahmet Muhtar Bey Çilli.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Ahmet Muhtar Cilli]]]]
[[Dosya:Veli Bey Saltıkgil.jpg|küçükresim|sol|upright=0.55|[[Veli Saltıkgil]]]]

[[Sakarya Meydan Muharebesi]]'nin Ankara Hükûmeti'nin zaferiyle sonuçlanmasından sonra Rusya SFSC’nin aracılığıyla üç Sovyet Cumhuriyeti Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan sovyet cumhuriyetleri ile Doğu Cephesi Komutanı [[Kâzım Karabekir]]'in temsil ettiği BMM Hükûmeti arasında 13 Ekim 1921 tarihinde [[Kars Antlaşması]] imzalandı.<ref name="Soysal"/> BMM Hükûmeti'ni Karabekir'in dışında temsil eden diğer delegeler [[Veli Saltıkgil|Veli (Saltıkgil)]], [[Ahmet Muhtar Cilli|Ahmet Muhtar (Cilli)]] ve Memduh Şevket (Esendal) idi. Diğer tarafta ise, Rusya SFSC Büyükelçisi [[Yakov Ganetsky]] ve [[Jak Halski]], [[Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Ermenistan SSC]] Dışişleri Bakanı [[Aşkanaz Mravyan]] ve İçişleri Bakanı [[Boğuz Makizyan]], [[Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Azerbaycan SSC]] Devlet Bakanı [[Behbud Şah Tahtinski]], [[Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Gürcistan SSC]] Savunma Bakanı [[Şalva Eliava]] ile Ekonomi ve Dışişleri Bakanı [[Aleksandr Svanidze]] antlaşmayı imzalayanlar arasındaydılar.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.amsi.ge/istoria/sab/yarsi.html | çeviribaşlık = Gürcistan tarihi için maddeler | başlık = მასალები საქართველოს ისტორიისათვის | arşivurl = https://web.archive.org/web/20070424044332/http://www.amsi.ge/istoria/sab/yarsi.html | arşivtarihi = 24 Nisan 2007 | erişimtarihi = 7 Temmuz 2017 | dil = Gürcüce }}</ref>

Bu anlaşmaya göre her üç Sovyet cumhuriyeti, 16 Mart 1921 tarihinde imzalanmış olan [[Moskova Antlaşması]]'nın geçerliliğini kabul ettiler. Böylece Türkiye’nin Doğu sınırı kesinleşmiş oldu. Antlaşma aynı zamanda o döneme kadar gündemde olan [[Ermeni Sorunu]]'nun da uzun bir süreliğine gündemden kalkmasına neden oldu.

=== Ukrayna ile yapılan antlaşma ===
[[Dosya:Michaił Frunze.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.64|[[Mihail Frunze]]]]
{{Ana|Türkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması}}
2 Ocak 1922 tarihinde [[Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] ile Türkiye-Ukrayna Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması imza edildi.<ref name="Soysal2">{{Kitap kaynağı | başlık = Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945) | url = https://books.google.com/books?id=7ntpAAAAMAAJ | soyadı = Soysal | ad = İsmail | cilt = 1 | sayfa = 39 | yayıncı= Türk Tarih Kurumu Yayınları | yer = Ankara | yıl = 1989 | isbn= 9789751601841 }}</ref> Antlaşmayı Ankara Hükûmeti adına [[Türkiye dışişleri bakanları listesi|Dışişleri Bakanı]] Yusuf Kemal (Tengirşenk), Ukrayna SSC adına daha önce Ukrayna'nın Ankara büyükelçiliği de yapmış olan [[Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi|SSCB Merkez Komitesi]] üyesi [[Mihail Frunze]] imzaladı. O dönemde Ukrayna SSC dışişlerinde bağımsız politika izleyebiliyordu.

Antlaşmanın, iki devletin karşılıklı olarak birbirini tanıması, Karadeniz'e kıyısı olan devletlerin katıldığı konferansta Karadeniz’in ve içine dökülen nehirlerin uluslararası statüsünün belirlenmesi, Karadeniz ülkelerinin onayı olmadan İstanbul ve Çanakkale boğazlarında özel bir rejimin uygulanmaması, diplomatik ilişkilerin kurulması gibi maddeleri vardı.<ref>{{Dergi kaynağı | başlık = 1920'lerin Başında Türkiye'deki Sovyet-Batı Mücadelesinde Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (USSC) | url = http://www.karam.org.tr/Makaleler/852447085_005_kupchik.pdf | dergi = Karadeniz Araştırmaları | soyadı = Kupchik | ad = Doç Dr. Oleg | sayı = 31 | sayfalar =87-88| yayıncı = Karadeniz Araştırmaları Merkezi | yer = Ankara | tarih = Güz 2011 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170610101549/http://www.karam.org.tr/Makaleler/852447085_005_kupchik.pdf |arşivtarihi= 10 Haziran 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Lozan Antlaşması ===
[[Dosya:L'Illustré' dergi 2 Ağu 1923 kapak.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.77|Lozan Antlaşması'nın imzalanmasından 1 hafta sonra [[İsviçre]]'de yayımlanan ''L'Illustré'' dergisinin 2 Ağustos 1923 tarihli sayısının kapağında [[İsmet İnönü]] ve [[Rıza Nur]] görülüyor.]]

{{Ana|Lozan Antlaşması}}

Türk Kurtuluş Savaşı'nın tamamlanmasının tescili anlamına da gelen [[Lozan Antlaşması|Lozan Barış Antlaşması]]'nın imzalanmasıyla sonuçlanan [[Lozan Barış Konferansı]]'na Sovyetler Birliği aktif olarak katılmıyordu. Yalnızca [[Boğazlar Sorunu|Boğazlar Sözleşmesi]] ile ilgili görüşmelere katılması için davet edilmişti. Ancak Sovyetler Birliği dolaylı olarak konferans üzerinde etkili olmuştur.

Sovyet heyetine yine Dışişleri Bakanı Çiçerin başkanlık ediyordu. Konferansın başında iki öneride bulundu. Öncelikle konferansın yalnız Boğazlar Sorunu kısmına değil tüm görüşmelere katılmayı talep ettiler. Ayrıca Boğazların, savaş ve barışta, Türkiye dışındaki tüm ülkelerin savaş gemilerine ve uçaklara kapatılmasını önerdiler. Her iki öneri de reddedildi. Sovyet protestosu da göz ardı edildi.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = The Turkish Yearbook | cilt = XXIII | bölüm = Britain and the Lausanne Conference, 1922-23 | soyadı = Dockrill | ad = Michael | yıl = 1993 }}</ref>

Konferasta [[Osmanlı İmparatorluğu kapitülasyonları#Kapitülasyonların Kaldırılması|kapitülasyonların kaldırılması]], İstanbul'un boşaltılması ve [[Musul Sorunu]] gibi önemli konular üzerinde anlaşma sağlanamadığından 4 Şubat 1923 tarihinde görüşmelere son verilmişti. Savaş ihtimalini yeniden gündeme gelmiş, Başkomutan Mustafa Kemal Türkiye ordusuna savaş hazırlıklarının başlamasını emretmiştir. Bu gergin ortamda Sovyetler Birliği, eğer tekrar savaş çıkarsa bu kez Türkiye'nin yanında savaşa gireceğini duyurmuştur. Yeni bir savaşı ve kamuoyu tepkisini göze alamayan İtilaf Devletleri, barış görüşmelerini tekrar başlatmak için Türkiye'yi tekrar Lozan'a çağırmıştır. Taraflar arasında karşılıklı verilen tavizler ile görüşmeler 23 Nisan 1923 tarihinde tekrar başlamış ve bu süreç 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barış Antlaşması'nın imzalanması ile sonuçlanmıştır.

=== Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması ===
{{Ana|Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması}}

7 Aralık 1925 tarihinde [[Türkiye]] ile [[Sovyetler Birliği|SSCB]] arasında Paris'te imzalanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.aso.org.tr/kurumsal/media/kaynak/TUR/asomedya/subat2005/buyutec_subat2005.html | başlık = Yeniden Biçimlenen Dünyada Türkiye-Rusya İlişkileri | ad = Enver | soyadı = Hasanoğlu | yazarbağı = Enver Hasanoğlu | yayıncı = Başkent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi | tarih = Şubat 2005 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140517010604/http://www.aso.org.tr/kurumsal/media/kaynak/TUR/asomedya/subat2005/buyutec_subat2005.html | arşivtarihi = 17 Mayıs 2014 | erişimtarihi = 26 Temmuz 2017 | ölüurl = evet }}</ref>

Antlaşmaya göre, taraflardan biri saldırıya uğrarsa, diğeri tarafsızlığını koruyacak; her iki taraf, diğer devletlerle, birbiri aleyhine bir ittifak ya da siyasi içerikli bir anlaşma yapmayacak ve diğer devletlerle imzacı ülkelerden birine karşı girişilmiş düşmanca bir eyleme katılmayacaktı. Üç yıl için geçerli olan antlaşma, daha sonra 1929 ve 1931 yıllarında imzalanan protokollerle sürdürüldü; 7 Kasım 1935'te on yıl süreyle son kez uzatıldı. Ancak henüz [[II. Dünya Savaşı]] bitmeden SSCB, 19 Mart 1945 tarihinde Türkiye'ye bir [[Diplomatik nota|nota]] vererek, 7 Kasım 1945'te süresi bitecek olan antlaşmanın bu tarihten sonra geçersiz olacağını bildirdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.star.com.tr/yazar/turk-sovyet-anlasmasi-1945-yilinda-feshedilmisti-yazi-1098672/ | başlık = Türk sovyet anlaşması 1945 yılında feshedilmişti | tarih = 26 Mart 2016 | erişimtarihi = 26 Temmuz 2017 | ad = Cemil | soyadı = Koçak | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170129114859/http://www.star.com.tr/yazar/turk-sovyet-anlasmasi-1945-yilinda-feshedilmisti-yazi-1098672/ | arşivtarihi = 29 Ocak 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref name="Ünal">{{Kitap kaynağı | başlık = Türk Siyasi Tarihi (1700-1958) | url = https://books.google.com/books?id=pWgNAQAAIAAJ | soyadı = Ünal | ad = Tahsin | sayfa = 581 | basım = 5 | yayıncı= Ayyıldız Matbaası | yıl = 1958 }}</ref>

=== Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması===
11 Mart 1927 tarihinde Ankara'da ticari iş birliğinin geliştirilmesi amacıyla [[Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması|Ticaret ve Seyrisefain (deniz ulaşımı) Antlaşması]] imzalanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Güç komşuluk: Türkiye-Sovyetler Birliği ilişkileri, 1920-1964 | url = https://books.google.com/books?id=uj9pAAAAMAAJ | yayıncı = Türkiye İş Bankası Kültür yayınları | ad = Ali Suat | soyadı = Bilge | yıl = 1992 | sayfa = 367 | erişim-tarihi = 26 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20230423071128/https://books.google.com/books?id=Uj9pAAAAMAAJ | arşivtarihi = 23 Nisan 2023 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Montrö Boğazlar Sözleşmesi ===

[[Dosya:Turkish Strait disambig(Turkish).svg|küçükresim|upright=1.02|{{Lejant|#eb0000|border=solid 1px #000|2=[[İstanbul Boğazı]]}} {{Lejant|#ffe605|border=solid 1px #000|2=[[Çanakkale Boğazı]]}}]]

{{Ana|Montrö Boğazlar Sözleşmesi}}

[[Çanakkale Boğazı|Çanakkale]] ve [[İstanbul Boğazı|İstanbul]] Boğazlarından geçiş rejimini ve boğazlar bölgesinin güvenliği konularını düzenleyen sözleşme tarihinde imzalanmıştır. 1923'te [[Lozan Antlaşması]] ile birlikte imzalanan [[1923 Boğazlar Sözleşmesi|Boğazlar Sözleşmesi]]nin yerine geçmiştir. 20 Temmuz 1936 tarihinde [[Türkiye]], [[Bulgaristan]], [[Fransa]], [[Büyük Britanya]], [[Avustralya]], [[Yunanistan]], [[Japonya]], [[Romanya]], [[Sovyetler Birliği]] ve [[Yugoslavya]] tarafından imzalanan antlaşmayla Türkiye'nin kısıtlanmış hakları iade edilmiş ve boğazlar bölgesinin egemenliği Türkiye'ye geçmiştir.

Bu sözleşme Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuştur. Türk-İngiliz yakınlaşması bu konferansta en önemli gelişmesini kaydetmiştir. İngiltere'nin yardımıyla Türkiye Boğazlar Rejimi'ni bu derece kendi lehine değiştirebildi. İngiltere'nin Türkiye'ye yardımının nedeni İtalya'nın Doğu Akdeniz bölgesinde ortaya çıkardığı tehditten doğmuştu. Böyle bir tehdite karşı İngiltere Türkiye'yi kendine dayanak görmüştür. Bu tür tehditler karşısında Türkiye, askerî  güç bakımından nispeten zayıf bir Sovyetler Birliği yerine, özellikle denizlerde kuvvetli olan İngiltere ile birlikte davranmaya başladı. Nitekim Montrö'den sonra Türk-İngiliz ilişkileri daha hızlı gelişmeye başladı.<ref name ="Armaoğlu2"/><ref>{{Dergi kaynağı | başlık = Montrö Boğazlar Sözleşmesi | url = http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/810/10302.pdf | ad = Hüseyin | soyadı = Tosun | dergi = Atatürk Araştırma Merkezi | erişimtarihi = 26 Temmuz 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20100215181046/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/810/10302.pdf | arşivtarihi = 15 Şubat 2010 | ölüurl = evet }}</ref>

== İşbirliğinin sonuçları ==
Sovyet Rusya savaşın sonunda komünizm rejimini Anadolu'ya ihraç edememiş olsa da, temel güvenlik hedefini gerçekleştirmişti. Zira, Türkiye'nin zaferi Sovyetler Birliği'nin güvenlik ve geleceğini çok yakından ilgilendiriyordu. Şayet Türkiye yenilseydi Anadolu büyük Yunanistan ve Ermenistan devletleri yoluyla İngilizlerin nüfuzuna girecek ve İngiltere Yakın Doğu'daki hakimiyetini arttıracak, Sovyetleri güneyden kuşatacaktı.<ref name="Burçak"/>
Millî mücadelenin ihtiyaç duyduğu dış kaynağı Batı'da bulma olanağı olmaması gerçeği, Ankara Hükûmeti'ni Rusya ile ilişki kurmaya zorlamıştır.<ref name="Sönmezoğlu">{{Dergi kaynağı | başlık = Kurtuluş Savaşı Dönemi Diplomasisi | soyadı = Sönmezoğlu | ad = Faruk | dergi = Türk Dış Politikasının Analizi | sayfalar =58, 85| yer = İstanbul | yıl = 2001 }}</ref> Nitekim Mustafa Kemal durumu şöyle açıklamıştır:<ref name="Aydoğan">{{Dergi kaynağı | başlık = Kliment Yefromoviç Voroşilov'un Türkiye'yi Ziyareti ve Türkiye-Sovyet Rusya İlişkilerine Katkısı | url = http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/794/10169.pdf | soyadı = Aydoğan | ad = Yrd. Doç. Dr. Erdal | dergi = Atatürk Yolu Dergisi | sayfalar =337-357| yayıncı = Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü | yıl = Mayıs 2007 |erişimtarihi= 14 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20120201095045/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/794/10169.pdf |arşivtarihi= 1 Şubat 2012 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="Karal">{{Kitap kaynağı | başlık = Atatürk'ten Düşünceler | url = https://books.google.com/books?id=ToRIPwAACAAJ | soyadı = Karal | ad = Enver Ziya | yazarbağı = Enver Ziya Karal | sayfa = 125 | yayıncı = ODTÜ Yayıncılık | yer = Ankara | yıl = 2001 | isbn = 9789757064121 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200808072308/https://books.google.com/books?id=ToRIPwAACAAJ |arşivtarihi= 8 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>
{{alıntı|Bizim Ruslarla olan ilişkimizde esas olarak kapitalizm aleyhine, yani komünizm temellerinin kurulmasına temas dahi edilmemiştir. Kimse bize, görüşebilmek için komünist olunuz veya olmaya mecbursunuz demediği gibi, sizinle dost olabilmek için komünist olmaya karar verdik dememişizdir.|[[Mustafa Kemal Atatürk]]}}

== Türk Kurtuluş Savaşı sonrası ==

Türk Kurtuluş Savaşı TBMM Hükûmeti'nin zaferiyle sona erip Türkiye Cumhuriyet rejime geçtikten sonra da iki ülke arasında olumlu gelişmeler devam etti.

Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında geliştirilen iyi ilişkiler, Sovyetler Birliği ile Türkiye'nin uzun yıllar stratejik olarak dost iki komşu devlet olmalarının başlıca temelini oluşturmuştur.

Türkiye'de işçi sınıfı çok az gelişmişti. Hatta burjuva sınıfı bile henüz güçlenememişti. Dolayısıyla [[Almanya]] ve [[İngiltere]] gibi gelişmiş ülkelerin aksine genç Türkiye devletinde komünizmin yerleşebilmesi bir yana, komünist fikirlerin güçlenebilmesi için bile koşullar elverişli değildi. Bu nedenle, Sovyetler Birliği'nin komünizm rejimini Türkiye'ye ihraç etme isteği, bazı çabalar olsa da, sınırlı kalmak durumundaydı. Bu da ortak hasım devletlere karşı iki devletin birlikte hareket etmelerinde kolaylık sağlamaktaydı. Zaten Sovyetler Birliği'nin önceliği Anadolu'da hasım bir devlet veya emperyalist işgal altında bir uydu devlet kurulmamasıydı.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Türkiye, sosyo-ekonomik yapı ve işçi sınıfı | url = https://dhideahayat.wordpress.com/2013/01/30/turkiye-sosyo-ekonomik-yapi-ve-isci-sinifi/ | yayıncı = Demokrat Haber | tarih = 30 Ocak 2013 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171203224633/https://dhideahayat.wordpress.com/2013/01/30/turkiye-sosyo-ekonomik-yapi-ve-isci-sinifi/ | arşivtarihi = 3 Aralık 2017 | erişimtarihi = 3 Aralık 2017 | ölüurl = evet }}</ref>

[[Musul Sorunu]], İngiltere'nin [[Milletler Cemiyeti]] üzerindeki etkisiyle Türkiye aleyhine sonuçlandırıldı. Musul çevresinin Irak'a ait olduğu karar altına alındı. Kararın ardından Türkiye ile Batılı ülkeler arasındaki gerilim yeniden tırmandı. İngiltere ve İtalya tehdit mesajları vermeye başlamıştı. Bir yandan da 16 Ekim 1925 tarihinde Almanya'nın da eski düşmanlarıyla birlikte olduğu 7 Batılı ülke,<ref>İsviçre'nin Locarno kentindeki antlaşmayı Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya imzaladılar.</ref> saldırmazlık maddesini de içeren [[Locarno Antlaşmaları]]'nı imza ettiler.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Siyasi Tarih (1789-1945) | url = https://books.google.com/books?id=eb4yAQAAIAAJ | soyadı = Kürkçüer | ad = Orhan Melih | sayfa = 153 | basım = 5 | yayıncı = Balkanoğlu Matbaacılık Şti | yer = Ankara | yıl = 1972 | alıntı = [[Locarno Antlaşmaları]]'nın imzalanmasında gösterdikleri büyük hizmetlerden dolayı İngiltere Dışişleri Bakanı Chamberlain, Fransa Dışişleri Bakanı Briand ve teklifin sahibi olan Alman Dışişleri Bakanı Stresemann Nobel ödülünü kazandılar. |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20201031210452/https://books.google.com/books?id=eb4yAQAAIAAJ |arşivtarihi= 31 Ekim 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Bu gelişmeler iki yalnızlaşan ülke olan SSCB ve Türkiye'nin birbirine daha da yakınlaşmasına neden oldu. İki ülkenin bu gelişmelere dolaylı yanıtı, Paris'te Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin ile Türkiye Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü (Aras) tarafından imzalanan yeni bir dostluk antlaşması ile oldu.<ref name="Burçak2">{{Kitap kaynağı | başlık = Siyasi Tarih | soyadı = Burçak | ad = Rıfkı Salim | yazarbağı = Rıfkı Salim Burçak | sayfa = 154 | yıl = 1978 }}</ref>

=== İzmir İktisat Kongresi ===
{{Ana|İzmir İktisat Kongresi}}
Mustafa Kemal'in düşüncesine göre halkı ekonomik bağımsızlığına kavuşturmak için "''iktisadi misak''" amacı ile 17 Şubat 1923'te İzmir İktisat Kongresi toplandı. Kongrenin açılışına [[Sovyetler Birliği|Sovyetler Birliği'nin]] temsilcileri [[İbrahim Ebilov|İbrahim Abilov]] ile [[Semyon Aralov]] davet edildi. [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal'in]] isteği ile açılışta konuşma yaptılar. Konuşmalarında kendi ülkelerinde ağır ve kanlı savaştan sonra kültürel gelişim ve halk ekonomisinin kurulmasını aktardılar. Abilov'un Türkçe yaptığı konuşmada Azerbaycan'ın ekonomik durumu da anlatıldı. İzmir İktisat Kongresi’nde küçük çiftçilere, esnafa, sanayicilere, tüccara küçük krediler sağlamak için kredi kurumları ağının genişletilmesi, [[Ziraat Bankası]] sermayesinin artırılması, tarım makinelerinin ithali, hammadde üretiminin artırılması, demiryolları yapılması gibi kararlar alındı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Bir Sovyet diplomatının Türkiye anıları 1922 - 1923|tarih=2010|dil=Türkçe|sayfa=|sayfalar=226-227|yer=İstanbul|yayıncı=Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları|seri=2. baskı|ad=Semen Ivanovič|soyadı=Aralov|isbn=978-9944-88-465-5|ad2=Hasan Ali|soyadı2=Ediz}}</ref>

=== Spor ===
İki ülke arasındaki dostluk spor alanına da yansıdı. Her ikisi de 1920'li yıllarda kurulan millî futbol takımlarından [[Sovyetler Birliği millî futbol takımı]] ilk maçını [[Türkiye millî futbol takımı]] ile 16 Kasım 1924 yılında [[Moskova]]'da oynamış, maç Sovyetler Birliği'nin 3-0'lık galibiyeti ile sona ermiştir.

=== İlişkilerin gelişmesi ===
Mustafa Kemal'in komünüzme karşı olduğunun bilinmesine rağmen 1925 yılında Tevfik Rüştü Aras ve Georgi Çiçerin tarafından imzalanan 20 yıllık bir dostluk ve işbirliği antlaşması daha yapıldı. Antlaşmayla ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi sağlandı. Türkiye'nin sanayileşme programına ilk kredi ve teknik yardımlar Sovyetlerden gelmiştir.<ref name="İ.Ş.Aydın">{{Haber kaynağı | başlık = Derin Bakış: [[Sadabat Paktı]]'nı İyi Tahlil Etmeliyiz | gazete = Yeniçağ Gazetesi | soyadı = Aydın | ad = İsmail Şefik | sayfa = 8 | tarih = 19 Temmuz 2005 }}</ref>

İlk Sovyet bankası olan [[Ruskombank]] (Türkçe: Rus Ticaret Bankası) Türkiye’ye geldi. 1929 yılındaki Dostluk Antlaşmasını, 1934 ve 1937 yıllarındaki ticaret antlaşmaları izledi.

=== İsmet İnönü'nün Moskova ziyareti ===
[[Dosya:Ismet's visit to Moscow.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.95|1932 yılındaki Moskova ziyareti]]
[[Dosya:Ismet's visit to Leningrad 1932.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.95|İnönü [[Sankt-Peterburg|Leningrad]]'da.]]
1930'lu yıllarda Türkiye ve Sovyetler Birliği ile Türkiye arasında diplomatik yakınlaşma sürmekteydi. Başbakan [[İsmet İnönü]] 25 Nisan - 10 Mayıs 1932 tarihleri tarihleri arasında bulunduğu Rusya'da [[Josef Stalin]] ve diğer yöneticilerle görüşmeler yaptı. Siyasi yönünün yanında iktisadi ve sanayi yönü de bulunan seyahat heyetinde Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, [[Cumhuriyet Halk Partisi|CHP]] Genel Sekreteri [[Recep Peker]], Ziraat uzmanı sıfatıyla [[Yozgat]] Milletvekili [[Tahsin Coşkan]], [[İstanbul]] Milletvekili [[Alaettin Cemil Topçubaşı]], İktisat Vekâleti Sanayi Umum Müdürü (eski milletvekili) [[Ahmet Şerif Önay]], Maarif Vekâleti Millî Talim ve Terbiye Dairesi Reisi İhsan Bey ve Uşak Şeker Fabrikası müdürü Remzi Bey bulunuyordu. İnönü Moskova'ya gitme amacını şu şekilde izah etmektedir;<ref>{{Haber kaynağı | url = http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=248039 | başlık = İsmet İnönü Moskova'ya niçin ısrarla davet edilmişti? | gazete = Dünya Bülteni | ad = Ömer | soyadı = Aymalı | tarih = 20 Şubat 2013 | erişimtarihi = 9 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20210831202504/https://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=248039 |arşivtarihi= 31 Ağustos 2021 | ölüurl = hayır }}</ref>
{{quote | ... Rusya’dan komünist değil, fakat daha şuurlu olarak geliyorum. Türkiye’nin iktisat ve inşa planını yapmak, inkılap fırkasını komünist ve faşist, yani eski nizamdan yeni nizama geçen memleketlerin fırkalarından örnek alarak kurmak, bürokrasi yerine ihtilalci yöntemler almak, hiç durmaksızın büyük yığının terbiyesine geçmek ... | [[İsmet İnönü]]}}

1932 yılında gerçekleştirilen Başbakan [[İsmet İnönü]] dönemindeki bu temas sonrasında, Türkiye Sovyetler Birliği'nden 10 milyon dolar karşılığında 14 milyon TL tutarında bir kredi aldı. Üstelik bu kredi hem faizsizdi, hem geri ödemesi 20 yıllık uzun bir dönem içine yayılmıştı, hem de Türkiye'den Sovyetlere ihraç edilecek mallarla ödenecekti. Bu kredi öncelikle [[Sümerbank]]'ın kurulması için kullanıldı.<ref name="Temizel">{{Kitap kaynağı | başlık = Not Defteri: Seydişehir Nasıl Kuruldu? | gazete = Cummhuriyet Gazetesi | soyadı = Temizel | ad = Zekeriya | yazarbağı = Zekeriya Temizel | sayfa = 13 | yer = İstanbul | tarih = 27 Mayıs 2005 }}</ref>

Yine 1932 yılında Türkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne üye olma sürecinde de dolaylı yönden Sovyetler Birliği'nin olumlu etkisi görülecekti.<ref name="Aydoğan"/><ref name="Sönmezoğlu"/>

=== Sovyet heyetinin Türkiye ziyareti ===
[[Dosya:Molotov.bra.jpg|küçükresim|sol|upright=0.68|Hastalığı nedeniyle Türkiye ziyaretine katılamayan başbakan konumundaki [[Sovyetler Birliği başbakanları listesi|SSCB İcra Komiserleri Başkanı]] [[Vyaçeslav Molotov]].]]

1933 yılında [[Sovyetler Birliği başbakanları listesi|SSCB İcra Komiserleri Başkanı]] [[Vyaçeslav Molotov|Vyaçeslav Mihayloviç Molotov]]'un Ankara'yı ziyareti kararlaştırılmıştı.<ref name="Gürün"/> Ancak Molotov'un hastalanması<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Atatürk Dönemi Türkiye'nin Dış Politikası (1923-1939) | url =  | soyadı = Dilan | ad = Hasan Berke | sayfa = 100 | yayıncı= Alfa Yayınları | yer = İstanbul | yıl = 1998 | isbn= 9789753161428 }}</ref> ve doktorların seyahatine izin vermemeleri üzerine vekili olarak yine önemli bir Sovyet olan Kızıl Ordu Başkumandanı Harbiye Komiseri [[Kliment Voroşilov|Kliment Yefromoviç Voroşilov]] heyete başkanlık etti.<ref>{{Haber kaynağı | başlık = Voroşilov'un Ziyareti | gazete = Hâkimiyet-i Milliye | sayı = 4406 | tarih = 24 Ekim 1933 }}</ref> Heyette Voroşilov'un dışında Dışişleri Halk Komiser Yardımcısı [[Lev Karahan]], Eğitim Halk Komiseri Bubrov, Eğitim Halk Komiser Yardımcısı Krijanovski, SSCB Süvari Kuvvetleri Komutanı ve Devrimci Askeri Sovyet Üyesi [[Semyon Budyonni]] bulunuyordu.<ref name="Perinçek">{{Kitap kaynağı | başlık = Atatürk'ün Sovyetlerle Görüşmeleri (Sovyet Arşiv Belgeleriyle) | url = https://books.google.com/books?id=P0BpAAAAMAAJ | soyadı = Perinçek | ad = Mehmet | yazarbağı = Mehmet Perinçek | sayfalar =214-215, 216| yayıncı= Kaynak Yayınları | yer = İstanbul | yıl = 2005 | isbn= 978-9-753-43409-6 }}</ref> Gerek devlet adamlarının karşılıklı nekazet ve övgü dolu telgrafları, gerek basına verilen demeçler ve bunların yanı sıra Türkiye'deki faaliyet yürüten gazetelerdeki köşe yazıları, dostluk ve kardeşlik vurgusunu açıkça gösteriyordu.<ref name="Aydoğan"/>

Dünyada da yankı uyandıran ziyaret, İstanbul'dan başlayıp, Ankara, Kayseri, Eskişehir, Bursa üzerinden İzmir'de sonlanan 13 günlük kapsamlı biçimde düzenlenmişti.<ref name="Aydoğan"/> Bu ziyaretin en somut sonuçlarından biri Kayseri'de bir bez fabrikasının kurulması oldu.<ref name="Burçak"/> Ayrıca bu ziyaretin anısına Sovyet Hükûmeti Türkiye ordusuna dört adet teyyare hediye etmişti.<ref>{{Haber kaynağı | başlık = Dört Teyyare | gazete = Hâkimiyet-i Milliye | tarih = 27 Ekim 1933 }}</ref> 29 Ekim günü yapılan merasim ve şenliklere katıldıktan sonra heyet o geceki baloya da katılır. Baloy birlikte gelen iki devlet adamından Voroşilov'un Rus Halk danslarından Kazaska yapması üzerine Atatürk de zeybek oynar. Gecede dünyanın yeni bir savaşın eşiğinde olduğu konusunda görüş alış verişleri yapılır. Bunun üzerine Voroşilov Atatürk'e tarihi sözünü söyler:
{{quote2|Bu harbde Şark Ordularının Başkumandanlık vazifesini siz göreceksiniz.<ref name="Perinçek"/><ref name="Aydoğan"/>|[[Kliment Voroşilov|Kliment Yefromoviç Voroşilov]]}}

=== Ortak belgesel: Türkiye'nin Kalbi Ankara ===
{{Ana|Türkiye'nin Kalbi Ankara}}
Türkiye Cumhuriyeti'nin 10. kuruluş yıldönümü dolayısıyla [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]'ün isteği üzerine Sovyetler Birliği'ne ısmarlanan ve Sovyet yönetmenlerce bir yıl sonra 1934 yılında yapımı tamamlanan ''[[Türkiye'nin Kalbi Ankara]]'' belgeseli çekilmiştir.<ref name="imdb">{{Web kaynağı | url = http://www.imdb.com/name/nm0951170/ | başlık = Sergei Yutkevich | erişimtarihi = 29 Ekim 2009 | yayımcı = imdb.com | dil = İngilizce | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160310232413/http://www.imdb.com/name/nm0951170/ | arşivtarihi = 10 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="imdb2">{{Web kaynağı | url = http://www.imdb.com/title/tt0171070/ | başlık = Türkiye'nin Kalbi Ankara (Rusça:Ankara - Serdtse Turtsii) | erişimtarihi = 3 Aralık 2017 | ölüurl =hayır| yayımcı = imdb.com | dil = İngilizce | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170304092346/http://www.imdb.com/title/tt0171070/ | arşivtarihi = 4 Mart 2017 }}</ref>

=== İlişkilerin zayıflaması ===
İki devlet arasındaki işbirliği [[II. Dünya Savaşı]]’na kadar devam etmiştir. Her iki genç devletin siyaset ve stratejilerindeki farklılıklar, çok zaman geçmeden ihtilafların çoğalmasına neden oldu. Hatta anlaşmazlıklar II. Dünya Savaşı sonlarına doğru [[Sovyetler Birliği'nin Türkiye üzerindeki toprak iddiaları]]na kadar vardı. Sonunda Türkiye 1952 yılında NATO'ya da katılınca iki devlet tam anlamıyla karşı kutuplar içinde yer almaya başladı. Ertesi yıl yılında Stalin’in ölümünün ardından, Sovyet Hükûmeti [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]’ye, Türkiye ile dostluk ilişkilerini geliştirmenin bir parçası olarak, Türkiye üzerindeki toprak taleplerinden vazgeçtiğini açıkladı.<ref>{{Kitap kaynağı | soyadı = Ro'i | ad = Yaacov | yıl = 1974 | başlık = From Encroachment to Involvement: A Documentary Study of Soviet Policy in the Middle East, 1945-1973 | yayıncı = Transaction Publisher | sayfalar =106-107}}</ref>

== Dönemi konu alan bazı eserler ==
{{Eksik liste}}
1933 yılında Türkiye Hükûmeti, ikili ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesine verilen hizmetlerinden dolayı [[İzmir]] şehrinin bir sokağına [[Kliment Voroşilov]]'un adının verilmesine karar vermiştir.<ref name="Aydoğan"/><ref name="İnönü">{{Kitap kaynağı | başlık = Hatıralar | soyadı = İnönü | ad = İsmet | yazarbağı = İsmet İnönü | url = https://books.google.com/books?id=uFsNkAEACAAJ | cilt = II | sayfa = 254 | yayıncı = Bilgi yayınevi | yer = Ankara | yıl = 1987 |erişimtarihi= 31 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200808074045/https://books.google.com/books?id=uFsNkAEACAAJ |arşivtarihi= 8 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Voroşilov'un İzmir ziyareti anısına belediye meclisinin kararıyla İzmir'deki büyük bir caddeye Kasım 1933'te "Voroşilof Caddesi" adını verdi. Caddenin daha sonra günümüzdeki Plevne Bulvarı olarak değiştirilmiştir. Ayrıca Voroşilov'a İzmir'in fahri hemşehrisi unvanı verildi.<ref name="Voroşilov">{{Dergi kaynağı | başlık = Kliment Yefromoviç Voroşilov'un Türkiye'yi Ziyareti ve Türkiye-Sovyet Rusya İlişkilerine Katkısı | ad = Yrd.Doç.Dr. Erdal | soyadı = Aydoğan | url = http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/794/10169.pdf | sayfalar =354, 355| sayı = 39 | dergi = Atatürk Yolu Dergisi | yayıncı = Ankara Üniersitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü | erişimtarihi = 14 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20120201095045/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/794/10169.pdf |arşivtarihi= 1 Şubat 2012 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Taksim Cumhuriyet Anıtı ===
{{Ana|Taksim Cumhuriyet Anıtı}}
[[Dosya:İstiklal Anıtı.JPG|küçükresim|sağ|upright=1.02|[[İstanbul]]'un Taksim Meydanı'nda [[Pietro Canonica]] tarafından 1928 yılında yapılan [[Taksim Cumhuriyet Anıtı]]nda, [[Türkiye|Türkiye Cumhuriyeti]]'nin kurucusu [[Mustafa Kemal Atatürk]]'ün arkasında [[Mihail Frunze]] ve [[Kliment Voroşilov]] bulunmaktadır. Atatürk'ün emriyle eklenen bu iki kişinin anıttaki varlığı, [[Vladimir Lenin]]'in 1920 yılından itibaren [[Türk Kurtuluş Savaşı]]'nı desteklemek için verdiği maddi ve askerî yardıma gösterilen minnettarlığa işaret eder.]]
[[İstanbul]] [[Taksim Meydanı]]'nda 8 Ağustos 1928 tarihinde açılan [[Taksim Cumhuriyet Anıtı]]nın güney yüzünde sivil giysileri ile [[Mustafa Kemal Atatürk]] yanında [[İsmet İnönü]] ve [[Fevzi Çakmak]], askerler ve halkla birlikte betimlenerek genç Türkiye'nin kuruluşu canlandırılmaktadır. Atatürk'ün ardında bulunan Sovyet general [[Mihail Frunze]] ve [[Kliment Voroşilov]]'un<ref name="R.Büyükelçiliği"/> [[heykel]]i, [[Türk Kurtuluş Savaşı]] sırasında Türkiye'ye yapılan Sovyet yardımına duyulan minnettarlığı simgeler. İki genç [[heykeltıraş]] Hadi (Bara) Bey ve Sabiha (Bengütaş) Hanım'ın yardımıyla İtalyan heykeltıraş [[Pietro Canonica]]<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=553 | yayıncı = Kim Kimdir | başlık = Prof. Dr. Pietro Canonica (1869 - 1962) | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160311051134/http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=553 | arşivtarihi = 11 Mart 2016 | erişimtarihi = 14 Temmuz 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> tarafından taş ve bronz kullanılarak gerçekleştirilen heykelin yapımı iki buçuk yıl sürmüş, mali kaynak için halktan bağış toplanmıştır. Ağırlığı 84 tonu bulan anıt [[Roma]]'dan İstanbul'a gemi ile getirilmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Taksim Cumhuriyet Anıtı | soyadı = Çelebi | ad = Mevlüt | yayıncı = Atatürk Araştırma Merkezi | yıl = 2006 | yer = Ankara | basım = 1. |isbn= 975-16-1910-6 }}</ref>

Anıttaki bu iki heykelin sözü edilen iki Sovyet vatandaşına ait olmadıkları iddiası da bulunmaktadır.<ref>{{Haber kaynağı | gazete = Habertürk | başlık = Taksim’deki anıt ve Rusya gerçeği | ad = Murat | soyadı = Bardakçı | yazarbağı = Murat Bardakçı | tarih = 21 Aralık 2016 | url = http://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/1339023-taksimdeki-anit-ve-rusya-gercegi | erişimtarihi = 10 Temmuz 2017 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20171220220949/http://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/1339023-taksimdeki-anit-ve-rusya-gercegi |arşivtarihi= 20 Aralık 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== ''Türkiye'nin Kalbi Ankara'' ===
{{Ana|Türkiye'nin Kalbi Ankara}}
[[Dosya:Mustafa Kemal and Voroshilov on 29 October 1933.jpg|küçükresim|sol|upright=1.04|''[[Türkiye'nin Kalbi Ankara]]'' belgeselinde cumhuriyetin 10. yıldönümü kutlamaları için Türkiye'yi ziyaret eden Sovyet heyetinin başkanlığını yapan Kızıl Ordu Başkumandanı Harbiye Komiseri [[Kliment Voroşilov]] (ortada) ve Mustafa Kemal (sağda). (29 Ekim 1933)]]

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarına ait önemli görsel materyallerinden biri olan [[Türkiye'nin Kalbi Ankara]] belgeseli 1933 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin 10. kuruluş yıldönümü dolayısıyla [[Mustafa Kemal Atatürk]]'ün isteği üzerine Sovyetler Birliği'ne ısmarlanmıştır. Sovyet yönetmenlerce bir yıl sonra 1934 yılında yapımı tamamlanan siyah beyaz belgesel filmin yönetmen ve senaristleri [[Sergey Yutkeviç]] ve [[Lev Arnştam]] idi.<ref name="imdb"/><ref name="imdb2"/>

Belgesel, Sovyetler Birliği Milli Savunma Bakanı [[Kliment Voroşilov]]’un başkanlığını yaptığı bir Sovyet delegasyonunun Türkiye'nin Moskova büyükelçisinin eşliğinde vapurla önce [[İzmir]] sonra da [[İstanbul]]'a gelişleri sırasında halk tarafından coşkulu karşılanış görüntüleriyle başlar. Ardından bozkırın ortasında henüz inşa hâlindeki başkent [[Ankara]]’ya ilişkin görüntüler yer alır. Filmin Ankara bölümü görüntülerinde ağırlıklı olarak onuncu yıl kutlamaları vardır. [[Anadolu]] bozkırının dört bir yanından Ankara’ya doğru yürüyen izciler, askerler, gaziler, köylüler, [[Ankara Hipodromu|hipodrom]]daki coşkulu geçit resmî, ayrıca [[Mustafa Kemal Atatürk]], [[İsmet İnönü]] ve [[Fevzi Çakmak]] da görüntülenirler. Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye-Sovyetler Birliği dayanışmasının da vurgulandığı filmin ara yazıları Rusçadır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/457279.asp | başlık = İşte Atatürk’ün yasaklı Ankara belgeseli | erişimtarihi = 29 Ekim 2009 | yayımcı = ntvmsnbc.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130524181804/http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/457279.asp | arşivtarihi = 24 Mayıs 2013 | ölüurl = hayır }}</ref> Ham hali 134 dakika olan filmin kurgusu Moskova'da yapılmış ve kurgu sonrası filmin süresi 56 dakikaya inmiştir.<ref name=NTVT>{{Dergi kaynağı | başlık = Türkiye'nin Kalbi Ankara | dergi= [[NTV Tarih]] | sayfa = 3 | tarih = 8 Ağustos 2010 | erişimtarihi = 25 Kasım 2017 }}</ref>

Filmin Türk bestecileri arasında [[Ekrem Zeki Ün]] ve [[Cemal Reşit Rey]] de vardır. Filmin müzikleri Leningrad Filarmoni Orkestrası ve Ankara Konservatuvarı Orkestra ve Korosu seslendirmiştir. Filmde [[İstiklâl Marşı]]'nın yanı sıra [[Enternasyonal|Enternasyonal Marşı]] da birkaç sahnede yer alır.

Belgesel film, Cumhurbaşkanlığı Arşivi'nin izni ve İstanbul Araştırmaları Vakfı'nın katkılarıyla [[NTV Tarih]] dergisi tarafından VCD formatına dönüştürülerek, derginin Ağustos 2010 sayısıyla birlikte dağıtılmıştır. Film ayrıca Ağustos 2008 tarihinde Cumhurbaşkanlığı web sitesine de eklenmiştir.

==Galeri==
<gallery>
Dosya:Russian Embassy Istanbul Ottoman Postcard.jpg|Bir Osmanlı kartpostalında [[İstanbul]]'un [[Sarıyer]] ilçesinde [[İstanbul Boğazı|Boğaz]] kıyısında bulunan Rusya Büyükelçiliği. (1923 yılından itibaren konsolosluk)
Dosya:TaksimSquareStatueDetail.jpg|[[Taksim Cumhuriyet Anıtı]]ndan [[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]] ve [[İsmet İnönü|İnönü]]'nün yanında [[Mihail Frunze|Firunze]] ve [[Kliment Voroşilov|Voroşilov]]'un da göründüğü bir yakın plan detay.
</gallery>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Atatürkçülük ve Marksizm]]
* [[Türk Kurtuluş Savaşı ve Amerika Birleşik Devletleri]]
* [[Sevr Antlaşması]]
* [[Mondros Mütarekesi|Mondros Ateşkes Anlaşması]]
* [[Türkiye'nin Kalbi Ankara]]

== Kaynakça ==
;Özel
{{Kaynakça|2}}

;Genel
*{{Kaynak|editör1-soyadı=Acun|editör1-ad=Fatma|başlık=Atatürk ve Türk İnkılap Tarihi|yıl=2016|yayıncı=Siyasal Kitabevi|yer=Ankara|isbn=978-6054627-33-2|basım=14}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
* {{Kitap kaynağı | başlık = Gerçekleşemeyen Türk - Sovyet İttifakı (1939) | ad = Dr. Neziha | soyadı = Musaoğlu | yayıncı = Paradigma Akademi Yayınları | tarih = 23 Ekim 2017 | sayfa = 279 }}

==Dış bağlantılar==
* [https://tr.sputniknews.com/columnists/201904291038894624-ataturkun-lenine-yazdigi-mektubun-99-yili-sovyet-cephanelerinin-indigi-inebolu-olmasa-turkiye/ Atatürk'ün Lenin'e yazdığı mektubun 99. yılı: ‘Sovyet cephanelerinin indiği İnebolu olmasa, Türkiye olmazdı’] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190507200201/https://tr.sputniknews.com/columnists/201904291038894624-ataturkun-lenine-yazdigi-mektubun-99-yili-sovyet-cephanelerinin-indigi-inebolu-olmasa-turkiye/ |tarih=7 Mayıs 2019 }}

{{Türk Kurtuluş Savaşı}}
{{Türkiye'nin dış ilişkileri}}
{{Sovyetler Birliği'nin dış ilişkileri}}

[[Kategori:Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri]]
[[Kategori:Türk Kurtuluş Savaşı dış politikası]]
[[Kategori:1920'lerde uluslararası ilişkiler]]
[[Kategori:1920'lerde Türkiye]]
[[Kategori:1920'lerde Sovyetler Birliği]]