Mermer Kule

Mermer Kule, Marmara Surları olarak isimlendirilen İstanbul Deniz Surları’nın Theodosius Surları olarak bilinen İstanbul Kara Surları ile kesiştiği noktada yer alır. Deniz Surları’nın en batıdaki kulesidir. Merkezi bir avlu ile sarnıçları olan ve devşirme mermer bloklardan inşa edilen dört katlı bir yapı kompleksidir. Rampalar, surlar ve mazgallar askeri bir işleve işaret ederken özellikle iç kısımdaki mimari vurgular ve sonradan eklenen sarnıçlar, yapının konut olarak kullanıma işaret eder.

Theodoros Palaiologos Kantakouzenos’un 1402-1410 yılları arasında bir saray yaptırdığı bilindiğinden bu sarayın Mermer Kule yapı kompleksi olduğu ileri sürülmüştür. Palaiologos ve Kantakouzenos hanedanına ait monogramlarının yer aldığı bir mimari öğe, bu görüşü desteklemek için kullanılmışsa da konu ile ilgili görüş birliği sağlanamamıştır.

Altın Kapı’da 14. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen ve Chryseia Kastellionu olarak bilinen başka bir yapı da söz konusudur. 1354’teki bir iç savaştan sonra John VI Kantakouzenos, Altın Kapı tarafındaki surların yönetimini V. Ioannes Palaiogos,’a devretmiştir. V. Palaiologos burada, Azizler Kilisesi ve Kırk Şehitler Kilisesi’nden çıkan malzemeler ve St. Mokios Bazilikası’nın kalıntıları ile yeni bir kule inşa etmiştir. Söz konusu yeni kule ikamet eden V. Ioannes’in torunu VII. Ioannes’in,1390 yılında İstanbul’un kontrolünü ele geçirmesinin ardından Sultan I. Beyazıt, V. Ioannes’i, Osmanlı’da rehin olarak tutulan oğlu II. Manuel’i kör etmekle tehdit ederek kendisinden Chryseia Kastelionu’nu yıkmasını istemiştir. Bu yapının yıkılması üzerine serbest kalan II. Manuel Romalılarla birlikte limandan girerek babası V. Ioannes Palaiologos’un bulunduğu yeni kuleye gitmiştir.

Kuleyi içeren yapı kompleksine ait alanın olasılıkla Altın Kapı’ya kadar ulaştığı, yapının yaşam alanlarının yanı sıra liman, hayvan ve asker barınakları ile ikmal tesislerini içerdiği düşünülmektedir. Bu nedenle Mermer Kule’de yer alan ve üzerinde Palaiologos ve Kantakouzenos ailelerine ait monogramlar bulunan devşirme malzemelerden de yola çıkılarak bu kulenin, V. Palaiologos’un inşa ettirdiği deniz tarafındaki kule olduğu ileri sürülmektedir.

Mimari

Theodosius Surları’nın en güneyindeki 1 numaralı kule ile Marmara Surları’nın en batıdaki kulesi arasında yer alan Mermer Kule yapı kompleksi, özellikle duvarlarında kullanılan örgü tekniği ve çok renkli kemer tasarımları bakımından surlardaki Erken Bizans örneklerinden ayrışmaktadır. Yapı kompleksinden günümüze 33x18 metre karelik bir alan kaplayan ve sadece güney kısımları ayakta kalan iki kule ile bir perde duvarı ulaşabilmiştir. Orijinalinde denizin içinde yer alan yapı kompleksi, 1950’lerdeki yol yapımında hem Theodosius Surları’nın 1 numaralı kulesi ile bağlantıyı yitirmiştir hem de kıyı şeridinin 20 m genişletilmesi nedeniyle günümüzde karada konumlandırılmıştır.

Mermer Kule, perde duvar seviyesindeki kornişlere kadar büyük boyutlu devşirme mermer bloklardan oluşmaktadır. Kule, 10x10.8 m ölçülerinde ve yaklaşık 25 m yüksekliğindedir. Kule dört kattan ve perde duvarları üzerinde yer alan mazgallı korkuluklu bir platformdan oluşmaktadır. Kulenin alt katlarda iki, korkuluk seviyesinde bir ve dördüncü katta sonuncusu olmak üzere avluya açılan dört kemer açıklığı bulunmaktadır. Kulenin iç duvarlarında iri kireçtaşı bloklar kullanılırken kemerler ve tonozlar tuğladan yapılmıştır. Her katın tavanında çapraz tonozlu kubbeler kullanılmıştır. Alt katların yan nişlerinde ok yarıkları görülmektedir. Üst katlarda üç yana bakan küçük pencereler bulunmaktadır. Ayrıca üçüncü kat pencerelerinin üzerinde kemerli taş levhalar ve dördüncü kat pencerelerinin üzerinde de taş lentolar yer almaktadır.

Kuzeydoğuda yer alan iki katlı diğer kule, yaklaşık 6.5 m yüksekliğindedir. İki katın tavanında da tonozlu kubbeler kullanılmıştır. Olasılıkla devşirme olan kireçtaşı bloklardan oluşan perde duvarlar, yaklaşık 3 m kalınlığındadır. Kule ve korkuluk, üst kornişin üzerinde üç sıra kireçtaşı ve üç sıra tuğladan oluşan bir duvar örgüsüne sahiptir.

İç avlunun kemerlerinde kornişlerle ayrılmış iki kazamat seviyesi görülmektedir. Nişlerin her birinde bir ok yarığı bulunmaktadır. İkinci seviye ile mazgallar arasında bir korniş daha söz konusudur. Dış duvarda, biri alt perde nişlerinin ve avlunun zemin seviyesinde, diğeri mazgallı zemin seviyesinde olmak üzere iki korniş yer almaktadır. Perde duvarındaki kornişlerin büyük bir kısmı restorasyon sırasında değiştirilse de lotus-palmet frizli orijinal kornişlerin bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Bu parçaların 11-12. yüzyıllara tarihlenen kare haç planlı kubbeli bir kiliseden geldiği düşünülmektedir. Batı perde duvarının üst nişinde olasılıkla, Kantakouzenos monogramı oluşturduğu düşünülen, merkezde Palaiologos monogramı ile kanatlı haçların ve kafeslerin yer aldığı bir korniş parçası daha bulunmaktadır.

Mermer Kule’nin küçük avlusunda dört küçük sarnıç kalıntısı yer almaktadır. Yapı kompleksinin doğu duvarına bitişik olarak inşa edilen iki ana sarnıç, yaklaşık olarak 5x4 m ölçülerinde yuvarlatılmış köşelere sahip dikdörtgen planlı olarak tasarlanmıştır. En güneydeki sarnıcın tonozunun bir kısmı günümüze ulaşmıştır.

Sarnıçların duvarında 3 cm kalınlığında su geçirmez bir sıva söz konusudur. İkinci ve kısmen ayakta kalan üçüncü sarnıç, birbirlerine pişmiş toprak bir boru ile bağlanmışlardır. Küçük yuvarlak dördüncü sarnıç da kompleksin kuzeydoğusundaki kulede yer almaktadır.

Günümüzde İ.B.B. Soğanlı Bitkiler Parkı’nın güney ucunda kalan Mermer Kule, ziyarete açıktır.