Kürt siyasi hareketi sayfasının kaynağını görüntüle

'''Kürt siyasi hareketi''' ya da '''Kürt özgürlük hareketi''',<ref>Aydınoğlu, E. '''Kürt Özgürlük Hareketi''', Versus Yayınevi, 2004  ISBN 9786054972166</ref><ref>Barzani, M., İnce, V. ''Barzani ve Kürt ulusal özgürlük hareketi'', Doz, 2003.</ref> [[Türkiye]], [[Irak]], [[Suriye]] ve [[İran]] topraklarında, [[Kürdistan]] olarak anılan<ref>"'''Kurdistan.'''" [[Encyclopædia Britannica]]. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Ekim 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20111127225555/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan |tarih=27 Kasım 2011 }}>.</ref> jeokültürel bölgede yaşayan [[Kürtler]]in anadilde eğitim, [[Kendi kaderini tayin hakkı|self determinasyon]], [[özerklik]] ya da bağımsız devlet gibi politik taleplerini gerçekleştirmek için mücadele veren hareketin genel adı olarak kullanılır.<ref>Öcalan, A. [http://www.kurdipedia.org/books/32412.PDF ''Kürdistan'da Kadın ve Aile'', Weşanên Serxwebûn, 1993.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160128105051/http://www.kurdipedia.org/books/32412.PDF |tarih=28 Ocak 2016 }}</ref><ref>Marcus, A., Alkan, A. ''Kan ve inanç: PKK ve Kürt hareketi.'', İletişim Yayınları, 2009.</ref><ref>Syria, P. A. [http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20121121_oytunorhan.pdf ''Esad Sonrası Suriye: Irak ve Lübnan’ın Öğrettikleri''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20121224234044/http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20121121_oytunorhan.pdf |tarih=24 Aralık 2012 }}, Ortadoğu Analiz, 2012, cilt 4, sayı 47.</ref> Bu talepler yasal zeminde demokratik olarak tartışıldığı gibi silahlı olarak [[Marksizm-Leninizm|Marksist-Leninist]] çizgide<ref>Öcalan A, ''Kürdistan'da Halk Kahramanlığı'', Çetin Yayınları, İstanbul, sayfa 78</ref> gerçekleştirilmeye de çalışılmaktadır.

[[Sovyetler Birliği'nde Kürtler]]'in otonomi ve kültürel özerklik için yürüttüğü faaliyetler de bu kapsamda incelenir.

==Ülkelere göre tarihçe==
===Türkiye===
{{Başlık genişlet}}
Türkiye'de legal zeminde ilk kez [[1991 Türkiye genel seçimleri|1991 seçimlerinde]] [[Sosyaldemokrat Halkçı Parti]]'nin [[Halkın Emek Partisi]] ile ittifak yapmasıyla başlamıştır. [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|Meclis]]'teki [[1991 TBMM yemin krizi|Kürtçe yemin krizi]] de bu dönemde yaşanmıştır. Daha sonra kapatılan [[Halkın Emek Partisi|HEP]]'in yerini sırasıyla [[Özgürlük ve Eşitlik Partisi|ÖZEP]],[[Özgürlük ve Demokrasi Partisi|ÖZDEP]], [[Demokrasi Partisi|DEP]], [[Halkın Demokrasi Partisi|HADEP]], [[Demokratik Halk Partisi (Türkiye)|DEHAP]], [[Özgür Toplum Partisi|ÖTP]], [[Demokratik Toplum Partisi|DTP]] ve [[Barış ve Demokrasi Partisi|BDP]] almıştır, hepsi [[Demokratik Toplum Hareketi (Türkiye)|Demokratik Toplum Hareketi]]'ne yakındır. Bugün [[Demokratik Bölgeler Partisi|DBP]], [[Halkların Demokratik Partisi|HDP]] ve [[Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi|DEM Parti]] aynı siyasal çizgide devam etmektedir. 30 yıllık süreçte Kürt siyasal hareketinin [[PKK]] ve [[KCK]] gibi örgütlerle benzer siyasi çizgide olması, söylemleri, [[Abdullah Öcalan]] ile ilişkileri ve [[Habur krizi]] gibi pek çok olay sebebiyle hakkında yargılamalar,suçlamalar ve meşruiyet tartışmaları yaşanmıştır. 2011 yılında başlayan [[Çözüm Süreci]] ile meşruiyet tartışmaları güçlenmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/kurt-sorununda-12-yilin-karnesi |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=7 Ağustos 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150809202815/http://aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/kurt-sorununda-12-yilin-karnesi |arşivtarihi=9 Ağustos 2015 |ölüurl=hayır }}</ref>

Anılan partilerin TBMM seçimlerinde aldıkları oy sayıları ve oranları şöyledir:

{|class="wikitable" style="text-align:center; font-size:90%;"
|-
! colspan=5| [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]
|-
! Parti
! Seçim
! Oy
! Oran
! Sandalye
|-
| [[Halkın Emek Partisi|HEP]] || [[1991 Türkiye genel seçimleri|1991]] || ''753.806''<ref>[[Adıyaman (il)|Adıyaman]], [[Ağrı (il)|Ağrı]], [[Batman (il)|Batman]], [[Bingöl (il)|Bingöl]], [[Bitlis (il)|Bitlis]], [[Diyarbakır]], [[Elazığ (il)|Elazığ]], [[Hakkâri (il)|Hakkâri]], [[Kars (il)|Kars]], [[Mardin]], [[Muş (il)|Muş]], [[Şanlıurfa]], [[Siirt (il)|Siirt]], [[Şırnak (il)|Şırnak]], [[Tunceli (il)|Tunceli]] ve [[Van]]'taki SHP'nin sonucu.</ref> || ''% 3,09'' || {{Composition bar|21|550|hex=#FFDD00}}
|-
| [[Halkın Demokrasi Partisi|HADEP]] || [[1995 Türkiye genel seçimleri|1995]] || 1.171.623 || % 4,16 || {{Composition bar|0|550|hex=#FFDD00}}
|-
| [[Halkın Demokrasi Partisi|HADEP]] || rowspan="2"|[[1999 Türkiye genel seçimleri|1999]] || 1.482.196 || rowspan="2"|% 4,83 || rowspan="2"|{{Composition bar|0|550|hex=#FFDD00}}	
|-
|[[Demokrasi ve Barış Partisi|DBP]]
|24.620
|-
| [[Demokratik Halk Partisi (Türkiye)|DEHAP]] || [[2002 Türkiye genel seçimleri|2002]] || 1.960.660 || % 6,21 || {{Composition bar|0|550|hex=#FFDD00}}
|-
| [[Bin Umut Adayları|BUA]] || [[2007 Türkiye genel seçimleri|2007]] || 1.334.518 || % 3,81 || {{Composition bar|22|550|hex=#FFDD00}}
|-
| [[Emek, Demokrasi ve Özgürlük Bloku|EDÖB]] || [[2011 Türkiye genel seçimleri|2011]] || 2.435.133 || % 5,67 || {{Composition bar|36|550|hex=#FFDD00}}
|-
| [[Halkların Demokratik Partisi|HDP]] || rowspan="3"|[[Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri|Haziran 2015]] || 6.058.489 || rowspan="3"|% 13,40 || rowspan="3"|{{Composition bar|80|550|hex=#FFDD00}}
|-
|[[Hür Dava Partisi|HÜDA PAR]]
|70.121
|-
|[[Hak ve Özgürlükler Partisi|HAK-PAR]]
|58.716
|-
| [[Halkların Demokratik Partisi|HDP]] || rowspan="2"|[[Kasım 2015 Türkiye genel seçimleri|Kasım 2015]] || 5.148.085 || rowspan="2"|% 10,99 || rowspan="2"|{{Composition bar|59|550|hex=#FFDD00}}
|-
|[[Hak ve Özgürlükler Partisi|HAK-PAR]]
|108.583
|-
| [[Halkların Demokratik Partisi|HDP]] || rowspan="2" | [[2018 Türkiye genel seçimleri|2018]] || 5.867.302 || rowspan="2" | % 12,01 || rowspan="2" | {{Composition bar|67|600|hex=#FFDD00}}
|-
|[[Hür Dava Partisi|HÜDA PAR]]
|157.612
|-
| [[Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi|YSGP]] || rowspan="3"|[[2023 Türkiye genel seçimleri|2023]] || 4.803.774 || rowspan="2"|% 8,91 || rowspan="3"|{{Composition bar|65|600|hex=#FFDD00}}
|-
|[[Hak ve Özgürlükler Partisi|HAK-PAR]]
|42.547
|-
|[[Hür Dava Partisi|HÜDA PAR]]
| - || -
|}

===Suriye===
{{Başlık genişlet}}
{{Ayrıca bakınız|Kamışlı Olayı}} 
[[Suriye]]'deki [[Baasçılık|Baas rejiminin]] uyguladığı [[Pan-Arabizm|Arap milliyetçiliği]] politikalarının ülkedeki Kürtlere baskı ve [[asimilasyon]]a neden olduğu ileri sürülmüş ve bu nedenle ülkede zaman zaman protesto gösterileri düzenlemiştir. Gösteriler zaman zaman askerler ile çatışmalar şeklini de almıştır.<ref>[http://www.erusam.com/makale.php?id=95 ''Mustafa Dağ, Beşar Esad Dönemi Suriye Kürtleri 2000-2012''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160304220751/http://www.erusam.com/makale.php?id=95 |tarih=4 Mart 2016 }}, Erusam, 9 Nisan 2012, Erişim tarihi 28 Aralık 2015.</ref>

2003 yılında kurulan [[PYD|Demokratik Birlik Partisi]] Suriye'deki Kürt siyasal hareketini temsile etti. 2004 yılındaki [[Kamışlı Olayı]]'nın, Suriyeli Kürtlerin ülke tarihindeki ilk toplu isyan girişimi olduğu belirtilmektedir.<ref>Gary C. Gambill, “The Kurdish Reawakening in Syria,” Middle East Intelligence Bulletin Vol 6 No 4 (5 Nisan 2004)</ref>  [[Suriye İç Savaşı]]nın başlaması sonrası Temmuz 2012'te [[YPG|Halk Koruma Birlikler]] kuruldu. YPG'nin ana bileşeni olduğu [[Suriye Demokratik Güçleri]] halen Suriye'nin kuzeyini [[de facto]] olarak kontrol etmektedir.

===Irak===
{{Başlık genişlet}}
Irak Kürtleri [[Irak]]'ta birçok kez ayaklanma teşebbüsünde bulunmuş, hükûmeti devirmeye çalışmış ve [[bağımsızlık]] çabasına girişmişlerdir. 
===Saddam Hüseyin yılları===
[[Saddam Hüseyin]] döneminde ayaklanmalar ve bağımsızlık gösterileri ileri boyutlara ulaşmış, buna karşın Saddam iktidarı bu protestoları bastırmıştır.

Irak'ın kuzeyinde bulunan [[Irak Kürdistan Bölgesi]] 11 Mart 1970'te [[Saddam Hüseyin]] ve [[Mustafa Barzani]] arasında yapılan anlaşma üzerine kurulmuştur. [[Özerklik]] anlaşmasına göre Irak'ın kuzeyindeki üç il, yaklaşık 37 000&nbsp;km²'lik bir bölge, Erbil'de kurulacak bir yerel parlamento tarafından yönetilecekti. Bunun yanı sıra Irak Meclisinde 5 bakan ve başbakan vekili Kürt olacaktı. [[Kürtçe]], ülke genelinde [[Arapça]]nın yanı sıra ikinci resmî dil olacaktı.

[[İran-Irak Savaşı]] sırasında bu bölge, merkezî hükûmetin kontrolünden çıkmış, İran saflarında Saddam Hüseyin'e karşı yer almıştı. Saddam Hüseyin savaştan önce anlaşmayı kaldırmış ve 1974'te Kürt bakanları meclisten çıkarmıştı. Bu durum üzerine Kürt [[Barzani Aşireti|Barzaniler]] isyan etmişlerdir.

Saddam Hüseyin, [[İran-Irak Savaşı]]'nın son yılında, 16 Mart 1988'de tarihe [[Halepçe Katliamı]] olarak geçen Kürtlere karşı kimyasal silah kullanımına izin vermiştir.

[[Irak Kürdistanı]], Saddam Hüseyin sonrası kurulan özerk bir bölgedir.

===İran===
{{Başlık genişlet}}
[[İran]]'da yaşayan Kürtlerin haklarını korumak ve İran topraklarında [[Kürdistan]] adında bağımsız bir devlet kurmak amacıyla kurulan [[PJAK]]
(Kürtçe: ''Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê'') ve [[KCK]]'nın İran kolu olan örgüt 90'lı yıllarda çeşitli saldırı, sabotaj vb. eylemlerde bulunmuştur. Örgütün 2000'li yıllarda iktidarda olan İran devlet başkanı [[Mahmud Ahmedinejad]] ve [[İran Devrim Muhafızları]]'nın sert önlemleri ile 2010'lu yıllarda büyük oranda tasfiye edildiği ve İran iç politikasındaki etkisini yitirdiği belirtilmektedir.{{Kaynak belirt}}

=== Sovyetler Birliği ===
{{Ana|Sovyetler Birliği'nde Kürtler|Yekbûn}}
[[Dosya:Kurdish-inhabited areas of the Middle East and the Soviet Union in 1986.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.14|1986 yılında Sovyetler Birliği ve Orta Doğu'da Kürtlerin yaşadıkları alanlar.]]
1980'li yıllarda ortaya çıkan [[perestroyka]] politikaları tarihsel araştırmaların hızlanmasına ve Sovyet Kürtleri arasında ulusal meseleye dair önceki dönemlere göre daha radikal tartışmaların ortaya çıkmasına yol açtı.<ref>{{kitap kaynağı |soyadı1= Bedirxan |ad1= Ezîzê Ziyo |başlık= Kızıl Kürdistan |tarih= 2010 |yayıncı= Pêrî Yayınları |isbn= 9789759010560 | sayfa = 79}}</ref> Bu dönemde Sovyet Kürt aktivistleri Sovyetler Birliği dışında Kürt meselesine dair daha fazla dikkat çekmeye başladı. 21 Mayıs 1989'da 9 Sovyet cumhuriyetinden gelen delegelerle birlikte [[Yekbûn]] adıyla Sovyetler Kürtleri birliği kuruldu. Yekbûn programında asimilasyonu önlemek için Kürt toplumsal ve kültürel organizasyonlarını birleştirmek, Kürtlerin yaşadığı bölgelerde il, kasaba ve köy Sovyetleri kurmak, kaldırılmış Kürt otonom bölgesi [[Kürdistan Uyezdi]]'ni yeniden inşa çalışmalarını sürdürmek ve tüm bunlar için Sovyetler Birliği parlamentosuna gerekli öneri ve tavsiyeleri yapmak gibi esasları kabul etti.<ref>Bedirxan, s. 61.</ref> 1990'lı yıllarda [[Türkiye-PKK çatışması]]nın artması, buna paralel olarak [[Türkiye'de boşaltılan Kürt köyleri|gerçekleşen köy boşaltmaları]], [[Saddam Hüseyin]] döneminde Irak'ta Kürtlere yönelik gerçekleşen askerî operasyonlar, [[Dağlık Karabağ]] bölgesinde Ermeniler ve Azeriler arasındaki gerilimler sonucu her iki cumhuriyette de Kürtlere yönelik şiddet eylemlerinin artması gibi durumlar, Kürt meselesinin iç meseleler halinden çıkıp ulusal bir soruna dönüşmesi fikriyle Sovyet Kürt aktivistlerinin birleşmesine yol açtı.<ref>{{haber kaynağı |soyadı1=van Bruinessen |ad1=Martin |başlık=The Impact of the Dissolution of the Soviet Union on the Kurds |yayıncı=International Conference on Islam and Ethnicity in Central Asia |tarih=14-18 Ekim 1995 |yer=Saint Petersburg |dil=İngilizce}}</ref> Bu durum Sovyetler Birliği dışından katılan Kürt militanların ve aydınların da yer aldığı Temmuz 1990'daki konferansta açıkça vurgulandı.<ref>{{kitap kaynağı |yazar1=Bugaj, N. F. |yazar2=Broev, T. M. |yazar3=Broev, R. M. |başlık=Sovetskie Kurdy |tarih=1993 |yayıncı=Vremja peremen |yer=Moskova |dil=Rusça}}</ref> 1989-1990 yılları arasında, Kazakistan, Kırgızistan, Orta Asya ve Transkafkasya'dan gelen Kürtler yoğun olarak [[Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti]]'ne bağlı [[Rostov Oblastı]], [[Adige Cumhuriyeti]], [[Krasnodar]] ve [[Stavropol]]'a göç etti.<ref name=Akbulak>{{web kaynağı |soyadı1=Akbulak |ad1=Emrah |başlık=Erivan’da önce Kürtler vardı |url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/07052016 |yayıncı=Rudaw |arşivURL=https://web.archive.org/web/20190615201228/https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/07052016 |arşivtarihi=15 Haziran 2019 |tarih=7 Mayıs 2016 |erişimtarihi=4 Mart 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>[[Mehmet Babayev]] Yekbûn mücadelesinin önderi konumundaydı. Kürt Halkının Sorunları Üzerine" isimli Soyvet milletvekili Vitaliy Sobolev başkanlığında 8 parlamenter ve 4 Kürt temsilciden oluşan özel komisyon 20 Kasım 1990'da toplandı. Mayıs 1991'de [[Mihail Gorbaçov]]'ın yardımcısı G. Revenkov Kürt otonom bölgesinin kurulmasına yönelik olumlu kanaatleri olduğuna dair şu açıklamada bulundu;

{{cquote|Yoldaş Gorbaçov'un size selamları var. Kürdistan özerk bölgesinin yeniden inşasına yönelik çalışmalarınızı takdir ediyor. Şimdiden size Kızıl Kürdistan’ın kurulacağı müjdesini verebilirim. Birkaç ay içinde özerkliği ilan edeceğimizi umuyoruz. Bu mesele Azerbaycan yönetimiyle de konuşuldu. Bu süre içinde bölge halkını hazırlamamız gerekiyor. Kamuoyu yaratmak için devlet televizyonu ile Sovyet basınını iyi değerlendirmeye bakın. Farklı cumhuriyetlerde yaşayan soydaşlarınızı da hem hazırlayın hem de seferber edin.}}

Bu gelişmelere karşın; Yekbûn temsilcilerinin arasında fikirsel birliğin olmaması, kurulmak istenen otonominin Azeri-Ermeni çatışmalarının şiddetli hale geldiği bir coğrafyada bulunması, Türkiye hükûmetinin müdahaleleri ve [[Sovyetler Birliği'nin dağılması]] sonucunda Kürt otonom bölgesi kurulamadı.<ref name=Bulut>{{web kaynağı |soyadı1=Bulut |ad1=Faik |başlık=1991’de Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu? |url=https://www.gazeteduvar.com.tr/forum/2019/11/07/1991de-ozerk-kizil-kurdistana-turkiye-nasil-engel-oldu/ |yayıncı=Gazete Duvar |erişimtarihi=2 Mart 2020 |arşivURL=https://web.archive.org/web/20191218125244/https://www.gazeteduvar.com.tr/forum/2019/11/07/1991de-ozerk-kizil-kurdistana-turkiye-nasil-engel-oldu/ |arşivtarihi=18 Aralık 2019 |ölüurl=evet}}</ref><ref>Bedirxan, s. 68, 90</ref>

==Ayrıca bakınız==
* [[Çözüm süreci]]
* [[Demokratik Konfederalizm]]
* [[Demokratik Toplum Hareketi]]
* [[Halkların Demokratik Partisi]]
* [[Serhildan]]

==Kaynakça==
{{Kaynakça|2}}

==Dış bağlantılar==
* [https://www.youtube.com/watch?v=Jal5ppOvbRg ''Dr. Nuri Dersimi, Kürt Gençliğine Hitabesi''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160331200309/https://www.youtube.com/watch?v=Jal5ppOvbRg |tarih=31 Mart 2016 }}

{{Kürt siyasi hareketi}}

[[Kategori:Kürt siyasi hareketi| ]]
[[Kategori:Kürt milliyetçiliği]]