Hortlak
Hortlak veya Hortdan, Türk halk kültüründe mezardan çıkarak insanları korkuttuğuna inanılan yaratık.
Ölen bir kişinin, mezarından çıkıp dolaşmasına "hortlaklık", bunu yapana ise "hortlak" denir. Yöresel inanışlara göre yaşarken kötülük edenler, başkalarının ağız tadını kaçıranlar, arabozucu dedikoducu ve geçimsiz insanlar ölünce hortlayabilir. Hortlak çoğunlukla yaşlı kimselerden olur. Gömüldüğü gece mezarından kalkar.[1]
Folklör ve popüler kültürdeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]
Hortlak, Haiti halk kültüründen gelen ve batı kaynaklı edebiyat ve sinema eserlerinde sıkça işlenen zombi ile benzer özellikler taşır. Korku edebiyatı ve sinemasında, ceset, ruhen terk edildikten ve muhtemelen çürümeye başladıktan sonra bir varlık tarafından kontrol altına alınarak tekrar kullanılmaya başlanılan beden anlamında kullanılır. Söz konusu varlık bedenin eski sahibi olabileceği gibi, bir başkası da olabilir.
Eski Türklere göre eğer insan savaşta değil de yaşlılıkta ölürse onun Gök Tanrı tarafından Uçmağ'a alınmayacağına inanılmıştır. Gene inanışlara göre hortlak, gece mezardan kalkan, sırtında kefenle ortalıkta dolaşan bir yaşayan ölüdür.[2] Hortlaklar kızdıkları kimselere sataşırlar, araba kadar hızlı koşarlar, ata binebilirler, silah kullanabilirler, insana kızabilirler, istediklerini döverler, sevdiklerini kaçırırlar, ev basarlar ve yol keserler. İnanışa göre hortlağın saldırısından korunmak için mezarlık yakınlarından geçerken dua okumak gerekir. Söylentiler hortlakların genelde çirkin ve ürkütücü olduğunu, sırtında kefen ya da tabut taşıdığını söyler. Anadolu halk inançlarına göre bir kimsenin hortlaması uğursuz bir olaydır. Hortlayan kişinin ahiretten kovulduğuna inanılır. Hortlaklar erkektirler. Ancak, hortlakların dişi versiyonları da bulunur ki bunlara da "Cadı" denilir. Kimi hortlaklar "hayvan" kılığında gezer, çoklukla ıssız kalmış evlerde, tekin olmayan yerlerde, mezarlıklarda bulunurlar. Ölümü zor olan kişinin hortlamasının daha yaygın olduğu düşünülür.[3] Çünkü gözü dünyada kalmıştır. Mezardan çıkma olgusunu, ölmeden (öldüğü sanılarak) gömülme ile açıklamaya çalışmak yeterli değildir. İnsanlık tarihinde bu tip vakalara rastlanmış olsa da, hortan motifi farklı kültürel algılarla bağlantılıdır. Örneğin Avrupa'da öldüğü sanılarak gömüleceği korkusunu taşıyan döneminde tanınmış kişilerin buna engel olmak için aldıkları önlemleri içeren vasiyetler dahi vardır. Hortan öykülerinden ölmüş olan kişinin artık bu dünyaya ait olmadığı, bunun kabullenilmesi gerektiği sonucu dahi çıkarılabilir. Fakat aslında bu motif, insanın ölüme ve onu en iyi sembolize eden mezarlara yönelik olan korkularının bir dışavurumudur. Pek çok toplumda mezardan çıkma veya yaşayan ölü anlayışına dayanan varlıklar mevcuttur. Hatta bir dönem popüler kültürün en çok ilgi duyduğu figürlerden birisi haline gelerek korku filmlerine konu olmuşlardır.
Azerbaycan kültüründe hortdan[değiştir | kaynağı değiştir]
Hortdan, Azerbaycan halk inancında mezardan çıkan ölü, vampir demektir. Ölüp tekrar dirilen varlıktır. Ölen bir kişinin, mezarından çıkıp dolaşmasına "hortlama/hırtlama", bunu yapana ise "hortdan" denir. İnanışa göre yaşarken kötülük edenlerin ölünce hortlayacağına inanılır. Daha gömüldüğü gece mezarından kalkar. Azerbaycan halk kültüründe ve halk inancında kendine özgü bir vampir türüdür. Bazı yönleri bütünüyle Türk kültürüne özgü olsa da Batı toplumlarının inanışlarına çok benzeyen bazı özellikleri de mevcuttur. İnsanların kanını emer, içlerinde büyür. Ölüm saçan kambur bir yaşlı kadın (veya bazen yaşlı bir erkek) şeklinde düşünülür.
Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
(Hort) kökünden türemiştir. Mezardan çıkmak anlamı taşır. Kelime kökünde bir yerden fırlamak, dışarı çıkmak, yeniden doğmak gibi anlamlar vardır.
Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Tarih Okulu Dergisi, Mehmet Berk YALTIRIK, Türkiye, 2013" (PDF). 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Mart 2020.
- ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 243)
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Hortlak)
- Tatar Mitolojisinde Varlıklar, Çulpan Zaripova13 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Öräk, Hortlak)
- Rize ve Yöresinde Eski Türk İnançları, Yaşar Kalafat3 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Dinan-ı Lügat-it Türk'te Yer Alan Efsaneler, Behiye Köksel14 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.