Hayvan sayfasının kaynağını görüntüle

{{kaynak yetersiz|tarih=Haziran 2021}}
{{yönlendirme|Hayvanlar|Aynı isimli albüm|Hayvanlar (albüm)}}
{{diğer anlamı|Hayvan (film)}}{{otomatik taksonkutu
| ad = Hayvanlar
| taks_üst_sayısı = 6
| takson = Animalia
| alt_sıralama = {{Küçük büyük harfler|[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae'nin 10. baskısı|1758]]}}
| en_erken = 896
| en_eski_fosil = 665
| en_genç_fosil = 0
| fosil_kaynak = <ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-03773-z|başlık=Possible poriferan body fossils in early Neoproterozoic microbial reefs|tarih=28 Temmuz 2021|dil=İngilizce|sayfalar=1-5|çalışma=Nature|ad=Elizabeth C.|soyadı=Turner|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-021-03773-z|erişimtarihi=29 Temmuz 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210729145124/https://www.nature.com/articles/s41586-021-03773-z|arşivtarihi=29 Temmuz 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
| resim = <imagemap>
File:Animal diversity.png |300px

rect 0 0 118 86 [[Echinoderm]]
rect 0 86 118 172 [[Cnidaria]]
rect 0 172 118 258 [[Bivalve]]
rect 0 258 118 344 [[Tardigrade]]
rect 0 344 118 430 [[Crustacea]]
rect 0 430 118 516 [[Arachnid]]

rect 118 0 236 86 [[Sünger]]
rect 118 86 236 172 [[Insecta]]
rect 118 172 236 258 [[Mammalia]]
rect 118 258 236 344 [[Bryozoa]]
rect 118 344 236 430 [[Acanthocephala]]
rect 118 430 236 620 [[Flatworm]]

rect 236 0 354 86 [[Cephalopoda]]
rect 236 86 354 172 [[Annelida]]
rect 236 172 354 258 [[Tunicata]]
rect 236 258 354 344 [[Balık]]
rect 236 344 354 430 [[Kuş]]
rect 236 430 354 620 [[Phoronida]]
</imagemap>
| resim_sağüst = 1.4
| altbölüm_sıra = Ana bölümlenme
| altbölüm = {{Daraltılabilir üst|Ana hayvan [[takson]]ları|sol=evet|padding=0|border=0|border2=0|bg=clear|bg2=clear}}
* [[Porifera]]
* Alt âlem [[Eumetazoa]]
** [[Ctenophora]]
** [[Placozoa]]
** [[Cnidaria]]
** [[Soy tükenmesi|†]] [[Trilobozoa]]
** [[Bilateria]] (sırasız)
*** [[Soy tükenmesi|†]] ''[[Kimberella]]''
*** [[Xenacoelomorpha]]
*** [[Soy tükenmesi|†]] [[Proarticulata]]
*** [[Nephrozoa]] (sırasız)
**** Üst şube [[Deuterostomia]]
**** [[Protostomia]] (sırasız)
***** Üst şube [[Ecdysozoa]]
***** Üst şube [[Lophotrochozoa]]

{{Daraltılabilir alt}}
| sinonimler = * Metazoa
* Choanoblastaea
* Gastrobionta
* Zooaea
* Euanimalia
* Animalae
}}
{{Biyoloji kenar kutusu}}
'''Hayvan''', [[canlı]]lar dünyasının [[ökaryot|ökaryotlar (Eukaryota)]] [[üst âlem]]indeki '''hayvanlar''' ('''Animalia''') [[âlem (biyoloji)|âleminde]] sınıflanan canlıların ortak adıdır. Arapça "canlı varlık" anlamındaki ḥayevān sözcüğünden Türkçeye geçmiş olan "hayvan"<ref>Kubbealtı Lugati</ref> sözcüğü, günlük kullanımda esasen [[insan]] dışı, nefes alan ve hareket eden canlıları ifade etmek için kullanılsa da, [[biyoloji]]k bağlamda insanı da içerir. Anadolu ağızlarında '''hayvan''' anlamında ''bav, bobos, böçü, çer, çokgal, dölük, evcimen, evlük, karaböcü, karaltı, medek, tereke, töm'' gibi sözcükler kullanılmaktadır.<ref>TDK Derleme Sözlüğü</ref> '''Hayvan''' sözcüğünün eş anlamlısı ''döngül'' sözcüğüdür.<ref>Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü</ref><ref>[https://pauctle.com/entr/soz/animal/ Pamukkale Üniversitesi İngilizce Sözlük]</ref><ref>Hani Astolin (2019), Türk'ün Gizlenen Bilgisini Arayan Türk</ref> Hayvanlar âleminin bilimsel ve [[Latince]] adı olan "Animalia" terimi ise yine Latince olan ve "yaşayan" ya da "ruh" anlamına gelen ''anima''dan türetilmiş ''animal'' sözcüğünün çoğuludur. Hayvanlar âlemini tanımlayan bir başka [[Yunanca]] bilimsel terim de '''metazoa'''<nowiki>'</nowiki>dır (''μετάζωα'').

Genellikle çevrelerine uyum sağlayan ve diğer canlılarla beslenen [[Ökaryot|çok hücreliler]] âlemidir. Vücutları, [[embriyo]]nun bazı [[metamorfoz]]lar geçirmesiyle gelişir. [[Ökaryotik]] çok hücreli organizmalardır. Besinlerini genel olarak sindirerek alırlar.

Hayvanların birçoğu hareketlidir ve [[bitki]]lerde tipik olan bulunan kalın [[hücre duvarı|hücre duvarlar]]ı genellikle yoktur. [[Embriyonik gelişim]] esnasında büyük ölçülerde hücresel göçler ve doku organizasyonları görülür. Üremeleri primer (birincil) olarak seksüeldir; [[diploit]] [[kromozom]] taşıyan dişi ve erkekler [[mayoz]]la [[haploit]] kromozomlu [[gamet]]leri, bunlar da birleşerek diploit [[zigot]]u oluşturur.

Yaklaşık 1 milyonu böcek olmak üzere 1,5 milyondan fazla hayvan [[tür]]ü tanımlanmıştır, fakat tanımlanmamış olanlarla birlikte 7 milyondan fazla hayvan türü olduğu tahmin edilmektedir.
[[Dosya:Wiki World Fauna.png|küçükresim|sol|Dünyadaki hayvanların sistematik dağılışı]]

== Ayırıcı özellikleri ==
Hayvanları diğer canlılardan ayıran pek çok nitelik vardır. Hayvanlar hücre çekirdeklerine sahip ([[ökaryot]]) canlılardır ve çok hücrelidirler. Birçok hayvan [[güneş ışığı]]nı dolaylı yollardan kullanarak gelişir. Hayvanların tersine bitkiler bu ışığı [[fotosentez]] ile doğrudan basit şekerler üretmek için kullanır. Bu onları [[bakteriler]] ve [[protozoa]]lardan ayırır. Hayvanlar [[dışbeslenen]]dir (heterotrof), kendi besinlerini üretememeleri onları [[bitkiler]] ve [[Su yosunları|algler]]den ayırır. [[Hücre duvarı|Hücre duvarlarının]] olmayışı da onları bitkiler, algler ve [[mantarlar]]dan ayırır. Hayvanlar bazı yaşam evreleri dışında devingendirler. Birçok hayvan türü [[dölyatağı]]nda [[blastula]] evresinden geçer ki bu hayvanlara özgü bir evredir.

== Üreme ve gelişme ==
Hemen hemen tüm hayvanlar çiftleşerek ürerler. Yetişkinler [[diploit]] ya da [[polidiploit]]tir. Her birinin kendine has üreme hücresi vardır. Birçok hayvan çiftleşerek üremeye yatkındır.

Hayvanların üç üreme şekli vardır:

* '''İç üreme ve iç gelişme''': Bu [[üreme]] ve [[gelişme]] şekli [[sperm]]in yumurtaya girerek [[döllenme]]si sonucu ve [[embriyo]]nun anne karnında gelişmesiyle oluşur. Memelilerde görülür.
* '''İç üreme ve dış gelişme''': Bu üreme ve gelişme şekli spermin yumurtaya girerek döllenip yumurtayla birlikte embriyonun dışarı çıkarak dışarıda gelişmesi sonucu oluşur. Kurbağalar ve balıklar hariç yumurtayla çoğalan hayvanlarda görülür.
* '''Dış üreme ve dış gelişme''': Annenin döllenmemiş yumurtayı bıraktıktan sonra babanın o yumurtaları döllemesiyle embriyonun oluşup vücut dışında gelişmesiyle gerçekleşir. Kurbağalarda ve balıklarda görülür.

== Basit sınıflandırma ==
* [[Agnotozoa]] - Basit hayvanlar
* [[Omurgasızlar]] 
:* [[Parazoa]] - Gerçek dokusu olmayanlar
::* [[Placozoa]] 
::* [[Porifera]] - Süngerler 
:* [[Gerçek dokusu olan hayvanlar|Eumetazoa]] - Gerçek dokusu olanlar 
::* [[Radiata]] - Radial simetrili canlılar 
::* [[Bilateria]] - Bilateral simetrili canlılar 
* [[Omurgalılar]] 
:* [[Acrania]] - Kafatassızlar 
::* [[Yarı sırtipliler|Hemichordata]] - Yarı sırtipliler 
::* [[Urochordata]] (Tunicata) - Tulumlular 
::* [[Kafatassızlar|Cephalochordata]] - Başı kordalılar 
:* [[Gerçek kafataslılar|Craniata]] - Gerçek kafataslılar 
::* [[Agnatha]] - Çenesizler 
::* [[Gnathostomata]] - Gerçek çeneliler 
:::* [[Balık (hayvan)|Pisces]] - Balıklar 
:::* [[Dört üyeliler|Tetrapoda]] - Dört üyeliler 
::::* [[İki yaşamlılar|Amphibia]] - İki yaşamlılar 
::::* [[Sürüngenler|Reptilia]] - Sürüngenler 
::::* [[Kuş|Aves]] - Kuşlar 
::::* [[Memeliler|Mammalia]] - Memeliler

== Evrimsel tarih ==
{{Ana|Hayvanların evrimi}}
[[Dosya:DickinsoniaCostata.jpg|sol|upright=1.36|küçükresim|[[Ediyakaran faunası]]ndan (635–542 myö) ''[[Dickinsonia|Dickinsonia costata]]'', bilinen en eski hayvan [[tür]]lerinden biridir.<ref name=":0">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://science.sciencemag.org/content/361/6408/1246|başlık=Ancient steroids establish the Ediacaran fossil Dickinsonia as one of the earliest animals|tarih=21 Eylül 2018|sayı=6408|dil=İngilizce|sayfalar=1246-1249|çalışma=Science|cilt=361|ad=Ilya|soyadı=Bobrovskiy|issn=0036-8075|pmid=30237355|doi=10.1126/science.aat7228|ad2=Janet M.|ad3=Andrey|ad4=Benjamin J.|ad5=Christian|ad6=Jochen J.|soyadı2=Hope|soyadı3=Ivantsov|soyadı4=Nettersheim|soyadı5=Hallmann|soyadı6=Brocks|erişimtarihi=20 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210624203435/https://science.sciencemag.org/content/361/6408/1246|arşivtarihi=24 Haziran 2021|ölüurl=hayır}}</ref>]]

Hayvanları temsil edebilecek ilk [[taşıl]]lar, [[Güney Avustralya]]'daki [[Trezona Oluşumu]]'nun 665 milyon yıllık kayalarında ortaya çıkar. Bu taşıllar, erken [[süngerler]] olarak yorumlanıyor.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/ngeo934|başlık=Possible animal-body fossils in pre-Marinoan limestones from South Australia|tarih=Eylül 2010|sayı=9|dil=İngilizce|sayfalar=653-659|çalışma=Nature Geoscience|cilt=3|ad=Adam C.|soyadı=Maloof|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo934|ad2=Catherine V.|ad3=Robert|ad4=Bradley M.|ad5=Claire C.|ad6=Douglas H.|ad7=Gerald R.|ad8=Nan|ad9=Frederik J.|soyadı2=Rose|soyadı3=Beach|soyadı4=Samuels|soyadı5=Calmet|soyadı6=Erwin|soyadı7=Poirier|soyadı8=Yao|soyadı9=Simons|erişimtarihi=20 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170502134719/http://www.nature.com/ngeo/journal/v3/n9/abs/ngeo934.html|arşivtarihi=2 Mayıs 2017|ölüurl=hayır}}</ref> En eski hayvanlar, yaklaşık 610 milyon yıl önce, [[Kambriyen öncesi]]nin sonlarına doğru [[Ediyakaran faunası|Ediayakaran faunasında]] bulunur. Bu canlıların, hayvanların içinde olup olmadığı uzun süredir kuşkuluydu.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://science.sciencemag.org/content/319/5859/81|başlık=The Avalon Explosion: Evolution of Ediacara Morphospace|tarih=4 Ocak 2008|sayı=5859|dil=İngilizce|sayfalar=81-84|çalışma=Science|cilt=319|ad=Bing|soyadı=Shen|issn=0036-8075|pmid=18174439|doi=10.1126/science.1150279|ad2=Lin|ad3=Shuhai|ad4=Michał|soyadı2=Dong|soyadı3=Xiao|soyadı4=Kowalewski|erişimtarihi=20 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150924154348/http://www.sciencemag.org/content/319/5859/81.short|arşivtarihi=24 Eylül 2015|ölüurl=hayır}}</ref> Ama ''[[Dickinsonia]]'' [[fosil]]lerinde hayvansal [[lipit]] [[kolesterol]]ünün keşfi, bunların gerçekten de hayvanlar olabileceğini ortaya koyuyor.<ref name=":0" /> Hayvanların düşük oksijen koşulları altında ortaya çıktıkları düşünülür, bu da onların ilk önce bütünüyle [[oksijensiz solunum]] yoluyla yaşayabildiklerini ancak [[oksijenli solunum]] için uyarlandıkça çevrelerindeki [[oksijen]]e bütünüyle bağımlı hale geldiklerini düşündürür.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0891584918324006|başlık=Energy metabolism in anaerobic eukaryotes and Earth's late oxygenation|tarih=20 Ağustos 2019|dil=İngilizce|sayfalar=279-294|çalışma=Free Radical Biology and Medicine|cilt=140|issn=0891-5849|pmc=PMC6856725|pmid=30935869|doi=10.1016/j.freeradbiomed.2019.03.030|erişimtarihi=20 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210316223030/https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0891584918324006|arşivtarihi=16 Mart 2021|ölüurl=hayır}}</ref> 
[[Dosya:Anomalocaris2019.jpg|sol|upright=1.36|küçükresim|''[[Anomalocaris|Anomalocaris canadensis]]'', yaklaşık 542 milyon yıl önce başlayan [[Kambriyen patlaması]]nda ortaya çıkan ve [[Burgess Şeyli]] taşıl yataklarında bulunan birçok hayvan türünden biridir.]]

Birçok hayvan şubesi, taşıl kayıtlarında ilk olarak yaklaşık 542 milyon yıl önce başlayan [[Kambriyen patlaması]] sırasında [[Burgess Şeyli]] gibi yataklarda ortaya çıkıyor. Bu kayaçlardaki şubeler arasında, [[yumuşakçalar]], [[dallı bacaklılar]], [[kütük ayaklılar]], [[su ayıları]], [[eklem bacaklılar]], [[derisi dikenliler]] ve [[yarı sırtipliler]] bulunurken, ayrıca yırtıcı ''[[Anomalocaris]]'' gibi günümüzde soyu tükenmiş sayısız canlı da bulunur. Bu olayın görünen apansızlığı, tüm bu hayvanların aynı anda ortaya çıktıklarını göstermekten çok, taşıl kayıtlarının bir eseri olabilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/gsabulletin/article/122/11-12/1731/125474/The-earliest-Cambrian-record-of-animals-and-ocean|başlık=The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change|tarih=1 Kasım 2010|sayı=11-12|dil=İngilizce|sayfalar=1731-1774|çalışma=GSA Bulletin|cilt=122|ad=Adam C.|soyadı=Maloof|issn=0016-7606|doi=10.1130/B30346.1|ad2=Susannah M.|ad3=John L.|ad4=Frank Ö|ad5=Samuel A.|ad6=John A.|ad7=David A.|ad8=Michael P.|soyadı2=Porter|soyadı3=Moore|soyadı4=Dudás|soyadı5=Bowring|soyadı6=Higgins|soyadı7=Fike|soyadı8=Eddy}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.dia.ucsb.edu/public-affairs-communications | başlık = Public Affairs & Communications {{!}} Institutional Advancement | erişimtarihi = 21 Haziran 2021 | çalışma = www.dia.ucsb.edu | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210107221811/https://www.dia.ucsb.edu/public-affairs-communications | arşivtarihi = 7 Ocak 2021}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.ijdb.ehu.es/web/paper/14756326|başlık=The Cambrian "explosion" of metazoans and molecular biology: would Darwin be satisfied?|tarih=1 Aralık 2003|sayı=7-8|dil=İngilizce|sayfalar=505-515|çalışma=International Journal of Developmental Biology|cilt=47|ad=Simon|soyadı=Conway-Morris|issn=0214-6282|pmid=14756326|doi=10.1387/ijdb.14756326|erişimtarihi=21 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210624205121/http://www.ijdb.ehu.es/web/paper/14756326|arşivtarihi=24 Haziran 2021|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://burgess-shale.rom.on.ca/en/science/origin/01-life-tree.php | başlık = The Burgess Shale | erişimtarihi = 21 Haziran 2021 | tarih = 10 Haziran 2011 | dil = İngilizce | çalışma = burgess-shale.rom.on.ca | ad = Royal Ontario Museum and Parks | soyadı = Canada | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120308110633/https://burgess-shale.rom.on.ca/en/science/origin/01-life-tree.php | arşivtarihi = 8 Mart 2012}}</ref>
== İnsan haricinde hayvanlar ==
[[Hayvan hakları hareketi]]nde, [[hayvan hakları]]ndan bahsederken, insanların da hayvan kategorisinde olduğunu vurgulamak için "İnsan harici hayvanlar" kalıbı kullanılır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://kaosgl.org/haber/veganlik-insan-harici-hayvanlarin-hakkini-savunmaktir | başlık = Veganlık, İnsan Harici Hayvanların Hakkını Savunmaktır | erişimtarihi = 19 Nisan 2023 | dil = Türkçe | çalışma = Kaos GL - LGBTİ+ Haber Portalı | ad = Kaos GL-LGBTİ+ Haber | soyadı = Portalı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200927064349/https://kaosgl.org/haber/veganlik-insan-harici-hayvanlarin-hakkini-savunmaktir | arşivtarihi = 27 Eylül 2020}}</ref>

==Ayrıca bakınız==
*[[Hayvanların evrimi]]

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
*{{Commonscat-ufak|Animalia}}
*{{Wikispecies-ufak|Animalia}}
*[https://web.archive.org/web/20080416200639/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/animalia/animalia_giris.htm Bilim ve Teknik: Canlılar Dünyası]

{{Hayvan sınıflandırması}}
{{Doğa}}
{{Biyoloji}}
{{taksonçubuğu|from=Q729}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Hayvanlar| ]]
[[Kategori:Âlemler]]
[[Kategori:Carl Linnaeus tarafından adlandırılmış taksonlar]]
[[Kategori:1758'de tanımlanan hayvanlar]]