Hayalet uzuv

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Hayalet uzuv veya Fantom organ,[1] kesilen bir vücut parçasının sanki yerindeymiş gibi hissedilmesidir.[2] Genellikle karıncalanma, yanma, kaşıntı şeklinde kendini gösterir.[2] Kısmen sinir uçlarının uyarımından, kısmen de ruhsal tepkilerden kaynaklanabilmektedir.[2]

Belirtileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Amputasyona uğrayan kişilerin %80-100'ü bu durumu yaşamaktadır, kimi zaman rahatsız edici olup kimi zaman rahatsızlık verici seviyede değildir. Kişi, ampute edilen uzvunu gerçekten yerindeymiş gibi hisseder.[3][4] Kişi ilgili uzvunu daha kısa ve şekil bozukluğuna uğramış gibi hissedebilir. Ağrı bazen stres ve hava sıcaklığındaki değişimlerden dolayı artabilir. Sıfırın altındaki sıcaklıklara maruz kalmak uzuvda ciddi derecede ağrı yapabilir.[5] Ampute edilen uzuvdaki ağrı genellikle kesikli olsa da bazen uzun süreli de olabilir. Ağrı genellikle zaman geçtikçe azalır ve acı duyulmayan bir duruma yaklaşır.[5]

Bastırılmış anılar, uzuvdaki duyu hassasiyetini açıklayabilir. Bazı hastaların ampute edilen ellerinde, sanki tırnakları avucuna batıyormuş duyusuna kapıldığı belirtilmiştir. Bu gibi durumlar beyinde öncesinde böyle bir bilgi olmasından kaynaklanır. Motor dışavurumun amputasyon sebebiyle kaybolması, bölgede aşırı bilgi işlenmesini ve bu işlenen bilginin yanıt bulamadığı için ilgili bilgi trafiği acı olarak işlenir ve duyulur.[6]

Hayalet uzuv sendromu[değiştir | kaynağı değiştir]

"Hayalet uzuv" terimi, 1871'de doktor Silas Weir Mitchell tarafından icat edildi. Uzun yıllar boyunca, hayalet uzuvların nedeni için baskın hipotez, amputasyon bölgesindeki (nöroma) periferik sinir sisteminde olan tahriş olarak düşünülmüştür. 1980'lerin sonlarında Ronald Melzack, periferik nöroma önermesinin doğru olamayacağını fark etti, çünkü uzuvları olmadan doğan pek çok insan hayalet uzuv sendromunu yaşıyordu. Melzack'e göre bedende yaşanan bu deneyim, "Nöromatriks" adını verdiği, birbiriyle bağlantılı geniş bir Nöral Yapılar Ağından kaynaklanıyordu.[7]

Pons ve meslektaşları (1991), makak maymunlarındaki birincil somatosensoriyel korteksin, duyusal girdisi kaybından sonra, önemli ölçüde yeniden yapılanmaya uğradığını gösterdi.[8]

Bu sonuçları duyan Vilayanur S. Ramachandran, insanlardaki hayalet uzuv hislerinin insan beyninin somatosensoriyel korteksindeki yeniden yapılanmaya bağlı olabileceğini varsaydı. Ramachandran ve meslektaşları, yüzün farklı bölgelerini okşamanın, eksik uzvun farklı bölgelerine dokunulduğu algısına yol açtığını göstererek bu hipotezi açıkladılar. Daha sonra ampute organı bulunan kişilerin beyin taramaları(scanning), Pons'un (1991) maymunlarda gözlemlediği aynı türden "kortikal yeniden yapılanmayı" gösterdi.[9]

Korteksteki bu değişiklikler, hayalet uzuv ağrısının tamamını olmasa da bir kısmını açıklayabilir. Tamar Makin (Oxford) ve Marshall Devor (Hebrew Üniversitesi) gibi ağrı araştırmacıları, hayalet uzuv ağrısının periferik sinir sisteminden gelen "önemsiz" girdilerin sonucu olduğunu savunuyorlar.[10]

Hayalet uzuv ağrısının altında yatan nöral mekanizmalar üzerine çok sayıda araştırmaya rağmen, nedeni konusunda hala net bir fikir birliği yoktur. Hem beyin hem de periferik sinir sistemi bu olgunun sebebi arasında yer alabilir.[11]

Ağrı, sıcaklık, dokunma ve basınç bilgileri anterolateral sistem aracılığıyla merkezi sinir sistemine taşınır. Ağrı ve sıcaklık bilgisi, lateral spinotalamik yollar yoluyla (anterolateral sistemi oluşturan parçalardan biri), duyusal bilginin somatotropik olarak işlendiği ve duyusal homunculus oluşturduğu, parietal lobdaki postsentral girusta bulunan birincil duyusal kortekse aktarılır. Hayalet uzuv sendromunda, vücudun artık var olmayan bir kısmından gelen ağrıyı gösteren duyusal girdi vardır. Bu fenomen hala tam olarak anlaşılamamıştır, ancak bunun somatosensoriyel korteksin aktivasyonundan kaynaklandığı varsayılmaktadır.[12]

Tedavi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlgi çekici tedavi yöntemlerinden birisi, bir ayna kutusunun kullanılmasıdır. Aynalı kutu, hastanın hayalet uzvu "hareket ettirmesine" ve onu potansiyel olarak ağrılı konumlardan kurtarmasına izin veren sağlam el veya uzvun bir yansımasını sağlar.

Ayna terapisi V. S. Ramachandran tarafından 1990'ların başında tanıtılmış olsa da, 2009'dan önce bu konuda çok az araştırma yapıldı ve 2016'da yapılan bir incelemeye göre araştırmaların çoğu niteliksizdi. Ayna terapisi (AT) ile ilgili birçok raporun bilimsel kalitesini de eleştiren 2018 tarihli bir inceleme, 2012 ile 2017 yılları arasında yürütülen 15 kaliteli çalışma buldu (115 yayınlık bir havuzdan) ve "AT'nin etkili göründüğü" sonucuna vardı. HUS'u rahatlatmada, günlük ağrı ataklarının yoğunluğunu ve süresini azaltmada basit ve ucuz bir tedavidir.[13][14][15]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Psikiyatrik Ansiklopedi". mcaturk.com. 16 Aralık 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2016. 
  2. ^ a b c "İngilizce Türkçe Psikoloji Sözlüğü". termbank.net. 31 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2016. 
  3. ^ Melzack, R. (1992). "Phantom limbs". Scientific American. 266 (4): 120–126. Bibcode:1992SciAm.266d.120M. doi:10.1038/scientificamerican0492-120. PMID 1566028.
  4. ^ Chahine, Lama; Kanazi, Ghassan (2007). "Phantom limb syndrome: A review" (PDF). MEJ Anesth. 19 (2): 345–55. S2CID 16240786. Archived from the original (PDF) on 2019-07-21. Retrieved July 20, 2019.
  5. ^ a b Nikolajsen, L., Jensen, T. S. (2006). McMahon S, Koltzenburg M (eds.). Wall & Melzack's Textbook of Pain (5th ed.). Elsevier. pp. 961–971.
  6. ^ The American Association for Research into Nervous and Mental Diseases; Ramachandran, V. S. (29 Kasım 1998). "Consciousness and body image: lessons from phantom limbs, Capgras syndrome and pain asymbolia". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences (İngilizce). 353 (1377): 1851-1859. doi:10.1098/rstb.1998.0337. ISSN 0962-8436. PMC 1692421 $2. PMID 9854257. 19 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  7. ^ "Phantom limbs, the self and the brain" (PDF). Ronald Melzack. 1989. 8 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  8. ^ Pons, Tim P.; Garraghty, Preston E.; Ommaya, Alexander K.; Kaas, Jon H.; Taub, Edward; Mishkin, Mortimer (28 Haziran 1991). "Massive Cortical Reorganization After Sensory Deafferentation in Adult Macaques". Science (İngilizce). 252 (5014): 1857-1860. doi:10.1126/science.1843843. ISSN 0036-8075. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  9. ^ ""The perception of phantom limbs"". academic.oup.com. Ramachandran V. S. et al. doi:10.1093/brain/121.9.1603. 28 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  10. ^ "PAIN". journals.lww.com (İngilizce). 18 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  11. ^ Collins, Kassondra L.; Russell, Hannah G.; Schumacher, Patrick J.; Robinson-Freeman, Katherine E.; O’Conor, Ellen C.; Gibney, Kyla D.; Yambem, Olivia; Dykes, Robert W.; Waters, Robert S.; Tsao, Jack W. (1 Haziran 2018). "A review of current theories and treatments for phantom limb pain". The Journal of Clinical Investigation (İngilizce). 128 (6): 2168-2176. doi:10.1172/JCI94003. ISSN 0021-9738. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  12. ^ Kaur, Amreet; Guan, Yuxi (1 Aralık 2018). "Phantom limb pain: A literature review". Chinese Journal of Traumatology (İngilizce). 21 (6): 366-368. doi:10.1016/j.cjtee.2018.04.006. ISSN 1008-1275. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  13. ^ "Synaesthesia in phantom limbs induced with mirrors". Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences (İngilizce). 263 (1369): 377-386. 22 Nisan 1996. doi:10.1098/rspb.1996.0058. ISSN 0962-8452. 19 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  14. ^ Ramachandran, V. S.; Rogers-Ramachandran, D.; Cobb, S. (1995). "Touching the phantom limb". Nature (İngilizce). 377 (6549): 489-490. doi:10.1038/377489a0. ISSN 1476-4687. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. ,
  15. ^ Campo-Prieto, P.; Rodríguez-Fuentes, G. (1 Ekim 2022). "Efectividad de la terapia de espejo en el dolor del miembro fantasma. Una revisión actual de la literatura". Neurología (İspanyolca). 37 (8): 668-681. doi:10.1016/j.nrl.2018.08.003. ISSN 0213-4853. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
Taslak madde  Bu madde bir taslaktır. Bu maddeyi geliştirerek veya özelleştirilmiş taslak şablonlarından birini koyarak Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hayalet_uzuv&oldid=31156432" sayfasından alınmıştır